A wukanganyisi nzeni ka mufumo gi tlhamuselwa kota ku tirisa ntamu hi ndlela ya hava hi ku lava ku ti wuyelisa wutsumbu. A matirisela lawo ya hava ya ntamu, ya kale na ma hi kona. Hi xikombiso, a Biblia gi wulawula hi nayo wa ku beletela ku xavelela timhakeni ta ku lamula, lezi zi kombako lezaku a ku xavelela ku wa sina ku tiveka ka xipimo xa 3.500 wa malembe ma hunzileko. (Eksodusi 23:8) Hi lisine, a wukanganyisi gi patsa zo hunza ku vumela ku xavelelwa. Ka zikhati zinwani a vatiri vo kari va wuhosi va yiva zilo, va lonzowota ku mahelwa zilo va kalako va nga hi na fanelo yo mahelwa, hambu ku yiva mali hi kukongoma. Va nga ha tlhela va tirisa a zikhundla zabye kasi ku vuna vanghana ni maxaka yabye hi ndlela yi nga hiko nayweni.

Hambu lezi a wukanganyisi gi nga kona ni ka yihi hlengeletano ya vanhu, a wukanganyisi lomu ka mifumo, gi wonekisa ku khwatsi giya gi biha nguvu. A mubiko wa kucica ka wukanganyisi misaveni yontlhe wu humesilweko hi 2013 hi hlengeletano yi vitwako, Transparência Internacional wu wula lezaku a vanhu misaveni yontlhe va wona lezaku a tihlengeletano ta hombe ta wukanganyisi hi leti: Tipartido ta politika, maphoyisa, vatiri va mufumo, tihubye ta tiko ta ku yimisa milayo, ni tihubye ta kulamula. Wona a mibiko yo kari yi kombako a xikarato lexi.

• AFRIKA: Hi 2013, a vatiri vo kari va mufumo vo ringana a 22.000 wa vona le Djoni va lova ni nanzu wa mitiro yo kari ya wukanganyisi.

• AMERIKA: Hi 2012, 25 wa vanhu va lova ni nanzu wa kuva va tirisile a mali ya mufumo kasi ku xava vanhu lezaku va va seketela zikhundleni zabye, le Brasil. Xikari ka vanhu lavo ku wa hi ni loyi a nga hi hosi ya tiko ka malembe ya 2003-05 — ku nga munhu wa xikhundla xa wumbiri hi kutlakuka lomu tikweni ga Brasil.

• ASIA: Seul, Coréia wa le Dzongeni, xipimo xa 502 wa vanhu va lofa hi kota ya ku khingimuka ka bazari go kari hi 1995. Lava va nga kambisisa a xigelo xa lezo va lo kuma lezaku a tihosana ta doropa ti wa no xaviwa kasi a vaaki lava va tholilweko va tirisa a semende ya kale zonake va hambunyeta nayo wa kuhlayiseka.

• EUROPA: “A kuanza ka xikarato [xa wukanganyisi le Europa] ka hlamalisa,” ku wula Cecilia Malmströma, a hosana yo kari yi wonelelako a zilo zi yelanako ni maphoyisa ya Europa. I lo engeta aku: “Zi wonekisa ku khwatsi a mifumo a yi mahi nchumu wo tiya wu kombako kuva yi ti yimisela ku fuvisa a wukanganyisi.”

Za karata nguvu a kuva a vanhu va fuvisa a wukanganyisi lomu ka mifumo. Mugonzisi Susan Rose-Ackerman, tlhelo tlhari ya ku lwisana ni wukanganyisi i wulile lezaku kasi ku fuvisa a wukanganyisi ku wa ta laveka “kucica ka hombe nguvu ka lezi a mifumo yi mahisako zona a mabhinzu.” Hambu lezi zi wonekisako ku khwatsi a ku na ndlela ya ku mbheta a wukanganyisi, a Biblia gi komba lezaku yi kona niku gi ta mbhela futsi.

Loku a vanhu va kanganyisa, handle ko kanakana ni wihi mufumo wu wumbiwako hi vanhu wu tava ni wukanganyisi. Makunu loku zi hi tano, a mufumo wu nga hiko ni wukanganyisi wu fanele kuta hi ka wutshamu ginwani go hambana ni laha misaveni. A Biblia gi wulawula hi mufumo lowo — ku nga Mufumo wa Nungungulu, lowu Jesu a nga gonzisa a vapizani vakwe lezaku va wu kombela. — Mateu 6:9, 10.

A Mufumo wa Nungungulu mufumo wu nga kona hakunene wu fumako na wu hi le tilweni. Wu ta valeta a mifumo yontlhe ya vanhu. (Tisimu 2:8, 9; Kuvululelwa 16:14; 19:19-21) A ginwe ga makatekwa lawa ma to nehiwa hi Mufumo lowu ku tava kufuviswa ka wukanganyisi ga mifumo. Wona a ntlhanu wa zilo ni xinwe xungetano hi Mufumo lowu, lezi zi tiyisekisako lezaku hakunene wu nga tava ni wukanganyisi:

1. NTAMU

XIKARATO: A mifumo ya vanhu yi khatalelwa hi vahanyi va kona, a kutala ka zikhati hi mikhupo leyi va yi mahako. A mali leyo yo tala yi humako yi ringa a vatiri vo kari va mufumo lezaku va yiva, a vanwani na va vumela ku xaviwa hi vanhu lava va lavako ku hungulelwa mikhupo kutani ku hakhela zilo zinwani za mufumo. Lezo zi maha ku a wukanganyisi gi nga mbheli hakuva a mufumo wu engetela mali ya khupo kasi ku vala vanga ga mali leyo yi yiviwako, niku lezo hi tlhelo ginwani zi pswala a wukanganyisi. Ka ziyimo zo kota lezo, a vanhu vo tsumbeka va nga ha xaniseka nguvu.

NDLELA YO XI MBHETA: A Mufumo wa Nungungulu wu nyikwa ntamu hi Nungungulu wa Ntamu-wontlhe, Jehova.a (Kuvululelwa 11:15) A wuzi wu lava ku hlengisa mikhupo kasi wu simama ku tira. Wutshanwini ga lezo, a ‘ntamu wa hombe’ wa Nungungulu ni wuhana gakwe zi tiyisekisa lezaku a Mufumo wakwe wu ta nyika vafumelwi vakwe zontlhe lezi va zi lavako. — Isaya 40:26; Tisimu 145:16.

2. HOSI YA WONA

XIKARATO: Susan Rose-Ackerman, loyi a kumbukilweko ka nzima yi hunzileko ite a mizamo ya ku fuvisa a wukanganyisi yi “fanele ku sangula laha tshinyeni.” A mifumo yi kumeka yi nga tsumbeki loku yi zama ku fuvisa wukanganyisi lomu ka maphoyisa kutani ka vaalfandega lezo na va tsika tihosana tinwani ti maha wukanganyisi. Niku hambu a hosi ya yi nene nguvu xikari ka vanhu, a yi mbhelelangi. Kota kuwula ka Biblia, a ku na “munhu a lulamileko misaveni, loyi a mahako kusaseka, a nga onhi nchumu.” — Mutshawuteli 7:20.

NDLELA YO XI MBHETA: A kuhambana ni vanhu va nga mbhelelangiko, Jesu Kristu, loyi Nungungulu a mu hlawulileko kasi ava Hosi ya Mufumo wakwe, a nge ringiwi ku maha zakubiha. I kombile lezo hi ku ala kuxavelelwa ka hombe nguvu loku ku tshukileko kuva kona — ku nga ku nyikiwa “mifumo [yontlhe] ya misava ni wukosi ga yona.” Jesu i tsumbisilwe ku nyikiwa zontlhe lezo loku a vumela ku khozela a hosana ya tiko legi, Satani. (Mateu 4:8-10; Johani 14:30) Hambu laha a nga kari a biwa, Jesu i wa ti yimisele ku simama ava munhu wo tsumbeka laha ka kuza a ala kunwa zilo zo kari lezi zi nga wa ta mu maha a ngazwi nguvu a kubayisa, kanilezi zi nga wa ta mu maha a djudjeka kupima zonake a nga zi tivi khwatsi lezi zi nga kari zi humelela. (Mateu 27:34) Zezi a vuxilweko hi Nungungulu a tlhelela tilweni, Jesu i kombisile zi ku dlunya lezaku wa faneleka khwatsi a kuva a fuma kota hosi ya Mufumo wa Nungungulu. — Va Le Filipi 2:8-11.

3. KUTIYA

XIKARATO: A matiko yo tala ma tshama hi ku maha hlawula-mani, lezi hi lisine zi vululelako vanhu a ndlela ya lezaku va hlawula vanhu va wukanganyisi. Hambulezo, a lisine hi lezaku a tsima ga hlawula-mani ni mavoto zi vulula ndlela ya lezaku kuva ni wukanganyisi, hambu ka matiko ma tivekako kota yo ganya. A mali leyi va humesako kasi ku mahiwa tsima ga hlawula-mani ni zimaho zinwani, zi maha lezaku a vanyatimali vava ni ntamu hehla ka tihosi leti ti fumako ni ka leti ti to votiwa.

Justice John Paul Stevens, xiro xa Hubye ya Hombe ya le Estados Unidos, i tsalile lezaku a kucetelo lowo a wu veki mhangweni “a nayo ni tshamela ga Mufumo ntsena kanilezi ni ku tsumbiwa hi vanhu kambe.” A zi hlamalisi lezi a vanhu vo tala misaveni yontlhe va wulako lezaku a tipartido ta politika hi tona ti nga ni wukanganyisi nguvu a ku hunza tihlengeletano tontlhe.

NDLELA YO XI MBHETA: Loku a Mufumo wa Nungungulu wu ta fuma, ku nga tava ni matsima ya hlawula-mani kutani mavoto, hakuva wona Mufumo wo tiya lowu wu to tshama kala kupinzuka. (Danieli 7:13, 14) Kota lezi a Hosi ya kona yi hlawulilweko hi Nungungulu, a Mufumo wa Nungungulu a wu rinzeli ku votiwa hi vanhu ne a wu nge susiwi hi vona kambe. A kutiya ka wona hi kona ku mahako lezaku ni xihi lexi wu to xi maha xi vuna vanhu kala kupinzuka.

4. Milayo

XIKARATO: Zi nga tshuka zi wonekisa ku khwatsi a ku yimisa milayo yiswa za lulamisa xikarato. Hambulezo, a titlhari ti kumile lezaku a kutala ka zikhati a ku engetela milayo zi vulula tindlela tinwani ta lezaku kuva ni wukanganyisi. Ahandle ka lezo, a milayo leyi yi yimisiwako kasi ku fuvisa a wukanganyisi yiga mali yo tala nguvu kasi yi sangula ku tira, kanilezi yi pswala mihanzu yi tsongwani.

NDLELA YO XI MBHETA: A milayo ya Mufumo wa Nungungulu yi nene nguvu a ku hunza leyi ya mifumo ya vanhu. Hi xikombiso, wutshanwini ga ku yimisa milayo yo tala ya lezi u faneleko ku maha ni lezi u nga faneliko, Jesu i gonzisile lezi: “Zontlhe lezi mu ranzako a kuva vanhu va zi maha ka nwina, va maheleniwo zona.” (Mateu 7:12) Kuzilava hi nga wula ku a xa lisima nguvu hi lezaku a milayo ya Mufumo wa Nungungulu yi yisa nguvu kupima ka lezi u faneleko ku maha kutani ku nga mahi ni zigelo za kona. Jesu i te ngalo: U fanele ku ‘ranza muakelane wa wena kota lezi u ti ranzisako zona.’ (Mateu 22:39) Kunene, Nungungulu, loyi a nga ni ntamu wa ku hlola mbilu, a nga zi kota ku maha lezaku a milayo leyo yi lanzelwa. — 1 Samueli 16:7.

5. ZIGELO

XIKARATO: A wukanganyisi gi vangiwa hi makangwa ni ku lava ku wuyelwa wutsumbu. A tihosi ta mifumo ni vanhu laha va yileko va tolovela ku kombisa matshamela lawa ya hava. A bazari legi gi khungumukileko le Seul, legi gi kumbukilweko ka nzima yo sangula, gi khungumukile hi kota ya lezi a vatiri va mufumo va nga vumela ku xaviwa hi vaaki va gona lava va nga wona lezaku a ku nyikela a mali leyo ya ku xava zi wa nga ta dura nguvu loku zi ringaniswa ni ku tirisa a materiali ni maakela lawa ma lavekako hi kuya hi nayo.

Kasi ku fuvisa a wukanganyisi, a vanhu va fanele ku gonziswa ndlela yo hlula matshamela yo karata nguvu ku ma cica yo kota makangwa ni matshanza. Hambulezo, a tihosi ta vanhu a ti xuvi, ge a ti na ntamu wa ku yimisa a longoloko wa gonziselelo leyo.

NDLELA YO XI MBHETA: A Mufumo wa Nungungulu wulwa ni wukanganyisi ni mutsu wa kona hi ku gonzisa vanhu lezi va nga hlulisako zona a mixuvo yo biha leyi yi vangako a wukanganyisi.b A gonziselelo leyo yi va vuna a kuva va “mahiwa la’vaswa a moyeni wa kupima ka [vona].” (Va Le Efesusi 4:23) Va gonza ku valeta makangwa ni ku khatalela zabye ntsena hi kuva va tiva ku xalaliswa hi lezi va nga nazo ni ku khatala hi vanwani. — Va Le Filipi 2:4; 1 Timote 6:6.

6. VAFUMELWI VA WONA

XIKARATO: Hambu loku a zilo zontlhe zi tshamisekile a vanhu va kona na va gonzisilwe mahanyela ya ma nene kambe, a vokari va ta hlawula ku nga tsumbeki zonake va kanganyisa. A titlhari to kari ti wula ku lezo hi zona zi mahako lezaku a mifumo yi nga zi koti a ku fuvisa a wukanganyisi. Hi ngo rinzela lezaku a wukanganyisi gi hunguleka basi.

NDLELA YO XI MBHETA: A xivumelwano xa Tlhangano wa Matiko xa ku lwisana ni wukanganyisi xi wula lezaku, kasi ku fuvisa wukanganyisi a mifumo yi fanele ku vuvumisa “kutsumbeka ni wutihlamuleli” xikari ka vanhu. Lego i kungo ga gi nene nguvu. Kanilezi, a Mufumo wa Nungungulu wu maha zo hunza ku vuvumisa a matshamela lawa. Lawo matshamela ma lavekako ka vafumelwi va wona. A Biblia gi wula lezaku a vanhu va makangwa ni “vahembi” a va faneleki ku nghena Mufunweni wa Nungungulu. — 1 Va Le Korinte 6:9-11; Kuvululelwa 21:8.

A vanhu va nga gonza ku lanzela a matshinya lawo ya milayo, a ku fana ni lezi a maKristu yo sangula ma nga maha. Hi xikombiso, a xikhati lexi mupizani Simoni a nga zama ku xava moya wa kubasa ka vapostoli, va lo ala ku xaviwa zonake vaku kakwe: “Hunzuluka kubiheni ka wena.” Zalezi Simoni a nga wona mhango ya mixuvo yakwe yo biha, i lo kombela vapostoli lezaku va mu khongelela kasi a nga welwi hi mhango leyo. — Mitiro 8:18-24.

NDLELA YA KUVA MUFUMELWI WA MUFUMO WA NUNGUNGULU

Kani u wa tiko muni, u ngava mufumelwi wa Mufumo wa Nungungulu. (Mitiro 10:34, 35) A ntiro wa kugonzisa wu vuvumiswako hi Mufumo wa Nungungulu — lowu wu mahiwako misaveni yontlhe inyamutlha — wu ta ku vuna. A Timboni ta Jehova ti ta zi tsakela a ku ku komba lezi xi mahiswako zona a xigonzo xa Biblia, lexi xi nga tekako a khume ga timeneti hi wutsongwani ga kona hi viki. Nzeni ka timhaka tinwani, u nga tiva zo tala xungetano hi mahungu yo saseka “ya mufumo wa Nungungulu,” a ku patsa ni lezi wu to fuvisisa zona a wukanganyisi ga mifumo. (Luka 4:43) Ha ku ramba lezaku u wulawula ni Mboni ya lomu u tshamako kona kutani ku nghena ka Web site ya hina ya jw.org/tsc.