Xikombiso—U Xi Vonile Xana?
“EHANSI swinene ka vuandlalo bya lwandle, xikepe xa le ndzeni ka mati xo leha, xa xivumbeko xa xirhendzevutana emahlweni xi yimile, xi nga tsekatsekisiwi hi magandlati lamakulu lama tsutsumelaka ehenhla ka vuandlalo bya lwandle lebyi nga ni xidzedze. Mbhovo lowu nga efilorweni ya xikepe xa le ndzeni ka mati wu pfuleka ivi rhokete leyi nga leha timitara leti tlulaka 9 ni ku anama ka timitara ta 1,4 yi phonyoka ivi yi haha yi ya evuandlalweni. Rhokete yi sungula riendzo ra yona yi hahiseriwa ehenhla hi moya lowu tshikilelekeke, kambe loko yi fika evuandlalweni bya lwandle, njhini ya yona yi tshwile ivi rhokete yi buluka ematini hi mpfumawulo lowukulu.”
Nhlamuselo yoleyo ya nhlaselo wa ku balesela ka xikepe xa le ndzeni ka mati lexi tlutaka, leyi humaka ebukwini leyi nge Rockets, Missiles and Spacecraft, hi Martin Keen, yi nyika nhlamuselo ya vuprofeta bya khale lebyi vhumbaka nkarhi wa maxangu ya misava hikwalaho ka “ku pfuma ka lwandle.” (Luka 21:25) Xana nxungeto lowu humaka eka swikepe swa le ndzeni ka mati leswi hlaselaka hi ku balesela wu kule ku fika kwihi ke?
Hi ku ya hi buku leyi nge Jane’s Fighting Ships 1986-87, Britain, China, France, Soviet Union na United States ma ni swikepe swa le ndzeni ka mati leswi hlaselaka hi ku balesela swa 131 leswi nga entirhweni lowukulu. Ku hava tiko leri nga laha swi nga ta ka swi nga ri fikeleli, naswona hakanyingi swibuluki swi jitama eka khilomitara na hafu ya lomu swi kongomisiweke kona. Swin’wana swi rhwala swibuluki leswi ringaneke “ku hlasela tiko rihi na rihi leri nga eka 8 000 wa tikhilomitara,” hi ku ya hi The Guinness Book of Records. Leswi nyanyisaka, van’wana va vule leswaku swibuluki leswi nga eka xikepe xin’we ntsena xa le matini lexi hlaselaka hi ku balesela swi nga vanga xixika xa nyutliya lexi nga herisaka vutomi hinkwabyo emisaveni! Ku lawula swikepe swa le ndzeni ka mati leswi tsalanganeke na swona i xiphiqo. Ku chaviwa leswaku goza ra magugu eka xikepe xin’we xa le ndzeni ka mati ri nga ntshunxa nyimpi leyi dlayaka ya nyutliya.
Vo tala va hlanganise malangutelo yo tano lama tsemaka nhlana ni xikombiso xa Yesu xa vuprofeta. Xana swi nga endleka leswaku rixaka ra hina ri le ku tokoteni ka ku hetiseka ka xikombiso xexo? Timhaka ti hlamula ti ku: ina. Naswona leswi swi vula leswaku ku kutsuriwa eka nxungeto wa nyimpi ya nyutliya ku tshinele. (Luka 21:28, 32) Hi langutelo ro tano leri tsakisaka, hi ku rhambela ku xiya vumbhoni bya ku hetiseka ka xikombiso. Swiendlakalo swin’wana leswi hlawulekeke swa xikombiso ku ya emahlweni swi andlariwe laha hansi kun’we ni ku hetiseka ka swona ka manguva lawa.
“Tiko rin’wana ri ta pfukela tiko rin’wanyana, mfumo wun’wana wu ta lwa ni wun’wanyana.” (Luka 21:10)
Ku sukela hi 1914 vanhu lava tlulaka 100 000 000 va file etinyimpini. Nyimpi yo Sungula ya Misava yi sungurile hi 1914 naswona yi katse matiko ya 28, ku nga hlayiwi matiko ma nga ri mangani ya vahlapfa ya Yuropa ya siku rero. Matiko mantsongo ma tshame ma nga katseki. Yi koxe vutomi lebyi tlulaka 13 000 000 ni masocha lama vavisekeke lama tlulaka 21 000 000. Manuku ku te Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, leyi a yi lovisa ku tlurisa. Naswona ku sukela nkarhi wolowo ke? Eka xihloko lexi nge “Tinyimpi ta Misava,” nyuziphepha ya Afrika Dzonga leyi nge The Star yi tshahe Times ya Sonto ya London tanihi leyi nge: “Kotara ya matiko ya misava ma le ku himpfilitaneni.”
“Naswona ku ta va ni ku tsekatseka lokukulu ka misava.” (Luka 21:11, NW)
Eka buku ya vona leyi nge Terra Non Firma, vaprofesa va Yunivhesiti ya Stanford Gere na Shah va longoloxa timhaka ta 164 ta “ku tsekatseka ka nkoka ka misava” loku hlanganisaka malembe lama tlulaka magidi manharhu lama hundzeke. Eka ntsengo lowu, ku endleke ka 89 ku sukela hi 1914, ku koxa vutomi bya 1 047 944 lebyi ringanyetiweke. Nxaxamelo lowu wu katse ku tsekatseka lokukulu ntsena ka misava, naswona ku sukela eku humesiweni ka Terra Non Firma hi 1984, ku tsekatseka loku lovisaka ka misava ku humelerile eChile, Soviet Union na Mexico, loku vangeke mafu ya magidi lama engetelekeke.
“Ku ta va ni mintungu.” (Luka 21:11)
Hi 1918 ntungu lowu dlayaka wu hlasele vanhu. Lowu vuriwaka chachalaza ya Spain, wu hangalake eka xivandla xin’wana ni xin’wana lexi akiweke handle ka xihlala xa St. Helena naswona wu dlaye vanhu vo tala ku tlula lava va tswariweke hi malembe ya mune ya nyimpi. Sayense ya swa vutshunguri yi endle minhluvuko leyikulu ku sukela hi nkarhi wolowo, naswona hambi swi ri tano ku na ku hluleka. The Lancet yi ri: “Ku andza ka mavabyi mo tluletana hi rimbewu (STD) tanihi ntlawa lowu tolovelekeke ngopfu wo tlulela lowu xiyekaka wu lwisana ni mirhi ya manguva lawa. . . . Ku lawula mavabyi yo tluletana hi rimbewu nkarhi wun’wana ku vonake ku ri exikarhi ka leswi hi swi twisisaka kambe ku hi balekerile eka malembe ya sweswinyana.”
Ku na mintungu yin’wana leyi vutshunguri bya manguva lawa na yona byi nga kotangiki ku yi lawula, yo tanihi khensa na vuvabyi bya minsiha ya mbilu. Lebyo hetelela, hi ku ya hi S[outh] A[frica] Family Practice, “i xiendlakalo lexintshwa. . . . I vuyelo bya vandla ra le ndzhaku ka nyimpi yo sungula ya misava.” EBritain, vuvabyi bya mbilu ni bya ku hisa ka ngati “i xivangelo lexikulu xa ku fa,” hi ku ya hi buku leyi nge Cardiovascular Update—Insight Into Heart Disease. Yi engetela leswaku “ka ho lo endliwa nhluvuko wuntsongo swinene eku byi lawuleni.”
Eka matiko lama hluvukaka, timiliyoni ti xanisiwa hi dari, vuvabyi bya vurhongo, ndzhundzhwana ni mavabyi man’wana. Xin’wana xa swidlayi leswikulu swa misava i vuvabyi byo chuluka. Ku hlamusela magazini wa Medicine International: “Ku ringanyetiwe leswaku swiendlakalo swa timiliyoni ta 500 swa vuvabyi bya nchuluko [hi] lembe swi nga ha endleka exikarhi ka tincece ni vana lavantsongo va Asia, Afrika na Latin Amerika, ni mafu ma le xikarhi ka timiliyoni ta 5 na 18.”
“Ku ta va . . . ni tindlala.” (Luka 21:11)
Ku kayivela ka swakudya kahle-kahle ku fambisana ni nyimpi. Nyimpi yo Sungula ya Misava a yi nga ri yona ntsena. Tindlala leti tsemaka nhlana ti landzerile endzhaku ka yona. Naswona ku sukela kwalaho ke? Ku vika phepha leri hlawulekeke ra The Challenge of Internationalism—Forty Years of the United Nations (1945-1985): “Hambi leswi a ku ri na kwalomu ka timiliyoni ta 1 650 ta vanhu lava sikaka hi 1950 ku vile na 2 250 wa timiliyoni hi 1983; hi marito man’wana, ku engeteleka ka timiliyoni ta 600 kumbe 36 wa tiphesente leti engetelekeke.” Ndlala leyi hlaselaka yi landzele dyandza ra sweswinyana ra Afrika. “Hi lembe rin’we,” ku vula magazini wa Newsweek, “varimi vo tala ku fika eka 1 wa miliyoni va Etiyopiya na 500 000 wa vana va le Sudan va file.” Magidi lama humaka ematikweni man’wana na wona ma lovile.
“Ku ta va ni swilo leswi chavisaka ngopfu, ni masingita lamakulu lama humaka etilweni. Masingita ma ta va kona edyambyini, ni le n’wetini, ni le tinyeletini. Laha misaveni, matiko ma ta hela ntamu, ma tshukisiwa hi ku pfuma ka lwandle ni ka magandlati. Vanhu va ta titivala hi ku chava ni ku ehleketa leswi nga ta humelela la misaveni.” (Luka 21:11, 25, 26)
Nyimpi yo Sungula ya Misava yi humese matlhari lamantshwa lama tsemaka nhlana. Swi ri empfhukeni, swihaha-mpfhuka ni swikepe swa le moyeni swi lahlele tibomo ni tikulu. Leswi chavisaka ngopfu a ku ri nhlaselo lowu weleke ehenhla ka vaaki va tiko lava nga hava mpfuno eka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, ku katsa ni lowuya wa tibomo timbirhi ta athomo.
Lwandle na rona ri ve xivono xa ku chavisa lokuntshwa. Loko Nyimpi yo Sungula ya Misava yi tlhekekile, swikepe swa le ndzeni ka mati a swi xiyiwa swi ri leswi nga pfuniki nchumu, kambe eku heleni ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, swi mbombomerise swikepe leswi tlulaka khume ra magidi. “Swikepe leswi mbombomelaka swo rhwala vanhu, ku katsa ni swikepe leswi khupukisaka [vakhandziyi], swi vonake swi ri xiphemu xa endlelo lerintshwa ni leri chavisaka ra ‘nyimpi leyi heleleke’ handle ko xiyiwa,” ku vula Norman Friedman eka buku yakwe leyi nge Submarine Design and Development.
Namuntlha vo tala va xiya swikepe swa le ndzeni ka mati leswi hlaselaka hi ku balesela swi ri swikepe leswikulu swa misava. Matlhari lama dlayaka na wona ma rhwariwa hi swikepe swa le ndzeni ka mati leswi hlaselaka hi vusukumbele, swirhwali swa swikepe swa le moyeni na swikepe swin’wana swa nyimpi. Hi ku ya hi buku leyi nge Jane’s Fighting Ships 1986-87, sweswi ku na 929 wa swikepe swa le ndzeni ka mati, 30 wa swirhwali swa swikepe swa le moyeni, 84 wa swikepe swa swidavula-mananga, swikepe swo hlasela swa 367, swikepe swa rivilo swa 675, swikepe swa matlhari swa 276, swikepe swa 2 024 swo hlasela hi ku copeta ka tihlo ni magidi ya swikepe swin’wana swa nyimpi leswi nga entirhweni lowukulu wa matiko ya 52. Engetela swibuluki leswi nga hlayekiki leswintsongo kambe leswi dlayaka eka leswi. A ku si tshama ku va ni “ku tshukisiwa” ko tano loku chavisaka ka lwandle hi munhu.
Munhu nakambe u fike eka xivandla xa le “dyambyini, ni le n’wetini, ni le tinyeletini.” Swihlaseri leswi baleseriweke swi haha empfhukeni swi nga si jitamela laha swi kongomeke kona. Swikepe swa le mpfhukeni swi nghene eka mafambelo ya dyambu ni ku hundza kwalaho. Matiko ma sungule ku titshega swinene hi tisathelayiti leti endliweke hi vanhu leti rhendzelekaka hi misava. Tisathelayiti ta vutluti ni ta maxele ti va pfuneta ku kongomisa nhlaselo wa mavuthu hi ku pakanisa lokukulu. Tisathelayiti to vulavurisana ni to kambela hi tona ta tirhisiwa swinene na tona. “Tisathelayiti,” ku vule Michael Sheehan eka buku yakwe leyi nge The Arms Race, “ti ve mahlo, tindleve ni marito, ya mavuthu ya mimfumo leyikulu.”
Xikombiso xa sweswinyana a ku ri ku hlasela ka le moyeni ka Libya. Ku vika Aviation Week & Space Technology: “Swifaniso swa U.S. . . . swa tisethalayiti swi tirhisiwile emalunghiselelweni yo hlasela ni mimpimo ya le ndzhaku ka nhlaselo. Nongonoko wa Tisethelayiti ta Maxele wu nyikele ndzinganyeto wa maxele wo hlasela naswona ku vulavurisana ka mavuthu ya le moyeni a ku katseka hi ku lerisa na hi ku lawula.” Hikwalaho ka ntirho wa nkoka lowu tisathelayiti ta mavuthu ti wu endlaka, mimfumo leyikulu hinkwayo yi na matlhari lama lwisanaka ni tisethalayiti. Ku seketeriwa ka matlhari empfhukeni i xikongomelo lexi nga erivaleni xa mfumo wun’wana lowukulu enongonokweni lowu hi laha ku dumeke wu vitaniwaka Tinyimpi Letikulu. Hambi loko mimfumo leyikulu kahle-kahle yi nghenela nyimpi ya le moyeni kumbe e-e, nkarhi hi wona ntsena wu nga ta hlamusela.
Sweswi, hi laha swi vhumbiweke ha kona, “vanhu va ta titivala hi ku chava ni ku ehleketa leswi nga ta humelela la misaveni.” Vugevenga, vutherorisi, ku wa ka ikhonomi, nthyakiso wa tikhemikhali ni chefu leyi hisaka leyi humaka emichinini ya nyutliya leyi nga ni matimba, kun’we ni nxungeto lowu kulaka wa nyimpi ya nyutliya, hinkwaswo i swivangelo swa ku “chava.” Magazini wa le Britain lowu nge New Statesmen wu vika leswaku “ku tlula hafu” ya vantshwa va tiko rero “va vona leswaku nyimpi ya nyutliya yi ta humelela enkarhini wa ku hanya ka vona, naswona 70 wa tiphesente va tshemba leswaku yi ta endleka siku rin’wana.”
[Bokisi leri nga eka tluka 7]
Xikombiso—Xi Vula Yini?
Timiliyoni, endzhaku ko kambisisa xikombiso hi ku ya hi matimu ya lembe xidzana ra vu-20, ti khorwisekile hi ku hetiseka ka xona. (Nakambe vona Matewu, ndzima 24 na Marka, ndzima 13.) Rixaka ra 1914 hakunene hi leri funghiweke. Hi leri katsekeke eku hetisekeni ka vumbirhi ka marito ya Yesu lama nge: “Rixaka leri ri nga ka ri nga hundzi, ku nga si humelela swilo leswi hinkwaswo.” (Luka 21:32) “Swilo leswi hinkwaswo” swi katsa ku kutsuriwa eswirhalanganyeni leswi chavisaka swa vanhu.
Yesu u tiyise valandzeri vakwe a ku: “Kutaku loko swilo sweswo swi sungula ku humelela, tsakani, mi yimisa tinhloko, hikuva ku kutsuriwa ka n’wina ku kusuhi. . . . Loko mi vona swilo sweswo swi humelela, mi ta tiva leswaku Mfumo wa Xikwembu wu le kusuhi.” Mfumo wa Xikwembu, hulumendhe leyi tlulaka ya vanhu ya misava, yi ta hundzula misava leyi yi va paradeyisi ya misava hinkwayo. Hikwalaho, tanihi leswi xikombiso xi veke ntiyiso hi laha ku tiyisekeke kutani ku kutsuriwa na kona ku ta ta.—Luka 21:28, 31; Psalma 72:1-8.
Kumbexana a wu si tshama u xiyisisa xikombiso xa vuprofeta. Hi ku khutaza ku hambeta u kambisisa Rito ra Xikwembu. Ku endla tano swi ta ku pfuna ku twisisa swinene ehenhleni ka swikongomelo swa Xikwembu eka vanhu. Xisweswo u ta dyondza leswi Yehova Xikwembu a swi lavaka eka lava a nga ta va ‘kutsulela’ eParadeyisini leyi taka ya la misaveni.—Psalma 37:10, 11; Sofonia 2:2, 3; Nhlavutelo 21:3-5.
[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 5]
Courtesy of German Railroads Information Office, New York
Eric Schwab/WHO
[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 6]
Jerry Frank/United Nations
U.S. Air Force photo