Bibele I Rito Ra Xikwembu
XANA i ntiyiso leswaku, exikarhi ka vona, sayense ni ku sola loku tlakukeke swi susile Bibele eka xiyimo xa yona xo sungula tanihi Rito ra Xikwembu? Munhu a nga ha anakanya tano hi ku olova. Hambi va ri vafundhisi va swi rhandza ku tsala leswaku Bibele a yi fambisani na sayense, naswona ku sola loku tlakukeke ku amukeriwa ngopfu lerova ku dyondzisiwa eswikolweni swa vukhongeri. Kambe mintiyiso yi komba yini xana?
Bibele Ni Ku Sola Loku Tlakukeke
Malunghana ni ku sola loku tlakukeke, ntiyiso hi leswaku, ni sweswi, ku hava vumbhoni lebyi tiyeke lebyi humesiweke bya mianakanyo ya kona. Ku hava lexi vuriwaka xihlovo xa mahungu ya Pentateuch kumbe buku ya Esaya lexi tshameke xi kumeka. Swiphemu-phemu swa khale swa Daniyele swi kumekile leswi kombaka leswaku buku yoleyo a yi se yi xiyeka swinene malembe ma nga ri mangani endzhaku ka laha vasori lava tlakukeke va vulaka leswaku yi tsariwe kona!
Profesa wa vukhongeri u ri: “A swi koteki ku va hi ndlela yo karhi ku kombisiwa leswaku tibuku ta Bibele ti humelele hi ndlela ya vuxisi tanihi leswi swi hlamuseriwaka hi xikolo xa ku sola. Swa olova eka xikolo xexo ku vula nchumu wo tano, kambe swa va nonohela ku humesa vumbhoni bya wona.” (Wick Broomall eka Biblical Criticism,) Mutivi wa swa khale wa engetela: “Swi nga ka swi nga tiyisiwi hi matimba leswaku ku hava vumbhoni byo karhi eNear East ya khale bya ku hembetela loku tsariweke kumbe ka tibuku.” (W. F. Albright eka From the Stone Age to Christianity) I ntiyiso, ku sola loku tlakukeke ku hambeta ku va kona. Kambe leswi i mhaka ya leswi ku fambisanaka kahle ni maehleketelo lama tolovelekeke ya namuntlha, hayi hi leswi ku nga ni vumbhoni.
Bibele Ni Sayense
Manuku ke, xana sayense hi tindlela to karhi yi “sole” Bibele ke? Minkarhi yin’wana yi vonake yi ri tano. Hi xikombiso, hi lembe xidzana ra vu-18 ku twisisa loku enteke ka swivumbi swa misava ku hlamusele leswaku planete ya hina a yi ri ya khale ngopfu. Hi nkarhi wolowo, vakhongeri vo tala va sindzise leswaku, hi ku ya hi Bibele, misava a yi ri na malembe ya 6 000 ntsena hi vukhale. Leyi yi vonake yi ri mhaka leyi nga erivaleni ya dyondzo ya Bibele leyi soriwaka. Hambi swi ri tano, ntiyiso hi leswaku ku hava laha Bibele yi vulaka vukhale bya misava. A ku ri ku hupha timhaka ka vakhongeri volavo leswi vangeke xiphiqo.
Marito yo sungula-sungula ya Bibele ya ri: “E ku sunguleni Šikwembu ši tumbulušile tilo ni misav̌a.” (Genesa 1:1) Marito lawa, ya leswaku ku vile ni masungulo, ya twanana ni vuvalangi bya sweswinyana bya sayense. Manuku, hi ku ya hi Bibele, ku vile ni nkarhi lowu misava a yi nga ri na xivumbeko, a yi nga ri na nchumu,” a yi nga akiwanga naswona a yi nga ri yo aka eka yona. (Genesa 1:2) Vativi va misava lava ringetaka ku tlhela va vumbetela matimu ya khale ya misava va vula leswaku hi nkarhi wun’wana leswi hakunene a swi ri tano. Endzhaku ka sweswo, Bibele yi hlamusela hi laha malwandle ni tindhawu leti omeke swi vumbiweke ha kona. Ku humelele swimilana, ku landza swihadyana swa le Iwandle, tinyanyana, ivi hi ku hatlisa ku landza swiharhi swa nhova. Eku heteleleni, munhu hi yexe u humelerile. Hi nkatsakanyo, leswi swi fana swinene ni leswi tintlhari ti swi tshubuleke hi ku celacela misava, hambi ku ri eka nxaxamelo lowu tolovelekeke wa xivumbeko xa vutomi.—Genesa 1:1-28.
Leswi a swi vuli leswaku Bibele yi twanana hi ku helela ni leswi swi humelelaka etibukwini ta sayense. Kambe ku na tinhla to tala leti pfumelelanaka lerova hi kala hi ku: ‘Swi te njhani leswaku vatsari lavaya va khale va Bibele va tiva swo tala ngopfu?’ Hi ku nyikiwa mpimanyeto wa khale wa vutivi bya sayense emasikwini wolawo ya khale, ku nga va leswaku va byeriwe hi un’wana ntsena—ku nga xiseketelo lexikulu xa ntiyiso wa leswaku Bibele hakunene i Rito ra Xikwembu. Laha ku nga ni ku kanetana exikarhi ka mianakanyo [theories] ya tintlhari ni Bibele, xana hi nga titoloveta ku Bibele yi hoxile kasi tintlhari nkarhi hinkwawo ti tiyisile ke? Ku na swiendlakalo swinyingi leswi kombaka leswaku sayense yi nga wela endleleni leyi hoxeke nkarhi na nkarhi.
Kavula, mianakanyo ya hundzuluko yi humesa mhaka yikulukumba leyi kanetanaka ni Bibele. Leswi xiyekaka hi ta mianakanyo leyi hi leswi yi hatleke ku hangalaka exikarhi ka tintlhari endzhaku ka ku humesiwa ka buku ya Darwin The Origin of Species. Swi amukeriwe khale ku nga si va ni nkarhi wo karhi wo ringeta ku tiyiseka ka buku leyi kumbe ku kuma vumbhoni bya swona eka rhekhodo ya swa khale. Ha yini ke? Museketeri wa hundzuluko Hoimar v. Ditfurth wa pfumela swinene a ku: “Sayense hi ku landza nhlamuselo i ku ringeta ku vona hi laha munhu ni ntumbuluko swi nga hlamuseriwaka swinene-nene handle ko khumba masingita.” (The Origins of Life, hi H. v. Ditfurth) Manuku swa hlamarisa, leswi tintlhari ti xinyateke ti namarhela mianakanyo ya hundzuluko, ti heta nkarhi wo tala ni matshalatshala ti ri karhi ti ringeta ku yi seketela naswona ti ringeta swintsongo swinene ku vona loko yi ta soleka? Lexi sivaka yona, ku nga ntumbuluko, a xi ta va singita—leswi a va nga swi ehleketi.
Kambe hakunene, leswaku munhu a nga hlamarisiwi hi masingita, ku tumbuluxa hi yona ndlela leyinene yo twisisa swilo leswi tintlhari ti hlulekeke ku swi hlamusela, swo tanihi xihlovo xa nawu wa vutomi, ku va la twaka, vutlhari ni ntumbuluko lowunene wa munhu.
Buku Leyi Nga Ni Matimba
Bibele hi yoxe yi tsundzuxa leswaku ku ta va ni mpfilumpfilu exikarhi ka vutlhari lebyi amukeriweke bya misava ni tidyondzo ta Bibele hi yoxe. (1 Vakorinto 1:22, 23; 3:19) Leswi vutivi lebyi seketeriweke endzavisisweni wa munhu ni ku hembetela swi hlekahlekaka, ku himpfilitana loku a ku fanelanga ku hi hlamarisa. Naswona a hi fanelanga ku kavanyetiwa loko mianakanyo yin’wana leyi tolovelekeke yi Iwisana ni Bibele. Bibele hi yoxe yi hi lerisa ku languta eka matlhelo man’wana ku tiyisa ku vula ka yona leswaku hakunene i Rito ra Xikwembu.
Hi xikombiso, Bibele yi tikombisa yi ri buku ya vuprofeta. (2 Petro 1:19-21) Vasoli lava tlakukeke va vula leswaku vuprofeta lebyi byi tsariwe endzhaku ko endleka, kambe etimhakeni to tala leswi swi vonaka swi nga endleki. Vuprofeta lebyi vulavulaka hi Yesu lebyi endliweke malembe xidzana emahlweni ka ku velekiwa kakwe byi hetiseke erivaleni. (Hi xikombiso, vona Esaya 53:1-12; Daniel 9:24-27.) Vuprofeta bya Yesu hi yexe hi ta ku lovisiwa ka Yerusalema byi hetiseke hi ku kongoma. Naswona vuprofeta lebyi yena na muapostola Pawulo va byi endleke hi ta masiku ya makumu byi hlayeke hi ndlela leyi eka tinyuziphepha ta nimixo. (Matewu 24; Marka 13; Luka 21; 2 Timotiya 3:1-5) Leswi vanhu hi laha ku chavisaka va nga pakanisiki loko va ringeta ku profeta swa vumundzuku, vuprofeta bya Bibele i vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku yi huma eka Xihlovo lexi tlakukeke.
Vumbhoni byin’wana bya matimba byi voniwa eka marito ya yona: “Rito ra Xikwembu ra hanya ni ku tirha.” (Vaheveru 4:12) Matimba wolawo ma kombisiwe evurungurwini hinkwabyo hi vanhu vo tala lava xanisekeke ni ku fela lunghelo ro hlaya Bibele kumbe ku yi avelana ni van’wana. Ku hava buku yin’wana leyi veke ni vuyelo byo tano bya vunene eka vanhu loko yi hlayiwa hi moya wo titsongahata ni malwandla. Yi cinca masocha ya hundzuka vanhu vo rhula naswona yi nga swi kota ku cinca vumunhu bya munhu hi ku helela. (Mikea 4:3, 4; Vaefesa 4:24) Hi xikombiso, xiya leswi Bibele yi swi endleleke Luiz.
Ejele ya Brazil leyi a a pfaleriwe eka yona, Luiz a a tiviwa tanihi la nga ni khombo lerikulu. Manuku ke, un’wana wa Timbhoni ta Yehova, loko a ri karhi a tirhela van’wana va vabohiwa kun’we na Luiz, u vile ni nkarhi wo vulavula na Luiz. Marito ya Bibele ma vile ni vuyelo eka Luiz lerova hi xihatla u vile munhu la cinceke. (Vakolosa 3:9, 10) Eku sunguleni, a ku ri hava munhu loyi a a swi lava ku n’wi hlamula, kambe sweswi a a tirhisana ni un’wana ni un’wana hi tintswalo ni ku nyika valanguteri va khotso xichavo lexi va fanelaka. Ntlhanu wa malembe endzhaku ka loko Bibele yi sungule ku tirha eka vumunhu bya Luiz, u sungule ku avelana ni vabohiwa-kulobye leswi a swi dyondzeke naswona wa pfumeleriwa ni ku chumayela ehandle ka khotso.
Manuku ke, xiya Wayne. Wayne a a tihanyela vutomi bya yena n’wini eUnited States,a a tinyiketele ngopfu vunghwavava ni ku tirhisa loko biha ka swidzidzirisi. Loko a teka, hanyelo rakwe lero biha ri endle leswaku eku heteleleni nsati na yena a wela evunghwavaveni. Vutomi bya ndyangu wa vona a byi chavisa. Loko va fike eyinhleni yo dlaya vukati, un’wana wa Timbhoni ta Yehova u vile ni nkarhi wo komba Wayne leswi Bibele yi swi vulaka hi ta vutihlamuleri ni rirhandzu endyangwini. (Vaefesa 4:22-24; 5:22-28) U pfuniwe ku xiya tin’wana ta timitsu ta swiphiqo swakwe. (Vona 1 Vakorinto 15:33.) Naswona eku heteleleni, u swi kotile ku cinca ndlela leyi a a ehleketa ha yona. Leswi swi pfune nsati wakwe leswaku na yena a cinca. Kutani sweswi ndyangu lowuntshwa i xikombiso xa ku aneriseka—hi tlangela Bibele.
Xo hetelela, teka mhaka ya Elena. A a ri muntshwa wa le Argentina wa xisati loyi a a karhatiwa hi ntshikilelo. Loko a yile eka n’anga ya mianakanyo leswaku yi pfuna, yi n’wi byele leswaku a a fanele ku cinca vavanuna ku lulamisa swiphiqo swakwe. U mbombomele evunghwavaveni, eku tirhisaneni na mimoya ni le ku dzaheni lokukulu. U xixile nyimba kambirhi. Kambe, Timbhoni ta Yehova ti n’wi tsakerile Elena nakona ti swi kotile ku n’wi pfuna leswaku a tirhisa Bibele evuton’wini byakwe. Marito ya Bibele ya endle leswaku a swi kota ku tshika mikhuva yakwe yo biha ha katsongo-ntsongo ivi a tiva Muvumbi, Yehova Xikwembu na Yesu Kriste, N’wana wa yena. Sweswi, loko a vulavula hi Vanhu lavambirhi, Elena u ri: “Ku hava ni xin’we xa swilo leswinene leswi ndzi swi kumaka eka vona lexi xi ndzi fanelaka, naswona hikwalaho ka mhaka leyi ndzi lava ku vulavula swinene hi musa ni rirhandzu ra vona eka hina.”
Hi laha swikombiso leswi swintsongo swi kombaka ha kona, Bibele yi nga nghenisa nsusumeto lowu vuyerisaka swinene evuton’wini bya hina. Luiz, Wayne na Elena vapfunekile loko Timbhoni ta Yehova ti va hlanganisile ni Bibele ivi ti va komba ndlela yo tirhisa leswi yi swi vulaka. Emisaveni namuntlha, ku na lava tlulaka timiliyoni tinharhu ta Timbhoni, leti vunyingi bya tona byi veke ni mintokoto yo tano enkarhini lowu hundzeke leti hinkwato ka tona ti pfumeleleke Bibele yi cinca swinene vutomi bya tona. Byi va byihi vuyelo xana?
Vakriste lava va timiliyoni tinharhu va vumba tiko leri eka rona swiphiqo leswikulu leswi xungetaka vumundzuku bya vanhu ana se swi tlhantlhiweke. A va avanyisiwanga hi vutiko kumbe hi ku avana ka matiko-swivongo. Kambe, hi mpfuno wa Bibele va tirha hi matimba ku hlula mintshikilelo ya rixaka ni ya ikhonomi. Naswona va dyondze ku hanya kun’we hi ku rhula, leswi hi swoxe ku nga masungulo ya ku hetiseka ka byin’wana bya vuprofeta byo tala lebyi xiyekaka bya Bibele.—Esaya 11:6-9.
Vukona bya ntlawa wo tano wa matimba i vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku Bibele hakunene i Rito ra Xikwembu. Hi ku rhambela ku tivana ni Vakriste lava ivi u tiyisa vumbhoni lebyi hi wexe. Timbhoni ta Yehova ti ta swi tsakela swinene ku ku pfuna ku endla tano.
[Rito leri tshahiweke eka tluka 5]
A ku na vumbhoni lebyi tiyeke ni byintsongo bya leswi vuriwaka hi ku sola loku tlakukeke
[Rito leri tshahiweko eka tluka 6]
Bibele a yi tiseketeli hi sayense ya manguva lawa kumbe tifilosofi ku tiyisa leswaku i Rito ra Xikwembu
[Xifaniso eka tluka 7]
Bibele yi cinca vanhu