บทความศึกษา 25
พระยะโฮวาอวยพรคนที่ให้อภัย
“พวกคุณต้องเต็มใจให้อภัยกันเหมือนที่พระยะโฮวาเต็มใจให้อภัยคุณ”—คส. 3:13
เพลง 130 ให้อภัย
ใจความสำคัญa
1. พระยะโฮวารับรองอะไรกับคนบาปที่กลับใจ?
นอกจากพระยะโฮวาจะเป็นผู้สร้าง เป็นผู้ตั้งกฎหมาย และเป็นผู้พิพากษาแล้ว พระองค์ยังเป็นพ่อที่รักเราด้วย (สด. 100:3; อสย. 33:22) ถ้าเราทำบาปต่อพระองค์แล้วกลับใจจริง ๆ พระองค์ไม่ใช่แค่สามารถให้อภัยเราได้ แต่พระองค์อยากให้อภัยเราด้วย (สด. 86:5) พระยะโฮวาพูดผ่านทางผู้พยากรณ์อิสยาห์ซึ่งเป็นคำรับรองกับเราว่า “ถึงบาปของพวกเจ้าจะแดงก่ำ เราจะทำให้ขาวเหมือนหิมะ”—อสย. 1:18
2. ถ้าเราอยากอยู่ร่วมกับคนอื่นอย่างมีความสุข เราต้องทำอะไร?
2 เราทุกคนเป็นคนไม่สมบูรณ์แบบ เราเลยพูดหรือทำอะไรที่อาจทำให้คนอื่นโกรธ (ยก. 3:2) แต่นั่นไม่ได้หมายความว่าเราจะสนิทกันไม่ได้ ถ้าเราเรียนรู้ที่จะให้อภัยกันเราก็จะอยู่ร่วมกันได้อย่างมีความสุข (สภษ. 17:9; 19:11; มธ. 18:21, 22) ถ้าเรามีเรื่องกระทบกระทั่งกันกับพี่น้องคนอื่นซึ่งเป็นเรื่องเล็ก ๆ น้อย ๆ พระยะโฮวาก็อยากให้เราให้อภัยกัน (คส. 3:13) และเราควรทำแบบนั้นด้วยเพราะพระยะโฮวาก็ให้อภัยเรา “อย่างใจกว้าง”—อสย. 55:7
3. เราจะเรียนอะไรบ้างในบทความนี้?
3 ในบทความนี้เราจะดูกันว่า มนุษย์ไม่สมบูรณ์แบบจะเลียนแบบการให้อภัยของพระยะโฮวาได้ยังไง? การทำผิดแบบไหนที่ต้องบอกผู้ดูแล? ทำไมพระยะโฮวาถึงอยากให้เราให้อภัยกัน? และเราจะได้เรียนอะไรจากประสบการณ์ของพี่น้องบางคนที่เสียใจมากเพราะคนอื่นทำให้เจ็บ?
เมื่อมีการทำผิดร้ายแรง
4. (ก) ถ้าผู้รับใช้ของพระยะโฮวาทำผิดร้ายแรง เขาต้องทำอะไร? (ข) ผู้ดูแลมีหน้าที่อะไร?
4 ถ้าเรารู้ว่ามีพี่น้องบางคนทำผิดร้ายแรง เราควรบอกผู้ดูแล มีการพูดถึงความผิดร้ายแรงแบบนั้นใน 1 โครินธ์ 6:9, 10 ซึ่งเป็นการทำผิดกฎหมายของพระเจ้า ถ้ามีพี่น้องคนหนึ่งทำผิดแบบนั้น เขาต้องอธิษฐานขอพระยะโฮวาให้อภัย และเขาต้องไปคุยกับผู้ดูแล (สด. 32:5; ยก. 5:14) แล้วผู้ดูแลมีหน้าที่อะไร? ที่จริง เฉพาะพระยะโฮวาเท่านั้นที่สามารถให้อภัยบาปได้จริงโดยอาศัยค่าไถ่ของพระเยซูb แต่พระองค์ก็มอบหมายให้ผู้ดูแลมีหน้าที่ตัดสินโดยอาศัยพระคัมภีร์ว่าคนที่ทำผิดสมควรอยู่ในประชาคมต่อไปไหม (1 คร. 5:12) ผู้ดูแลเลยต้องดูว่า คนทำผิดตั้งใจทำผิดหรือเปล่า? เขาวางแผนก่อนไหม? เขาทำผิดซ้ำ ๆ มาเป็นเวลานานแล้วไหม? ที่สำคัญที่สุด มีหลักฐานไหมว่าเขากลับใจจริง ๆ? และมีอะไรบ้างไหมที่แสดงให้เห็นว่าพระยะโฮวาให้อภัยเขาแล้ว?—กจ. 3:19
5. สิ่งที่ผู้ดูแลทำมีผลดียังไง?
5 ตอนที่ผู้ดูแลคุยกับคนที่ทำผิด เป้าหมายของพวกเขาก็คือเพื่อจะตัดสินแบบเดียวกันกับที่พระยะโฮวาตัดสินแล้วในสวรรค์ พวกเขาจะทำอย่างนั้นโดยอธิษฐาน ค้นคว้าหลักการในคัมภีร์ไบเบิลอย่างละเอียด และทำตามขั้นตอนตามหลักพระคัมภีร์เกี่ยวกับการจัดการกับคนที่ทำผิด (มธ. 18:18) การทำแบบนี้จะมีผลดียังไงกับประชาคม? คนทำผิดแล้วไม่กลับใจจะไม่ได้อยู่ในประชาคมอีกต่อไป การทำแบบนี้เป็นการปกป้องประชาคม (1 คร. 5:6, 7, 11-13; ทต. 3:10, 11) นอกจากนั้น นี่อาจช่วยคนทำผิดให้กลับใจและได้รับการอภัยจากพระยะโฮวา (ลก. 5:32) ผู้ดูแลจะอธิษฐานเพื่อคนที่กลับใจ และขอพระยะโฮวาช่วยเขาให้กลับมามีสายสัมพันธ์ที่ดีกับพระองค์อีกครั้ง—ยก. 5:15
6. คนที่ถูกตัดสัมพันธ์ยังมีหวังไหมว่าพระยะโฮวาจะให้อภัยเขา? ขออธิบาย
6 แต่ถ้าผู้ดูแลไปคุยกับคนที่ทำผิดแล้วคนนั้นไม่กลับใจ เขาจะต้องถูกตัดสัมพันธ์ และถ้าเขาทำผิดกฎหมายบ้านเมืองด้วย ผู้ดูแลก็จะไม่ปกป้องเขาเอาไว้ เพราะพระยะโฮวาให้คนที่มีอำนาจในบ้านเมืองตัดสินและลงโทษใครก็ตามที่ทำผิดกฎหมายไม่ว่าเขาจะกลับใจหรือไม่ (รม. 13:4) แต่ถ้าต่อมาเขาสำนึกผิด กลับใจจริง ๆ และพยายามเปลี่ยนแปลงชีวิตของเขา พระยะโฮวาก็พร้อมจะให้อภัยเขา (ลก. 15:17-24) พระองค์จะยกโทษให้เขาไม่ว่าเขาจะทำผิดร้ายแรงมากแค่ไหนก็ตาม—2 พศ. 33:9, 12, 13; 1 ทธ. 1:15
7. การให้อภัยคนที่ทำผิดกับเราหมายถึงอะไร?
7 เราคงดีใจมากที่ไม่ต้องตัดสินใจเองว่าคนที่ทำผิดสมควรได้รับการอภัยไหม พระยะโฮวาเท่านั้นเป็นคนที่ตัดสินในเรื่องนี้ แต่ก็มีบางเรื่องที่เราต้องตัดสินใจ ถ้ามีคนทำผิดกับเราซึ่งอาจเป็นเรื่องร้ายแรงด้วย แล้วเขาก็มาขอโทษและขอให้เรายกโทษให้ หรือคนนั้นอาจจะทำผิดแล้วไม่ได้มาขอโทษเราด้วยซ้ำ ตอนนี้เราต้องตัดสินใจว่าเราจะให้อภัยเขาไหม การให้อภัยหมายความว่าเราเลือกที่จะไม่โกรธเขาอีกต่อไป แต่การทำอย่างนี้อาจไม่ใช่เรื่องง่ายและต้องใช้เวลา เพราะคนนั้นอาจจะทำให้เราเจ็บมาก หอสังเกตการณ์ 15 กันยายน 1994 บอกว่า “เมื่อคุณให้อภัยคนที่ทำบาป นี่มิได้หมายความว่าคุณยอมให้กับบาปนั้น สำหรับคริสเตียนแล้ว การให้อภัยหมายถึงการมอบเรื่องนั้นไว้ในพระหัตถ์ของพระยะโฮวาด้วยความไว้วางใจ พระองค์เป็นผู้พิพากษาองค์ชอบธรรมแห่งเอกภพทั้งสิ้น และพระองค์จะดำเนินการให้ความยุติธรรมบรรลุผลสำเร็จในเวลาอันควร” ทำไมพระยะโฮวาถึงอยากให้เราให้อภัยและฝากไว้กับพระองค์?
ทำไมพระยะโฮวาถึงอยากให้เราให้อภัย?
8. การที่เราให้อภัยแสดงว่าเราเห็นค่าความเมตตาของพระยะโฮวายังไง?
8 ถ้าเราให้อภัยก็แสดงว่าเราเห็นค่าความเมตตาของพระยะโฮวา ในตัวอย่างเปรียบเทียบ พระเยซูเปรียบเทียบพระยะโฮวาเหมือนกับนายที่ยกหนี้มหาศาลให้กับทาสคนหนึ่งที่ไม่มีปัญญาใช้หนี้ แต่ทาสคนนี้กลับไม่เมตตาเพื่อนทาสของเขาทั้ง ๆ ที่เพื่อนคนนี้เป็นหนี้เขาแค่นิดเดียว (มธ. 18:23-35) เรื่องนี้สอนอะไรเรา? ถ้าเราเห็นค่าความเมตตาของพระยะโฮวาจริง ๆ นั่นก็ทำให้เราอยากให้อภัยคนอื่น (สด. 103:9) หอสังเกตการณ์ เมื่อหลายปีก่อนบอกว่า “ไม่ว่าเราจะให้อภัยคนอื่นมากมายหลายครั้งแค่ไหน มันก็เทียบอะไรไม่ได้เลยกับการที่พระยะโฮวาให้อภัยและเมตตาเราผ่านทางพระคริสต์”
9. พระยะโฮวาเมตตาใคร? (มัทธิว 6:14, 15)
9 ถ้าเราให้อภัย พระยะโฮวาก็จะให้อภัยเรา พระยะโฮวาเมตตาคนที่เมตตา (มธ. 5:7; ยก. 2:13) เราเห็นเรื่องนี้ชัดเจนจากตอนที่พระเยซูสอนสาวกให้อธิษฐาน (อ่านมัทธิว 6:14, 15) และเรายังได้บทเรียนเกี่ยวกับเรื่องนี้ด้วยจากสิ่งที่พระยะโฮวาบอกให้โยบทำ โยบถูกเพื่อน 3 คนซึ่งก็คือ เอลีฟัส บิลดัด และโศฟาร์พูดไม่ดีใส่ซึ่งทำให้โยบเสียใจมาก แต่พระยะโฮวาบอกให้โยบอธิษฐานเพื่อพวกเขา พอโยบทำตาม พระองค์ก็อวยพรเขา—โยบ 42:8-10
10. ถ้าเราโกรธไม่หาย เรากำลังทำร้ายตัวเองยังไง? (เอเฟซัส 4:31, 32)
10 ถ้าเราไม่ให้อภัย เราก็ทำร้ายตัวเอง ตอนที่เราโกรธใครไม่หาย เราจะรู้สึกเหมือนแบกอะไรหนัก ๆ อยู่ตลอดเวลา แต่ถ้าเราปล่อยวาง เราก็จะโล่งใจสบายใจ และพระยะโฮวาอยากให้เราเป็นอย่างนั้น (อ่านเอเฟซัส 4:31, 32) พระองค์บอกว่า “อย่าโกรธและอย่าโมโห” (สด. 37:8) การทำตามคำแนะนำนี้ฉลาดจริง ๆ เพราะการโกรธไม่หายมีผลเสียกับทั้งร่างกายและจิตใจของเรา (สภษ. 14:30) การไม่ให้อภัยและโกรธไม่หายก็เหมือนกับการกินยาพิษ มันไม่มีผลอะไรกับคนที่เราโกรธเลย เราต่างหากที่ได้รับผลเสีย ในทางตรงกันข้าม การให้อภัยเป็นเหมือนการให้ของขวัญกับตัวเอง เราจะรู้สึกสบายใจและรับใช้พระยะโฮวาอย่างมีความสุขต่อไปได้—สภษ. 11:17
11. คัมภีร์ไบเบิลบอกยังไงเรื่องการแก้แค้น? (โรม 12:19-21)
11 การแก้แค้นเป็นหน้าที่ของพระยะโฮวา พระยะโฮวาไม่ได้ให้อำนาจเราลงโทษคนที่ทำผิดกับเรา (อ่านโรม 12:19-21) เป็นเพราะเราไม่สามารถเห็นเรื่องราวได้ครบทุกด้าน เราเลยตัดสินอย่างถูกต้องเหมือนพระเจ้าไม่ได้ (ฮบ. 4:13) นอกจากนั้น บางครั้งเราก็ให้อารมณ์อยู่เหนือเหตุผล เราเลยตัดสินอย่างถูกต้องไม่ได้ พระยะโฮวาดลใจให้ยากอบเขียนว่า “ความโกรธของคนเราไม่ช่วยให้ใครทำสิ่งที่ถูกต้องในสายตาพระเจ้า” (ยก. 1:20) เรามั่นใจได้ว่าพระยะโฮวาจะทำสิ่งที่ถูกต้อง และในที่สุด ทุกคนจะได้รับความเป็นธรรมที่แท้จริงแน่นอน
ให้อภัยและไม่โกรธอีกต่อไป ฝากเรื่องนั้นไว้กับพระยะโฮวา พระองค์จะจัดการกับผลเสียทุกอย่างที่เกิดจากบาป (ดูข้อ 12)
12. เราจะแสดงยังไงว่าเรามั่นใจในความยุติธรรมของพระยะโฮวา?
12 ถ้าเราให้อภัยก็แสดงว่าเรามั่นใจในความยุติธรรมของพระยะโฮวา ถ้ามีคนทำให้เราเจ็บ แล้วเราฝากเรื่องนั้นไว้กับพระยะโฮวาก็แสดงว่าเรามั่นใจว่าพระองค์จะจัดการกับผลเสียทุกอย่างที่เกิดจากบาป พระองค์จะทำให้เหมือนกับว่าเรื่องนั้นไม่เคยเกิดขึ้นมาก่อน พระยะโฮวาสัญญาว่าในโลกใหม่ “จะไม่มีใครจดจำ หรือนึกถึง” ความทรงจำที่เจ็บปวดอีกเลย (อสย. 65:17) แต่ถ้ามีคนทำให้เราเจ็บและเสียใจมาก เป็นไปได้จริง ๆ หรือที่เราจะหายโกรธและให้อภัยเขาจากหัวใจเราจริง ๆ? ให้เรามาดูตัวอย่างพี่น้องบางคนด้วยกัน
เราจะได้ประโยชน์ถ้าเราให้อภัย
13-14. คุณได้เรียนอะไรเกี่ยวกับการให้อภัยจากประสบการณ์ของโทนี่กับโฮเซ?
13 พี่น้องของเราหลายคนให้อภัยและยกโทษคนที่ทำให้เขาเจ็บและเสียใจมาก ให้เรามาดูว่าพี่น้องเหล่านี้ได้ประโยชน์อะไรบ้าง
14 หลายปีก่อนที่โทนี่cจะเรียนคัมภีร์ไบเบิล พี่ชายของเขาถูกผู้ชายคนหนึ่งฆ่าตาย ผู้ชายคนนั้นชื่อโฮเซ ตอนนั้นโทนี่เป็นคนขี้โมโหและชอบใช้ความรุนแรง เขาอยากจะแก้แค้นโฮเซมาก พอโฮเซถูกปล่อยออกจากคุก โทนี่ก็ซื้อปืนและสาบานว่าจะตามล่าและฆ่าเขาให้ได้ ช่วงนั้นโทนี่ได้เรียนคัมภีร์ไบเบิล เขาบอกว่า “พอผมได้เรียนคัมภีร์ไบเบิล ผมก็รู้ว่าต้องเปลี่ยนนิสัยและเลิกทำอะไร ๆ ที่ไม่ดี และผมก็รู้ว่าผมต้องให้อภัยและเลิกโกรธคนที่ทำผมเจ็บ” ต่อมาโทนี่รับบัพติศมาและได้เป็นผู้ดูแล เขาตกใจมากที่ได้มารู้ว่าโฮเซรับบัพติศมาและเป็นพยานพระยะโฮวาแล้ว พอเขาสองคนได้เจอกัน พวกเขาก็กอดกัน และโทนี่ก็บอกโฮเซว่าเขายกโทษให้โฮเซแล้ว โทนี่เล่าว่าพอเขาได้ให้อภัยและบอกว่าเขายกโทษให้โฮเซ เขารู้สึกมีความสุขมากจนเขาเองก็อธิบายไม่ถูก เราเห็นว่าพระยะโฮวาอวยพรโทนี่เพราะเขาเต็มใจให้อภัยจริง ๆ
ตัวอย่างของปีเตอร์กับซูแสดงให้เห็นว่าเราสามารถให้อภัยและเลิกโกรธคนที่ทำไม่ดีกับเราได้จริง ๆ (ดูข้อ 15-16)
15-16. คุณได้เรียนอะไรเกี่ยวกับการให้อภัยจากประสบการณ์ของปีเตอร์กับซู?
15 ในปี 1985 ปีเตอร์กับซูกำลังนั่งประชุม อยู่ดี ๆ ก็เกิดระเบิดใหญ่ขึ้นมา มีผู้ชายคนหนึ่งวางระเบิดในหอประชุม ซูบาดเจ็บหนักมากซึ่งมีผลกับการมองเห็นและการได้ยินของเธออย่างถาวร นอกจากนั้น เธอยังสูญเสียความสามารถในการได้กลิ่นด้วยd ปีเตอร์กับซูคิดบ่อย ๆ ว่า ‘คนที่ทำเรื่องเลวร้ายแบบนี้ได้ลงคอ จิตใจของเขาทำด้วยอะไร?’ หลายปีผ่านไปคนที่วางระเบิดถูกจับและถูกจำคุกตลอดชีวิต พอถามปีเตอร์กับซูว่าได้ให้อภัยเขาแล้วไหม เขาสองคนบอกว่า “พระยะโฮวาสอนเราว่าถ้าเราโกรธไม่หายก็จะมีผลเสียกับเราทั้งทางด้านร่างกาย จิตใจ และอารมณ์ หลังจากที่เราโดนระเบิดไม่นาน เราก็เลยอธิษฐานขอพระยะโฮวาช่วยเราให้อภัยและเลิกโกรธ เพื่อเราจะใช้ชีวิตได้อย่างสงบใจ”
16 แต่เป็นเรื่องง่ายไหมที่ปีเตอร์กับซูจะให้อภัยและหายโกรธ? ไม่ได้เป็นอย่างนั้นตลอด พวกเขาเล่าว่า “บางครั้ง พอซูมีอาการที่เป็นผลจากการระเบิดครั้งนั้น เราก็รู้สึกโมโห แต่เราก็พยายามที่จะไม่คิดถึงมัน แล้วความรู้สึกแบบนั้นก็ค่อย ๆ หายไป เราพูดจากหัวใจได้เลยว่าถ้าวันหนึ่งคนที่วางระเบิดคนนั้นเข้ามาเป็นพี่น้อง เราก็ยินดีต้อนรับเขา สิ่งที่เราเจอสอนเราว่าถ้าเราใช้หลักการในคัมภีร์ไบเบิล เราจะรู้สึกสบายใจและโล่งใจจริง ๆ หลักการในคัมภีร์ไบเบิลทำให้เราเป็นอิสระในหลายด้านจนเรานึกไม่ถึงเลย และเราก็รู้สึกได้รับกำลังใจมากด้วยที่รู้ว่าอีกไม่นานพระยะโฮวาจะจัดการกับความเสียหายทุกอย่างที่เกิดขึ้นกับเรา”
17. คุณได้เรียนอะไรเกี่ยวกับการให้อภัยจากประสบการณ์ของไมร่า?
17 ตอนไมร่าเริ่มเรียนคัมภีร์ไบเบิล เธอแต่งงานแล้วและมีลูกเล็ก ๆ 2 คน แต่สามีของเธอไม่สนใจความจริง ต่อมาเขามีชู้และทิ้งครอบครัวไป ไมร่าเล่าว่า “ตอนที่สามีทิ้งฉันกับลูก ๆ ฉันก็รู้สึกเหมือนกับคนอื่น ๆ ที่ถูกคนรักทรยศหักหลัง ฉันรู้สึกช็อค ไม่อยากเชื่อ รู้สึกเศร้าและเสียใจมาก ฉันโกรธและเอาแต่โทษตัวเอง” ถึงไมร่าจะเลิกกับสามีแล้ว แต่ความรู้สึกเจ็บปวดเพราะถูกทรยศก็ไม่หายไป เธอเล่าว่า “ฉันรู้สึกโกรธและเครียดอยู่หลายเดือน และฉันก็เริ่มรู้ว่ามันมีผลกับสายสัมพันธ์ของฉันกับพระยะโฮวาและกับคนอื่นด้วย” ก่อนหน้านี้ไมร่ารู้สึกแค้นและอยากให้อะไร ๆ ที่ไม่ดีเกิดขึ้นกับอดีตสามี แต่ตอนนี้เธอไม่ได้รู้สึกอย่างนั้นแล้ว แถมยังหวังว่าเขาจะมาเรียนคัมภีร์ไบเบิลและสนิทกับพระยะโฮวาได้ เพราะไม่ร่าไม่ได้หมกมุ่นอยู่กับอดีต เธอก็เลยมีเวลาที่จะคิดถึงสิ่งดี ๆ ที่พระยะโฮวาสัญญาเกี่ยวกับอนาคต ถึงไมร่าจะเป็นแม่เลี้ยงเดี่ยวแต่เธอก็เลี้ยงลูกทั้งสองคนให้โตมารับใช้พระยะโฮวา ตอนนี้เธอมีความสุขมากที่ได้รับใช้พระยะโฮวากับลูก ๆ และครอบครัวของพวกเขา
ความยุติธรรมที่สมบูรณ์แบบของพระยะโฮวา
18. เพราะพระยะโฮวาเป็นผู้พิพากษาที่ดีที่สุด เราเลยมั่นใจในเรื่องอะไรได้?
18 เราคงดีใจที่เราไม่มีหน้าที่ที่จะพิพากษาใคร หน้าที่นี้เป็นของพระยะโฮวาเท่านั้น พระองค์เป็นผู้พิพากษาที่ดีที่สุด (รม. 14:10-12) เรามั่นใจได้แน่นอนว่าพระองค์จะพิพากษาทุกเรื่องตามมาตรฐานที่สมบูรณ์แบบของพระองค์เสมอ (ปฐก. 18:25; 1 พก. 8:32) พระยะโฮวาไม่มีทางทำสิ่งที่ไม่ถูกต้องหรือไม่ยุติธรรม
19. เพราะพระยะโฮวามีความยุติธรรมที่สมบูรณ์แบบ พระองค์จะทำอะไร?
19 เรารอคอยวันที่พระยะโฮวาจะจัดการกับผลเสียหายทุกอย่างที่เกิดจากบาปและความไม่สมบูรณ์แบบของมนุษย์ ตอนนั้นความเจ็บปวดทุกอย่างและบาดแผลทางใจจะได้รับการรักษาให้หายตลอดไป และเราจะไม่ต้องคิดถึงความทรงจำที่ไม่ดีเหล่านั้นอีกเลย (สด. 72:12-14; วว. 21:3, 4) แต่ก่อนจะถึงวันนั้น เราอยากเลียนแบบพระยะโฮวาในเรื่องการให้อภัย และเรารู้สึกขอบคุณพระองค์จริง ๆ ที่ช่วยให้เราทำแบบนั้นได้
เพลง 18 ขอบคุณที่มีค่าไถ่
a พระยะโฮวาพร้อมจะให้อภัยคนบาปที่กลับใจ เราเองก็อยากเลียนแบบพระองค์ที่จะให้อภัยคนที่ทำให้เราโกรธหรือทำให้เราเจ็บ ในบทความนี้เราจะดูกันว่าความผิดแบบไหนบ้างที่เราจะให้อภัยเองได้ และความผิดแบบไหนที่เราต้องบอกผู้ดูแล นอกจากนั้น เราจะดูด้วยว่าทำไมพระยะโฮวาถึงอยากให้เราให้อภัยคนอื่น และถ้าเราทำอย่างนั้นเราจะได้ประโยชน์อะไร
b ดู “คำถามจากผู้อ่าน” ในหอสังเกตการณ์ 15 เมษายน 1996
c บางชื่อเป็นชื่อสมมุติ
d ดูวีดีโอในรายการโทรทัศน์ JW เรื่องปีเตอร์กับซู ชูลซ์—เอาชนะแผลทางใจ และตื่นเถิด และตื่นเถิด (ภาษาอังกฤษ) 8 มกราคม 1992 หน้า 9-13