Ku Twarisa Ntiyiso eMisaveni Leyi Nga Chaviki Xikwembu

“Rito ra wena i ntiyiso.”—YOHANE 17:17.

1. (a) Ntiyiso wu ve mhaka yikulukumba rini naswona njhani? (b) I ntiyiso wihi wa kahle lowuntshwa lowu vuriweke aEdeni?

NTIYISO i khale wu ri karhi wu hlaseriwa! Mphikamakaneta leyi, leyi ringanaka ni matimu ya vanhu hi vukhale, yi pfuxiwile le ndzhaku aEdeni, loko Nyoka ya khale yi kanetile ku tiyiseka ka Vuhosi bya Hosi Yehova. Loko va ringiwa, vatswari va hina vo sungula va hlawule ku anakanya va ntshunxekile ni ku tifambela hi ndlela ya vona ya vutitivi. A va nga ri vatwarisi va ntiyiso lava hlayisaka vutshembeki. Kambe Xikwembu kwalaho xi tivise mintiyiso leyintshwa leyinene, leswaku “rixaka” ra Mfumo a ri ta humeseriwa ku herisa mintirho ya Diyavulosi.—Genesa 3:1-6, 14, 15.

2. (a) Xana ntiyiso wu hlaseriwe hi ndlela yihi emisaveni ya le mahlweni ka Ndhambi? (b) Hikwalaho ka yini Nowa ni ndyangu wakwe va kume tintswalo ta Yehova?

² Ntiyiso kwalaho a wu hlaseriwa. Mukanganyisi lonkulu u tirhise vuseketeri bya vana van’wana va Xikwembu va moya lava xandzukaka, ku herisa misava. Rixaka leri hungukeke ra le mahlweni ka Ndhambi ri mbombomele ‘eku endleni ka leswi rhandziwaka hi rona’ lerova ri hluleka ku hlayisa xitsundzuxo xa Xikwembu lexi twarisiweke hi Nowa. Ri lovile. Kambe Nowa ni ndyangu wakwe va ponile hikwalaho ka vutshembeki bya vona lebyi nga hava xisolo. Loko vatwarisi lava va ntiyiso va suka engalaveni ya vuhlayiseki, miehleketo ya vona yo sungula a ku ri ku nyikela magandzelo ya ku nkhensa—“ku nun’hwela loku tsakisaka” eka Yehova.—Genesa 6:4-12; 8:18-21; Luka 17:26, 27; 2 Petro 2:5.

Ku Onha Ka Vunwa

3. Xana Babilona Lonkulu i yini, naswona u sungurise ku yini?

³ Hambi swi ri tano, Nyoka yoleyo ya khale, Diyavulosi, yi hambetile ni matshalatshala ya yona yo thyakisa mati ya ntiyiso. Handle ko tipfinyinga a ku ri hi nkongomiso wa Vusathana ku kala ku akiwa Babilona ya khale. ‘Mahlori ya Babilona’ ma vile masungulo ya mfumo wa misava wa vukhongeri bya mavunwa, lebyi hlamuseriwaka eka Nhlavutelo 17:5 tanihi “Babilona Lonkulu, mana wa vuoswi ni wa manyala ya misava.” Swirho swa yena swo tala, ni tidyondzo ta swona ta mintlawa leti himpfilitanaka, swi ve kona ku ta fika namuntlha tanihi xivandla lexinene xa xidyoho xa vukhongeri.—Genesa 10:8-10; Yeremia 51:6.

4. Xana Yesu u twarise ntiyiso hi ndlela yihi, nakona ku vile ni vuyelo byihi?

⁴ Loko Yesu Kriste a ri emisaveni, u twarise ntiyiso hi xivindzi. Loko a vulavula ni vakanganyisi va vukhongeri va siku rakwe, u te: “N’wina mi huma eka tata wa n’wina, a nga Diyavulosi . . . A nga yimanga entiyisweni, hikuva ku hava ntiyiso eka yena.” Nakambe, Yesu, “mbewu” ya xitshembiso leyi vhumbiweke, u kandziyise nkoka wa ntiyiso loko a byela Pontiyo Pilato a ku: “Ku vula wena leswaku ndzi hosi. Leswi ndzi velekeriweke swona ni leswi ndzi nga tela swona laha misaveni, i ku ta ndzi ta veka vumbhoni ehenhla ka ntiyiso.” Yesu u nyikele vutomi byakwe bya vumunhu hikwalaho ka ku twarisa ntiyiso—ntiyiso wa Mfumo.—Yohane 8:44; 18:37; Genesa 3:2-5.

5, 6. (a) Sathana u hambetise ku yini na nyimpi yakwe yo Iwa ni ntiyiso? (b) I ku thyakisa kwihi ku veke kona, naswona i mavunwa wahi ma sunguleke kwalaho? (c) Hikwalaho ka yini hi lava ku va vatwarisi lava chivirikaka va ntiyiso?

⁵ Vunwa byi fambisana ni vuhomboloki. A swi hlamarisi hikwalaho leswi eka nyimpi ya Sathana yo Iwisana ni ntiyiso a yimiseke ntlawa wa vugwinehi wa vafundhisi, lowu hlamuseriwaka eka 2 Vatesalonika 2:3 tanihi “munhu wa ku homboloka.” Endzhaku ka rifu ra vaapostola va Yesu Kriste, vagwinehi lava vo homboloka va titlakusile ehenhla ka vakhongeri ivi va thyakisa dyondzo ya Vukriste lebyi tengeke hi ku yi pyitla “mahlori” ya Babilona ni filosofi ya Magriki, ngopfu-ngopfu mianakanyo ya Plato ya leswaku moya wa munhu a wu fi.

⁶ Vunwa lebyi byi nyike xisekelo xa mavunwa man’wana, tanihi ku ‘vanhu hinkwavo lavanene va ya etilweni,’ ‘lava nga riki vanene ngopfu va ya epagatori,’ kasi ‘lavo homboloka va burayiwa hi laha ku nga heriki etiheleni ta maxangu.’ Leswi ku nga na tidyondzo to tala leti hoxeke evukhongerini bya Babilona, hi nga tsaka swonghasi leswi Yesu a tshembiseke a ku: “Loko mi tiyisela eRitweni ra mina, mi vadyondzisiwa va mina hakunene; naswona mi ta tiva ntiyiso, kutani ntiyiso wu ta mi ntshunxa”! Hi fanele hi lava ku va vatwarisi lava chivirikaka va ntiyiso lowu ntshunxaka.—Yohane 8:31, 32.

Ku Boxa Vunwa Lebyikulu

7. (a) Hi yihi pakani ya Sathana, naswona u ringeta ku yi fikelela hi ndlela yihi? (b) I dyondzo yihi ya mavunwa yi humeleleke hi lembe xidzana ra vu-19?

⁷ Hambi swi ri tano, Diyavulosi u ringeta hi tindlela hinkwato eku kaneteni ka ntiyiso. U hlundzuriwa hi leswi un’wana ni un’wana a faneleke ku tshemba rito ra Xikwembu ra ntiyiso, Bibele leyo Kwetsima. Pakani yakwe i ku ‘pfala mahlo ya mianakanyo ya lava nga pfumeriki, leswaku va nga tivi mahungu lamanene lama vangamaka hi ta Kriste.’ Diyavulosi u kongomele ku onha ntiyiso hayi hi ku endla leswaku “munhu wa ku homboloka” wa Vujagani a ringeta ku nghenisa tidyondzo ta mavunwa ta vukhongeri eBibeleni ntsena kambe na hi ku vula leswaku Bibele yi tiseketele hi vunwa ni mintsheketo. Kutani ke, hi lembe xidzana ra vu-19, Nyoka yoleyo ya khale yi humese vunwa byin’wana ni dyondzo ya vuxisi. Yi vitaniwile mianakanyo ya hundzuluko.—2 Vakorinto 4:4.

8. Hi yihi dyondzo ya Darwin?

⁸ Hi 1859, tanihi leswi ‘nkarhi wa makumu’ wa Bibele a wu tshinela, Charles Darwin u humese buku yakwe leyi nge On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life. (Daniel 12:4) Darwin u humese mianakanyo ya leswaku swilo leswi hanyaka a swi vumbiwanga kambe swi hundzuluke swi huma eka swivumbeko swa khale swa vutomi hi “ku hlawula ka ntumbuluko hikwalaho ka ku Iwela vukona.” Eku heteleleni, munhu u hundzuke a huma eka muxaka wo karhi wa mfenhe. Darwin u vule leswaku a yi ri mhaka ya “ku pona ka lexi tiyeke.”

9. (a) I mintiyiso yihi ya Bibele, hi laha yi dyondzisiweke ha kona hi Yesu, a yi ta ka yi nga pfuni nchumu loko hundzuluko a ku ri ntiyiso? (b) Xana “ku pona ka lexi tiyeke” loku nga hava xisekelo ku onhe vanhu swinene hi ndlela yihi?

⁹ Mianakanyo leyi yi vanga ku kanetiwa lokukulu ka mhaka ya Bibele ya ku vumba ni ku wela ka munhu exidyohweni. Yi endla leswaku gandzelo ra nkutsulo ra Yesu ni tidyondzo ta Bibele ehenhleni ka Mfumo, ku pfuka ka vafi, vutomi lebyi nga heriki ni misava ya paradeyisi swi va leswi nga twaliki. Ku tlula kwalaho, dyondzo ya hundzuluko, loko yi ri ntiyiso, yi nga ntshunxa munhu eka vutihlamuleri byihi na byihi lebyinene eka Muvumbi.a Eku boxeni ka “ku pona ka lexi tiyeke,” dyondzo leyi handle ko tilumaluma yi endle leswaku ku humelela vumakzist, vufasist ni tidyondzo tin’wana.b Vatwarisi va hundzuluko va fanele ku tihlamulela swinene hikwalaho ka ku deleriwa lokukulu ka Xikwembu ni ku kayakaya emisaveni namuntlha.—Psalma 14:1-4.

Vatwarisi Va Vunwa

10. Malunghana na Darwin vafundhisi va tikombise va ri vatwarisi va vunwa hi tindlela tihi?

¹⁰ Xana vafundhisi va nkarhi wa Darwin va lwisanile ni dyondzo leyi yo delela Xikwembu ke? Hi laha ku hlamarisaka, profesa wa Cambridge University wa tsala: “Eku sunguleni ku kaneta lokukulu ka mianakanyo ya Darwin a ku huma eka tintlhari eswisekelweni swa vumbhoni, hayi eka vafundhisi eswisekelweni swa matsalwa.” Dokodela un’wana la dyondzekeke wa engetela: “Handle ka vantsongo, va ehleketi lavakulu va Vukriste eGreat Britain ni le Amerika va twanane swinene-nene ni vu-Darwin na hundzuluko.” Hi 1882, Darwin u lahliwe exikarhi ka tihosi eWestminster Abbey, hi lunghiselelo leri hlawulekeke ra mufundhisi wa Anglican wa xivandla xexo xa tinghwendza!—Ringanisa Mintirho 20:30; 2 Timotiya 4:3.

11. I marito wahi lawa vafundhisi va ma vuleke hi ta dyondzo leyi landzulaka vukona bya Xikwembu ya Darwin?

¹¹ Dyondzo ya Darwin leyi landzulaka vukona bya Xikwembu sweswi yi amukeriwa tanihi ‘ntiyiso wa Evhangeli’ hi vo tala va vafundhisi va Vujagani. Bixopo-nkulu wa York, mufundhisi wa ntlawa wa vumbirhi wa Church of England, u teka dyondzo leyi ya ku hundzuluka ka ntivo-vutomi tanihi leyi tiyeke swinene lerova hi yona “dyondzo ya ntivo-vutomi yi ri yoxe ya manguva lawa leyi nga ni xisekelo lexi twisisekaka.” Sweswinyana, eka nhlengeletano ya Vatican, vadyondzi va 12 lava yimelaka huvo ya sayense leyi tlakukeke ya Kereke ya Khatoliki va te: “Ha tiyiseka leswaku vumbhoni byo tala byi nyika ku tirhisiwa ka mianakanyo ya ku hundzuluka ka munhu ni swivumbiwa swin’wana handle ka njhekanjhekisano lowukulu.” Kutani eka leswi New Catholic Encyclopedia ya engetela: “Ku hundzuluka loku tolovelekeke, hambi ku ri ka miri wa munhu, ku vonaka ku ri mhaka ya sayense ya mindhavuko.” Kambe i ya sayense hakunene xana? Xana ku hundzuluka ka seketeriwa hi vumbhoni lebyi tshembekaka bya sayense? Vutomi bya wena hi byoxe byi tiseketele hi ku kumisisa ntiyiso wa mhaka leyi.—Yohane 14:6; 16:13; 17:17.

12. Hikwalaho ka yini hi nga vulaka leswaku “ku titumbulukela” a ku fambisani na matsalwa naswona a hi loku tshembisaka?

¹² Eminkarhini ya sweswinyana, vukhongeri byin’wana bya vu-fandamentalisi byi rhangise ku ti tumbulukela tanihi nhlamulo ya hundzuluko. Kambe eku endleni tano, byi vula leswaku hinkwaswo a swi pfumelelani ni matsalwa naswona a hi leswi tshembekaka. Hi leswaku matilo, misava ni hinkwaswo leswi nge misaveni swi vumbiwile hi Xikwembu hi masiku ya 6 ya 24 wa maawara hi siku—ina, hi maawara manene ya 144! Dyondzo leyi yi vangele vo tala ku sola Bibele. Kambe “siku” eBibeleni minkarhi hinkwayo ri lehe maawara ya 24 xana? Genesa 2:4 yi vulavula hi ‘siku leri Yehova Xikwembu a endleke tilo ni misava.’ Siku ri ri rin’we ri katsa ‘masiku’ hinkwawo ya tsevu ya ku tumbuluxa ya Genesa ndzima ya 1. Hi ku landza matirhisele ya Bibele, “siku” swi vula nkarhi lowu pimiweke. “Siku” eka Yehova ri nga vula gidi ra malembe kumbe magidi yo tala ya malembe—tanihi leswi ‘masiku’ ya ku tumbuluxa ma veke xiswona. Hikokwalaho emhakeni leyi, vurunguri bya Bibele bya twala naswona byi fambisana ni sayense ya ntiyiso.—2 Petro 3:8.

Masungulo Ya Vutomi

13. (a) Xana vatwarisi va hundzuluko va ma hlamusela njhani masungulo ya vutomi? (b) Hikwalaho ka yini swi ri leswi solekaka ku vula leswaku sele leyi hanyaka yi tivumbile hi mpaxeko?

¹³ Xana vatwarisi va hundzuluko va hlamusela masungulo ya xiviri ya vutomi hi ndlela yihi? Va vula leswaku malembe lama nga vaka tibiliyoni lama hundzeke Iwandle leri rhendzeleke misava ri nga ha va ri vile “mukhapu lowu hisaka,” hambi loko ri nga si va ni vutomi. Kutani ke, va hlamusela leswaku ‘xiphemu xo karhi lexi hlamarisaka xi vumbiwile hi mpaxeko lowu nga twisisekiki.’ Hi singita, xona xi humesile swiphemu swin’wana leswi hlengeletaneke swi vumba sele leyi hanyaka. Xana ku nga va nchumu lowu twalaka wu tsakisa? Mutsari la nyikeke nhlamuselo leyi eka marito yakwe yo rhanga u te: “Buku leyi yi fanele ku hlayiwa onge hi loko ku ri ku kumbetela ka sayense.” Ina, ku kumbetela, hayi sayense! National Geographic yi vule leswaku swiletelo leswi kunguhatiweke (DNA) eka sele yin’we leyintsongo “loko swi tsariwa, swi nga tata gidi ra tibuku ta matluka ya 600.” Swa soleka swinene ku vula leswaku sele leyi hanyaka yi tivumbile hi mpaxeko eka mukhapu wa khale!

¹⁴ Lexi twalaka swinene no twisiseka hi ku olova i nhlamuselo leyi nyikiwaka hi Davhida mutsari wa Bibele loyi a tsaleke eka Psalma ya 36, tindzimana 5 na 9 a ku: “Yehova! . . . Nseledyana ya v̌utomi yi na wena.” Tanihi vatwarisi va ntiyiso, hi fanele ku seketela dyondzo yoleyo ya xisekelo ya Bibele.—Nakambe vona Psalma 100:3; Esaya 42:5, 8.

I Hundzuluko Lowu Yaka Emahlweni—Kumbe I Ku Tumbuluxa Loku Kongomeke?

15. (a) Loko hundzuluko a wu ri ntiyiso, rhekhodo ya masalela ya swa khale a yi ta wu seketela njhani? (b) Xana rhekhodo yi komba yini, yi nyika matimba yo pfumela yini hi Darwin?

¹⁵ Hambi swi ri tano, xana ku nge vi leswaku, hi ku nyikiwa vukona bya vutomi, tinxaka leti hambaneke ta swilo leswi hanyaka ti nga ya emahlweni ti hundzuluka ti va tinxaka tin’wana? Kavula, loko sweswo swi humelela, rhekhodo ya masalela ya swa khale ya malembe lama hundzeke a yi ta swi kombisa leswi. Kambe ya swi kombisa ke? Xiya leswi vuriwaka nguva ya Cambrian. Laha masalela ya mintlawa leyikulu ya swiharhi ya humelela ro sungula swin’we eka “ku buluka” loku hlamarisaka ka swilo leswi hanyaka. Loko mintlawa leyi yikulu yo hambana-hambana hinkwayo yi buluke yi va vutomi hi nkarhi wun’wana, xana yi nga va yi swi kotise ku yini ku hundzuluka yi huma eka yin’wana? Darwin hi yexe hi matimba u pfumerile: “Loko tinxaka to tala . . . kunene ti sungule vutomi xikan’we, mhaka yoleyo yi ta va leyi herisaka mianakanyo ya hundzuluko.” Ya herisa hakunene!—1 Vakorinto 3:19, 20.

16. (a) Mayelana ni ku humelela ka swivumbeko swa vutomi, xana rhekhodo ya masalela ya swa khale yi kombisa ku yini leswaku hundzuluko i vunwa? (b) Xana ntiyiso lowunene wu vuriwe hi ndlela yihi eka Genesa 1:25?

¹⁶ Rhekhodo ya masalela yi boxa leswaku swivumbeko swa vutomi swo hambana-hambana ni leswi rharhanganeke swinene swi humelele hi xihatla ni ku kula hi xitalo. Hi laha profesa wa sayense ya ntumbuluko a vuleke ha kona: “Tinkava-va-nga-heti, vamangadyani, tihanci, swivumbiwa swo fana ni vanhu, tindlopfu, mimpfundla, vamaxindyani, ni swin’wana, hinkwaswo swi vonaka kahle sweswi ku fana ni leswi swi vonakiseke xiswona ro sungula. Ku hava vuthala bya ku va ni mutswari un’we, kumbe ku vonaka swi fana ni xikokovi xo karhi, lexi vuriwaka leswaku swi sungule eka xona.” Xana ya kona masalela ya tinhutlwa ta tinhamu ta mbirhi xa nharhu kumbe nharhu xa mune ku nga ku leha loku amukelekaka ke? Doo, a ya kona. Ntiyiso wa mhaka leyi wu hi laha wu veke ha kona eka Genesa 1:25: Šikwembu ši endla ŝihari ŝa misav̌a hi tinšaka ta ŝona, ni ŝifuwo hi tinšaka ta ŝona, ni “le’ŝi kokav̌aka e misav̌eni hi tinšaka ta ŝona; Šikwembu ši v̌ona leŝaku ŝi sasekile.” Ee, swi sasekile ngopfu!

17. I ku hambana muni loku xongeke ni nkhaviso leswi voniwaka exikarhi ka swilo leswi hanyaka, naswona leswi swi nga va swi endliwe hi mani ntsena?

¹⁷ Nakambe xiya ku hambana-hambana loku voniwaka exikarhi ka swilo leswi hanyaka laha misaveni! Xana xiluva, phaphatani, xinyanyana lexi hamaraka, phigogo ni magidi ya swivumbeko swin’wana swa vutomi swi kuma ku saseka loku xiyekaka ka swona hi mpaxeko, eku kayakayeni ka ku pona ka lexi tiyeke? Kumbe i nkunguhato lowu hlamarisaka wa Xikwembu xa rirhandzu lexi lavaka leswaku vanhu va tsakela mintirho ya vona? Loko hi languta ku xonga lokukulu loku kumekaka emisaveni leyo hlamarisa, kunene swa boha hi ku: “Oho Yehova! Mitiro ya wena yi tarisile ku yini! U yi endlile hikwayo hi v̌utlhari; Misav̌a yi tele rifuwo ra wena.”—Psalma 104:24.

18. Hikwalaho ka yini u nga vulaka leswaku platypus yi nga va yi vumbiwile hi Xikwembu ntsena?

¹⁸ Nkhaviso hakanyingi wu lava mukhavisi wa vutlhari. Naswona ku na nkhaviso lowu hlamarisaka eka swilo leswi hanyaka. Xiya platypus, leyi tshamaka eAustralia. Yi ringana ni mpfundla, yi na voya byo fana ni bya otter (xiharhi xo dya tinhlampfi), nomu wo fana ni wa sekwa, swinyondzwani ku fana ni swa nkuku, naswona yi na milenge ya swintihwana leswi phasanisiweke. Yi tshikela mandza tanihi xikokovi ni ku mamisa vana va yona tanihi xiharhi lexi an’wisaka. Ya hanya ehandle kumbe endzeni ka mati. Xana platypus yi dhavuke kwihi? Leswi yi humelelaka ntsena ni vusiku, platypus yi nga vitaniwa xalamela xa vaseketeri va hundzuluko. Mutivi wa ntivo-vutomi wa Yunivhesiti ya Harvard u yi hlamusela tanihi “xivumbiwa lexi khavisiweke kahle xi khaviseriwa hanyelo ro karhi leri nga tolovelekangiki.” A a ri mani Mukhavisi lonene xana? Ku fanele ku ri xona ntsena Xikwembu lexi nge: “Ŝihari hikwaŝo ŝa nhov̌a i ŝa mina.”—Psalma 50:10.

19. (a) I xiendlo xihi xo hlamarisa lexi warbler leyintsongo yi xi endlaka? (b) Yi swi kotisa ku yini ku endla leswi xana?

¹⁹ Nakambe, ku vuriwa yini hi rintumbuluko leri nghenisiweke endzeni ka vunyingi bya swilo leswi hanyaka? Hi xikombiso, ku na xinyanyana xintsongo, warhler, lexi tikaka nharhu xa mune wa tiawunsi (21 g) ntsena. Xi tiva ku hlawula maxele lamanene ya xixikana yo haha xi suka eAlaska xi ya eNew England. Kwalaho xa nona hi ku dya swakudya leswinene ivi xi yimela ku titimela. Kutani xi suka, xi haha ehenhla eka tifidi ta 20 000 (6 100 m) ni ku tlula kwalaho ku kuma nsonga lowu yaka eAfrika, ku kondza warbler yi tekiwa hi moya lowu hungaka wu yi tlherisela eSouth America. Vutivi bya rintumbuluko bya warhler byi nghenisiwe ebyongweni lebyi ringanaka ni nyawa. Xana museketeri wa hundzuluko a nga hlamusela hi laha rintumbuluko ro tano ri teke ha kona? A nge swi koti. Kambe Bibele yi komba leswaku Yehova i ‘Muendli wa matilo ni misava, wa Iwandle ni hinkwaswo leswi nga ka rona’ la nga ni vutlhari hinkwabyo, ku katsa ni swivumbiwa sweswo hinkwaswo leswi ‘tlhariheke ngopfu.’—Psalma 146:5, 6; Swivuriso 30:24-28

Wa Tlangela Xana?

20. (a) I mani la nga vaka a tshurile swihlamariso leswi hi rhendzeleke? (b) Xana tintswalo ta Muvumbi wa hina ti kombisiwe njhani eka hina? (c) Tanihi vatwarisi va ntiyiso, hi fanele ku endlisa ku yini?

²⁰ Ntiyiso wa mhaka hi lowu: Ku ni swo talaleswi tsakisaka, leswi olovaka ni leswi chavisaka ematilweni ni le misaveni, lerova ku tumbuluxa ka Mukhavisi wa rirhandzu ni wa matimba hinkwawo a nga va yena ntsena a swi endleke! Ehansi ka swiyimo leswinene, switwi swa hina leswi hi swi nyikiweke hi Xikwembu swi twanana ni xivandla lexi hi tshamaka eka xona hi ndlela yo hlamarisa ku endla leswaku vutomi byi tsakisa! Mpimavayeni lowu vangamaka lowu hi wu vonaka, ku nun’hwela ka swiluva loku hi ku nuhutaka, mihandzu leyo nandziha leyi hi yi nantswaka, rimoyana leri phyuphyisaka leri hi ri twaka, vuyimbeleri bya nhova lebyi hi byi twaka—leswi swi komba tintswalo ta Muvumbi ni Xikwembu xa hina! (Psalma 136:1-6, 25, 26) Hi fanele hi lava swinene ku kombisa ku tlangela ka hina hi ku twarisa ntiyiso emisaveni leyi yo delela Xikwembu! Kunene, ‘Rito ra Xikwembu i ntiyiso’!

[Tinhlamuselo ta le hansi]

Eku Twariseni Ka Ntiyiso, U Nga Hlamula Njhani Xana?

◻ Xana ntiyiso wu ve mhaka leyikulu hi ndlela yihi?

◻ Xana ntiyiso wa Bibele wu xi paluxa njhani xihoxo xa Babilona?

◻ Masungulo ni tinxaka ta vutomi swi nga hlamuseriwa hi ndlela yihi ntsena?

◻ Xana nkhaviso lowu nga eka swilo leswi hanyaka wu hi byela yini?

◻ Xana Muvumbi wa hina hi nga n’wi nkhensa njhani?

14. Tanihi vatwarisi va ntiyiso, i dyondzo yihi ya xisekelo ya Bibele leyi hi faneleke ku yi seketela?

[Xifaniso eka tluka 10]

Yesu u byele vakaneti va ntiyiso erivaleni a ku, “N’wina mi huma eka tata wa n’wina, a nga Diyavulosi”

[Xifaniso eka tluka 12]

Charles Darwin—mutwarisi wa dyondzo ya “munhu la humaka eka mfenhe”

[Xifaniso eka tluka 13]

Kereke ya Nghilandi yi yimberile Darwin eWestminster Abbey

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

U.S. Fish & Wildlife Service