Daniyele—Buku Leyi Nga Ni Ntiyiso Ya Vuprofeta

RHEKHODO ya Bibele ya hi byela: “Hi lembe ra ku sungula ka ku fuma ka Belšatsar, hosi ya Babilona, Daniel, a ri v̌ulawini bya yena, a v̌a ni noro ni ŝiv̌ono e moyeni wa yena. Kutani a ṭala noro lowu, a tiv̌isa tinhloko ta wona.”—Daniel 7:1.

A ku ri eka hafu ya vumbirhi ya lembe xidzana ra vutsevu B.C.E. laha Daniyele a tsaleke leswi ni milorho yin’wana ni swivono leswi hi khumbaka namuntlha. Hi na “tinhloko ta wona” ta swivono swo tano eka buku ya vuprofeta ya Daniyele.

Muprofeta La Nga Ni Ntiyiso

Yesu ha yexe u veke vumbhoni bya leswaku Daniyele a a ri muprofeta. Hi laha ku tsakisaka, Yesu u endle tano evuprofeteni bya yena n’wini eka xikombiso ‘xa ku vuya ka yena ni xa ku hela ka minkarhi.’ Xisweswo u kombise ku hetiseka loku teleke ka vuprofeta bya Daniyele ku fika esikwini ra hina, laha hi vonaka swilo swo hambana-hambana swa xikombiso, tanihi tinyimpi ta matiko hinkwawo, ku pfumaleka ka swakudya, ku tsekatseka ka misava ni ku xaniseka ka misava hinkwayo.—Matewu 24:3-8, 15.

Yesu u te: “Ku ta humelela vaprofeta va mavunwa lavo tala, va ta xisa vanhu lavo tala. . . . Evangeli leyi ya Mfumo yi ta twarisiwa emisaveni hinkwayo, leswaku yi va vumbhoni eka vanhu va matiko hinkwawo; kutani hi kona makumu ma nga ta fika. Kutaku loko mi vona ‘manyala layo chavisa’ lama vuriweke hi muprofeta Daniyele, ma ri exivandleni lexo hlawuleka (la hlayaka a a twisise), lava nge Yudiya a va tsutsumele etintshaveni; . . . Ndzi tiyisile ndzi ri ka n’wina: Rixaka leri ri nga ka ri nga hundzi, ku nga si humelela swilo leswi hinkwaswo.”—Matewu 24:11-34.

Mhaka ya leswaku Yesu u tsundzuxe leswaku a ku ta va ni vaprofeta va mavunwa a nga si vulavula ni vadyondzisiwa vakwe hi “muprofeta Daniyele” swi komba leswaku u teke Daniyele tanihi muprofeta wa ntiyiso wa Xikwembu. Hi swi xiyile eka nhloko-mhaka leyi hundzeke leswaku mimbulavulo yin’wana leyi huhuteriweke ya vuprofeta ya Daniyele, yo tani hi leyi vhumbeke rihuhe ra xinkarhana ra Nebukadnetsar ni ku wa ka Babilona, swi hetisekile enkarhini wa vutomi bya Daniyele. Kambe Daniyele u vhumbe swilo leswi a swi ta humelela hi malembe xidzana endzhaku. Xana i yini swin’wana swa vuprofeta bya nkarhi wo leha lebyi tsariweke ebukwini ya Daniyele?

Ku Ta Ni Ku Fa Ka Mesiya

Vuprofeta lebyi hakunene byi kombaka leswaku Daniyele i muprofeta wa ntiyiso byi tiviwa tanihi mavhiki ya vuprofeta ya 70. Byi hlayekisa leswi hi ku komisa: “Maviki ya ntlhanu wa makume na makume mambiri ma hlayiwile henhla ka tiko ra wena ne henhla ka muti wa wena lo’wu hlawuriweke, e ku hetisisa ŝo biha ni ku herisa ŝidyoho, ni ku kuṭula ku homboloka, ni ku humelerisa ku lulama lo’ku nga heriki . . . tiv̌a u twisisa leŝaku e ku suka e ritweni le’ri leriseke leŝaku Yerusalem wu ta tlhela wu akiwa ku ya fika e ka Mesia Hosi, ku ta hunḍa maviki ya ntlhanu na mambiri ni maviki ya 62 [hinkwawo ma endla 69] . . . e nḍaku ka maviki lawa ya 62 [hi leswaku, 7 + 62, kumbe endzhaku ka vhiki ra vu-69] Mesia o ta susiwa . .  kutani hosi yoleyo yi ta endla šinakulobye le’ša matimba ni la’v̌o tala hi viki riṅwe [ra vu-70], kutani e šikari ka viki o ta herisa ganḍelo ni nhlengo.”—Daniel 9:24-27.

Vadyondzi vo tala va Bibele va Vayuda, Makhatoliki ni Maprotestanti va pfumela leswaku “maviki” ya vuprofeta lebyi i mavhiki ya malembe. Revised Standard Version, Nkandziyiso wa Ecumenical, yi ri: “Mavhiki ya ntlhanu wa makume na makume mambirhi ya malembe ya vekeriwile vanhu va wena.” Malembe wolawo ya 490 ya sungule hi 455 B.C.E. loko Nehemiya a lerisiwe hi hosi ya Persia Artakserkses ‘ku vuyetela ni ku tlhela a aka Yerusalema.’ (Nehemia 2:1-8) Mavhiki ya makume tsevu kaye ya malembe endzhaku, hi leswaku, hi 29 C.E., Yesu u khuvuriwile ni ku totiwa, a va Kriste kumbe Loyi a Totiweke, Mesiya. “E šikari ka viki [ra vu-70],” hi 33 C.E., a “susiwa.” Rifu rakwe ra gandzelo ri endle nkutsulo wa swidyoho swa vanhu, xisweswo a vangela leswaku magandzelo ya swiharhi ehansi ka Nawu wa Muxe ma ‘herisiwa.’a

Hikwalaho ka vuprofeta lebyi byo tshembeka, vanhu va Vayuda va lembe xidzana ro sungula “a va tiva leswaku mavhiki ya ntlhanu wa makume na makume mambirhi ya malembe lama vuriweke hi Daniyele a ma tshinela; ku hava loyi a a hlamala ku twa Yohane Mukhuvuri a twarisa leswaku mfumo wa Xikwembu wu tshinerile.”—Manuel Biblique, hi Bacuez na Vigouroux.

Mimfumo Ya Misava Leyi Fanaka Ni Xivandzana

Vuprofeta byin’wana bya nkarhi wo leha, bya nkoka lowukulu eka vanhu lava hanyaka namuntlha, byi vhumbe ku landzelelana ka mimfumo ya misava, leyi faniseriweke hi swivandzana leswi chavisaka, leswi a swi ta pfula ndlela ya Mfumo wa Xikwembu.

Daniyele u hlamuserile: “A nḍi languta e norweni wa mina wa v̌usiku . . . kutani ŝiv̌anḍa le’ŝikulu ŝa mune ŝi huma lwandle, šiṅwana ši hambene ni šiṅwana. Le’šo sungula a ši fana ni nghala. . . . Kutani nḍi v̌ona šiv̌anḍa šinwana ša v̌umbiri ši fana ni bere. . . . E nḍaku ka ŝona, loko nḍi languta nḍi v̌ona šiv̌anḍa šiṅwana le’ši fanaka ni yingwe . . . E nḍaku ka ŝeŝo, loko nḍi languta e šiv̌onweni ŝa v̌usiku, nḍi v̌ona šiv̌anḍa ša v̌umune le’ši tšhav̌isaka, le’šo lev̌a, le’ši hunḍisaka hi matimba. . . . Ŝivanḍa le’ŝikulu leŝo ŝa mune, i tihosi ta mune le’ti nga ta humelela e misav̌eni, kambe v̌ahlawuriwa v̌a L’a-nge-henhla-henhla v̌a ta hiwa ku fuma, kutani v̌a ta fuma hi masiku ne mikarini le’yi nga riki na ku hela.”—Daniel 7:2-18.

Leswaku swivandzana leswi swi yimela mimfumo ya misava swi vonaka eka xivono xin’wana lexi Daniyele a veke na xona. Loko a hlamusela xivono lexi, u tsarile: “Khuna rolero u ri v̌oneke ri ri ni timhonḍo timbiri, i tihosi ta v̌a-Meda ni v̌a-Persia; šiphongo i hosi ya Yavan [hosi ya Greece].”—Daniel 8:20, 21.

Hi laha ku fananaka, swivandzana swa rnune swa Daniel ndzima 7 swi fanisela mimfumo ya mune ya misava leyi hlayiweke ku sukela esikwini ra Daniyele ni ku ya emahlweni, ku fikela enkarhini wa ku tlhomiwa ka Mfumo wa Xikwembu. Daniyele u hanye ku fika eku weni ka Mfumo wa Misava wa Babilona (nghala) ni le ku sunguleni ka musivi wa wona, Medo-Persia (Bere). Vuprofeta bya Daniyele bya nkarhi wo leha byi vhumbe ku wa ka Medo-Persia emahlweni ka Greece (yingwe), lebyi nakambe a byi ta siviwa hi “šivanḍana ša v̌umune,” Mfumo wa Rhoma ni hluke ra wona, Mfumo wa Misava wa Anglo-Amerika.b

Hi laha ku kongomeke Daniyele u vhumbe ku landzelelana ka mimfumo ya misava, leyi hinkwayo ka yona yi halateke ngati ku fana ni swivandzana swa nhova eku naveleni ka yona ko fuma misava. Hi ku fanana, Mfumo wo lulama lowu a wu vhumbeke hi ku hatlisa wu ta siva mimfumo ya tipolitiki ya namuntlha. Exivonweni, Daniyele u vone “Nkulukumba wa masiku,” Yehova Xikwembu, a nyika “Ṅwana wa munhu,” Yesu Mesiya, “a nyikiwa ku fuma, ni ku kwetsima, ni v̌uhosi leŝaku v̌a tinšaka hikwato, ni v̌a matiko hikwawo, ni v̌a tinḍimi hikwato v̌a ta ṅwi tirela.” Xana leswi swi ta tisa murhi lowu nga heriki wa swiphiqo swa vanhu? Ina, hikuva ku fuma ka Yesu ku hlamuseriwe laha tanihi “lo’ku nga heriki, lo’ku nga ka ku nga hunḍi, kutani v̌uhosi bya yena byi nga ka byi nga herisiwi.”—Daniel 7:13, 14; ringanisa Matewu 16:27, 28; 25:31.

Vuprofeta bya nkarhi wo koma ni bya nkarhi wo leha lebyi hi ku komisa byi voniweke eka tinhloko-mhaka leti timbirhi i xikombiso ntsena xa milorho, swivono ni vuprofeta lebyi nga eka Daniyele. Swikombiso leswi i vumbhoni bya leswaku Daniyele i buku leyi nga ni ntiyiso ya vuprofeta—matimu lama tsariweke ka ha ri emahlweni. Ku hetiseka ka vuprofeta lebyi ku ya emahlweni ku fika eka lembe xidzana ra vu-20, naswona ku nyika ntshembo lowu hlamarisaka, tanihi laha minkandziyiso leyi landzelaka ya magazini lowu yi nga ta hlamusela ha kona.

[Tinhlamuselo ta le hansi

[Bokisi eka tluka 6]

MIANAKANYO YA “NKARHI WO HETELELA”

BIBELE yi thya buku ya Daniyele muprofeta wa vito rero, leswi a swi ta pfumelela ku tsariwa ka buku leyi eka lembe xidzana ra vutsevu B.C.E. (Daniel 7:1) Kambe vuprofeta lebyi yi nga na byona bya hlamarisa lerova vo tala va kanakanile loko ku ri leswaku byi tsariwe emahlweni ka swiendlakalo leswi vhumbiweke. Van’wana lava va nga riki Vakriste, hambi va ri vahlamuseri vo tala va Bibele lava tivitanaka Vakriste, va kanakanile ehenhleni ka ku amukeleka ka buku ya Daniyele. Va hlawula leswi vitaniwaka nkarhi wo hetelela, kumbe nkarhi wa Makabisi, mianakanyo, leyi eku sunguleni yi hluvukisiweke hi ntlhari leyi Iwisanaka ni Vukriste ya lembe xidzana ra vunharhu C.E. leyi vuriwaka Porphyry. Hi yihi minjhekanjhekisano leyi seketelaka mianakanyo leyi, naswona yi fanela yini?

Eka ku vungunya ka leswaku vuprofeta hinkwabyo a byi koteki, Porphyry u tiyise leswaku buku leyi nga ni vito ra Daniyele kahle-kahle yi tsariwe hi Muyuda la nga tivekiki eka nkarhi wa Makabisi, eka lembe xidzana ra vumbirhi B.C.E., hi leswaku, endzhaku ka loko swiendlakalo swo tala leswi vhumbiweke eka Daniyele swi hetisekile. U ringanyete leswaku mukanganyisi la tsaleke hi vito ra Daniyele u endle tano leswaku a seketela xiyimo xa mianakanyo ya Vayuda enkarhini wa nhlaselo wa Makabisi wo Iwisana ni Va-Seleucid eka lembe xidzana ra vumbirhi B.C.E. Kambe xana mahanyelo lama xiximekaka ni lama ma nga hava vukari ya Daniyele ni vanghana vakwe vanharhu va Vaheveru eBabilona ya nga xiyiwa hi ndlela yihi na yihi ya ri yo nyanyula vuthu leri hlomeke? Nikantsongo. (Daniel 1:8; 2:49; 3:16-18, 30) Ku humelela ka ’Mesiya la nga Murhangeri’ hi nkarhi lowu faneleke hi 29 C.E., eku heleni ka 69 wa “maviki“ya malembe ya Daniel 9:25, na kona ku endla ku tivulela ka Porphyry ka lembe xidzana ra vumbirhi B.C.E. byi vonaka byi ri vuhunguki.

Hi ku ya hi Josephus n’wamatimu wa Muyuda, tibuku ta Matsalwa ya Xiheveru, leti katsaka Daniyele, ti hetiwe enkarhini wa Ezra, eka lembe xidzana ra vuntlhanu B.C.E. Manuku ke, ku nga vurisiwa ku yini leswaku Daniel a yi nga tsariwanga ku kondza ku va “nkari wo hetelela” wa lembe xidzana ra vumbirhi B.C.E.? Nakambe, Matsalwa ya Lwandle leri Feke ya kombise leswaku buku ya Daniel a yi amukeriwa swinene tanihi Tsalwa emahanyelweni ya Vayuda eka lembe xidzana ra vumbirhi B.C.E. Xana leswi ingi swi kotekile loko buku leyi a yi lo va ntirho wa nthyeketo?

Njhekanjhekisano wun’wana lowu tirhisiweke hi Porphyry ni vasori vo tala lava tlakukeke hi leswaku buku ya Daniyele yi na vurunguri lebyi nga hetisekangiki. Mianakanyo ya vona hi leswaku Daniel yi tsariwe eka lembe xidzana ra vumbirhi B.C.E. Kambe enkarhini wolowo, Vayuda lava tlhariheke a va sola Buku yo Sungula ya Makabisi tanihi leyi yi nga fanelangiki ku katsiwa enxaxamelweni wa Matsalwa, hambi leswi va yi xiyeke yi ri leyi hetisekeke hi ku ya hi vurunguri. Vayuda lava dyondzekeke, lava humeleleke eka tibuku ta van’wamatimu vo tanihi Herodotus, hakunene a va ta va va sole buku ya Daniel loko yi ve ni vurunguri lebyi hoxeke. Ku tlula kwalaho, mintshubulo ya ntivo swa khale yi tiyise vukona bya Belshatsar ni vuxokoxoko byin’wana eka Daniel lebyi Porphyry ni vasori vo tala lava tlakukeke va byi xiyeke byi nga hetisekanga.

Malunghana ni xisandzu xa Porphyry xa leswaku vuprofeta bya Daniel byi tsariwe endzhaku ka swiendlakalo leswi vhumbiweke, Philip R. Davies, wa Ndzawulo ya Tidyondzo ta Bibele, eYunivhesiti ya Sheffield, eNghilandhi, wa tsala: “Kavula, loku i ku avanyisa loku vavisaka ehenhleni ka buku ya Daniel tanihi leswi xihoxo lexikulu xa ha vomu xi humesiweke eka (hi ku anakanyela) vayingiseri lava kanganyisaka leswaku xi dzunisa mhaka leyi hi ku tirhisa mavunwa . . . ndzi kuma swi nonon’hwa ku hlamusela vuxisi byo tano eka vahlayi vo sungula va buku leyi. Loko ku ri ni vuxisi emhakeni leyi, kumbexana ku na lebyikulu eka vasori lava ehleketisisaka.”—Journal for the Study of the Old Testament, Issue 17, 1980.

A swi hlamarisi nikantsongo leswi mufilosofi wa dyondzo ya Plato a nga ha landzulaka leswaku mutsari wa Bibele a a huhuteriwe hi Xikwembu leswaku a profeta swiendlakalo swa vumundzuku. Kambe leswaku vahlamuseri va Bibele lava tivulaka Vakriste va fanele ku ringeta ku tsongahata ntshembo wa vanhu eka buku ya ntikelo ya vuprofeta bya Matsalwa swi khomisa gome. Swi kombisa ku kayivela ka ripfumelo eka Loyi a nga te: “Nḍi tiv̌isa ka ha ri ku sunguleni le’ŝi nga ta humelela e ku heleni, ni le’ŝi nga siki humelelaka.”—Esaya 46:10.

[Dayagiramu eka tluka 5]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso)

Mavhiki ya 70 (malembe ya 490)

Mavhiki ya 69 (malembe ya 483) Vhiki (malembe ya 7)

455 B.C.E. “Ku suka eritweni le’ri leriseke leŝaku Yerusalem wu ta tlhela wu akiwa . . ”

29 C.E. “ku ya fika e ka Mesia Hosi . . .”

33 C.E. “Mesia o ta susiwa . . .”

36 C.E. “Kutani hosi yoleyo yi ta endla šinakulobye le’ša matimba . . . viki riṅwe”

Daniel 9:24-27

[Xifaniso eka tluka 7]

Babilona

Medo-Persia

Greece

Rhoma—Britain na U.S.A.