Ku Gandzela Hi Vana—Hikwalaho Ka Yini Ku Ri Manyala Lamakulu?

“Kambe v̌a akile šiv̌andleni le’ši tlakukeke ša Tofet, e nkov̌eni wa ṅwana Hinom, v̌a hisa hi nḍilo e v̌ana v̌a v̌ona v̌a šinuna ni v̌a šisati, ŝi nga leŝi nḍi nga ka nḍi nga v̌a lerisanga ŝona, kambe a ŝi humanga mbilwini ya mina.”—Yeremia 7:31.

EMASIKWINI ya Akaz na Manase tihosi ta Yuda, tiko ra Israyele ri wele entlhan’wini wa vugandzeri lebyo homboloka bya matiko lawa va akelaneke na wona. Leswi swi katse ku nyikela vana va vona eka Molok. (2 Tikronika 28:3; 33:6, 9) Hambi leswi endzhakunyana Hosi Yosiyasi a heriseke swo tala swa swiendlo leswi swa “manyala,” “Yehova a nga tlhelangi v̌ukarini le’byikulu bya yena, hikuv̌a v̌ukari bya yena a byi pfurela Yuda hikwalaho ka timhaka hikwato leti Manase a ṅwi pfukeke ha tona.” (2 Tihosi 23:10, 26) Hikwalaho ka yini? I yini lexi endleke leswaku ku tlula ka nawu lowu ku va “mhaka” leyikulu ngopfu lerova yi nga rivaleriwi?

Funk na Wagnalls Jewish Encyclopedia ti ri: “Ku gandzela hi vana a ku ri mhaka leyikulu ya vugandzeri bya Phenecian Malik-Baal-Kronos.” Eku sungulenl Vafonixiya a va tshama endhawini ya le ribuweni ra Iwandle ra le n’walungu wa Kanana. Hikwalaho ka leswi va nga vanhu lava tshamaka elwandle, va simeke tindhawu eMediterranean hinkwayo, naswona hinkwako laha va yeke kona a va famba ni magandzelelo ya vona ya manyala ya ku gandzela hi vana. Ntivo swa khale wa sweswinyana lowu kumekaka edorobeni ra khale ra Fonixiya ra Carthage (leri sweswi ku nga ximutana xa Tunis eTunisia, eAfrika N’walungu) wu paluxe ku vonakala ko karhi ehenhleni ka vukulukumba bya xiendlo lexi xo biha.

Xivandla lexi xi tshuburiwe ro sungula hi 1921. Kambe ku sukela hi va-1970, ku ceriwa lokukulu ku endliwile hikwalaho ka ku ndlandlamukela ka doroba-nkulu ra manguva lawa endhawini yoleyo. Mugodi lowu wu hundzuke ndhawu leyikulu ya swilahlo swa masalela ya vana lava endliweke magandzelo. Magazini wa Biblical Archaelogy Review wa vika:

“Laha, ku sukela eka lembe xidzana ra vunhungu B.C. ku fikela eka lembe xidzana ra vumbirhi B.C., vamanana na vatatana va le Carthage va celele marhambu ya vana va vona lava nyikeriweke eka xikwembu Ba’al Hammon ni le ka xikwembu xa wansati Tanit. Hi lembe xidzana ra vumune B.C. Tophet [hi ku ya hi Tofet ya Bibele] yi nga ha va yi ve leyikulu ku ringana 64 800 wa swikwere fiti (6 000 wa swikwere mitara), na kaye wa vuandlalo bya swilahlo.”

Swivandla leswi fanaka ni leswi swi tshuburiwile eSicily, eSardinia ni kun’wana eTunisia. Eka nkarhi wun’wana, hinkwato a ti ri tindhawu ta Fonixiya. Eswilahlweni swa le Carthage valavisisi va kume mimfungho yo hlayanyana ya maribye yi tsariwe tifigara ta xikwembu xa wansati Tanit, loyi a fanisiweke ni xikwembu xa wansati xa le Kanana ku nga Ashtoreth, kumbe Astarte, nkata Baal. Ehansi ka mimfungho leyi ku ni swinkambana leswi celeriweke, swin’wana swi khavisiwe ngopfu, leswi nga ni marhambu lawa ya hisiweke ya lava endliweke magandzelo.

Tanihi xikombiso xa mpimo wa mukhuva lowu, xiviko xi ri: “Loko hi tirhisa vunyingi bya swinkambana endhawini ya hina leyi ceriweke tanihi mpimanyeto, hi ringanyeta leswaku swinkambana leswi nga vaka 20 000 swi nga ha va swi celeriwe kwalaho exikarhi ka 400 na 200 B.C.” Nhlayo leyi yikulu yi endliwa yi va leyi tshukisaka swinene loko munhu a tsundzuka leswaku eka siku ra yona nhlayo ya vanhu va le Carthage, hi ku ya hi nhloko-mhaka ya kona, a yi ri kwalomu ka 250 000 ntsena.

Leswi tsariweke eka mimfungho ya maribye swi kombisa leswaku vana a va nyikeriwa leswaku va hetisisa switshembiso leswi vatswari va vona va nga swi endla eka Baal kumbe Tanit leswaku va kuma mikateko. Swivandla ni mavito eka mimfungho leyi swi kombisa leswaku mukhuva lowu a wu toloveriwe ngopfu hi ntlawa wa le henhla, entiyisweni leswaku wu tisa mikateko ya swikwembu eka matshalatshala ya vona ya ku kuma ni ku hlayisa rifuwo ni nkucetelo wa vona. Swin’wana swa swinkambana a swi kumeka swi ri ni masalela ya vana vambirhi kumbe vanharhu, kumbexana va ri va ndyangu wun’we, va vona hi ku hambana ka vukhale bya malembe.

Loko mukhuva wa Vafonixiya wu tshukisa, kona tsundzuka leswaku “Manase a renḍelekisa v̌a-Yuda ni v̌aaki v̌a Yerusalem e ku endla le’ŝo biha, hi ku tlurisa matiko lawa Yehova a ma heriseke mahlweni ka v̌ana v̌a Israel.” (2 Tikronika 33:9) A ku nga ri ku hundzeleta loko Yehova a te: “V̌a tatile šiv̌andla leši hi ngati ya la’v̌a nga riki na nanḍu.” (Yeremia 19:4) Hi laha ku fanelaka, xihloko xa Review xa xiya xi ku: “Ku kula ka vandla ra ntivo swa khale ni matsalwa lama celeriweke ya vumbhoni, lebyi nyikeriweke hi va le Carthage hi voxe, byi ringanyete hi laha ku tiyeke leswaku vatsari va vuyimbeleri ni va Bibele a va swi tiva leswi a va vulavula ha swona.”

Xisweswo, hi laha Yehova a “heriseke” “matiko” lama gandzelaka swifaniso ya Kanana ha kona, a nga va tsetselelanga Vaisrayele lava nga tshembekiki. Va amukele mfanelo ya vona leyi faneleke emavokweni ya Vababilona hi 607 B.C.E. Hi ku fanana, u ta tengisa lava hi ku kongoma kumbe hi ku nga kongomi, va hlanganyeleke eku halateni ka ngati ya timiliyoni ta timiliyoni hi swiendlo swo tanihi swa nyimpi, vudlayi ni ku susiwa ka makhwiri.—Nhlavutelo 19:11-15.