บทความศึกษา 17
เพลง 99 พี่น้องมากมายมหาศาล
พระยะโฮวาไม่ทิ้งเรา
“เราจะช่วยพวกเจ้า”—อสย. 41:10
จุดสำคัญ
ดู 4 วิธีที่พระยะโฮวาดูแลเรา
1-2. (ก) ทำไมถึงบอกได้ว่าเราไม่ต้องรับมือกับปัญหาตามลำพัง? (ข) เราจะคุยเรื่องอะไรในบทความนี้?
ตอนที่เราเจอกับปัญหาหนัก ๆ เราอาจรู้สึกเหมือนอยู่ตัวคนเดียวบนเรือลำเล็ก ๆ ในทะเลที่มีพายุ แต่ถึงอย่างนั้นเราไม่ต้องรับมือกับปัญหาตามลำพัง พระยะโฮวาพ่อที่รักของเราในสวรรค์ไม่ได้แค่เห็นว่าเราต้องสู้กับปัญหาอะไร แต่สัญญาด้วยว่าจะช่วยเราให้ผ่านปัญหาเหล่านั้นไปได้ พระยะโฮวาให้คำรับรองที่อบอุ่นกับผู้รับใช้ที่ซื่อสัตย์ของพระองค์ว่า “เราจะช่วยพวกเจ้า”—อสย. 41:10
2 ในบทความนี้เราจะมาดูวิธีที่พระยะโฮวาช่วยเราโดย (1) นำทางเรา (2) จัดเตรียมสิ่งจำเป็นให้เรา (3) ปกป้องเรา และ (4) ให้กำลังใจเรา พระยะโฮวารับรองว่าไม่ว่าเราจะเจอปัญหาอะไรในชีวิต พระองค์จะไม่ลืมเราและจะไม่ทิ้งเรา เราก็เลยไม่ต้องสู้กับปัญหาตามลำพัง
พระยะโฮวานำทางเรา
3-4. พระยะโฮวานำทางเรายังไง? (สดุดี 48:14)
3 อ่านสดุดี 48:14 พระยะโฮวารู้ว่าเรานำทางตัวเองไม่ได้และเราต้องพึ่งพระองค์ แล้วพระยะโฮวานำทางผู้รับใช้ของพระองค์ในทุกวันนี้ยังไง? วิธีหนึ่งก็คือโดยทางคัมภีร์ไบเบิล (สด. 119:105) พระยะโฮวาให้เรามีคัมภีร์ไบเบิลเพื่อช่วยเราให้ตัดสินใจอย่างฉลาด และพัฒนาคุณลักษณะดี ๆ ที่จะช่วยให้เรามีความสุขมากขึ้นตั้งแต่ในตอนนี้ และช่วยให้เรามีโอกาสที่จะมีชีวิตตลอดไปในอนาคตa ตัวอย่างเช่น พระองค์สอนว่าเราไม่ควรเก็บความโกรธไว้ในใจ ควรซื่อสัตย์ในทุกเรื่อง และควรรักคนอื่นจากใจ (สด. 37:8; ฮบ. 13:18; 1 ปต. 1:22) เมื่อเราแสดงคุณลักษณะที่ดีเหล่านี้ เราก็จะเป็นพ่อแม่ที่ดีขึ้น เป็นคู่สมรสที่ดีขึ้น และเป็นเพื่อนที่ดีขึ้น
4 นอกจากนั้น พระยะโฮวายังให้มีบันทึกเรื่องราวชีวิตจริงของคนที่เคยเจอกับปัญหาหนัก ๆ และมีความรู้สึกคล้ายกันกับเราไว้ในคัมภีร์ไบเบิล (1 คร. 10:13; ยก. 5:17) เมื่อเราอ่านเรื่องราวของพวกเขาและนำบทเรียนที่ได้ไปใช้ เราก็ได้ประโยชน์อย่างน้อย 2 อย่าง อย่างแรก เราจะได้เห็นว่าเราไม่ใช่คนเดียวที่ต้องสู้กับปัญหา มีคนอื่นที่เคยเจอกับสถานการณ์คล้าย ๆ กันกับเราและพวกเขาก็ผ่านมันมาได้ (1 ปต. 5:9) และอย่างที่ 2 เราได้เรียนว่าเราจะรับมือกับปัญหาที่เราเจอยังไง—รม. 15:4
5. พระยะโฮวาใช้ใครเพื่อนำทางเรา?
5 พระยะโฮวายังใช้พี่น้องเพื่อนำทางเราด้วยb ตัวอย่างเช่น ผู้ดูแลหมวดไปเยี่ยมประชาคมต่าง ๆ เป็นประจำเพื่อให้กำลังใจพี่น้อง คำบรรยายของผู้ดูแลหมวดช่วยให้พวกเรามีความเชื่อเข้มแข็งและเป็นหนึ่งเดียวกัน (กจ. 15:40-16:5) ผู้ดูแลในประชาคมก็แสดงความสนใจพี่น้องแต่ละคนเป็นส่วนตัวและช่วยให้พี่น้องสนิทกับพระยะโฮวาอยู่เสมอ (1 ปต. 5:2, 3) ส่วนพ่อแม่ก็สอนลูก ๆ ให้รักพระยะโฮวา มีนิสัยที่ดี และตัดสินใจได้อย่างฉลาด (สภษ. 22:6) พี่น้องหญิงคริสเตียนที่มีความเป็นผู้ใหญ่ก็ช่วยเหลือพี่น้องหญิงที่อายุน้อยกว่าโดยเป็นตัวอย่างที่ดี ให้คำแนะนำ และให้กำลังใจพวกเธอ—ทต. 2:3-5
6. เราต้องทำอะไรเพื่อจะได้รับประโยชน์จากการนำทางของพระยะโฮวา?
6 พระยะโฮวาได้ให้ทุกอย่างที่เราจำเป็นต้องมีเพื่อจะตัดสินใจได้อย่างฉลาดและมีความสุข แล้วเราต้องทำอะไรเพื่อจะได้รับประโยชน์จากการนำทางของพระยะโฮวา? สุภาษิต 3:5, 6 บอกว่า “ขอให้วางใจพระยะโฮวาสุดหัวใจและอย่าพึ่งความเข้าใจของตัวเอง” เมื่อเราทำอย่างนั้น “พระองค์จะทำให้ชีวิต [เรา] ราบรื่น” ซึ่งหมายความว่าพระองค์จะช่วยให้เราไม่ต้องเจอกับปัญหาหลายอย่างและมีชีวิตที่มีความสุขมากขึ้น เรารู้สึกขอบคุณจริง ๆ ที่พระยะโฮวารักเรามากและได้ให้คำแนะนำที่เป็นประโยชน์กับเราแต่ละคนเป็นส่วนตัว—สด. 32:8
พระยะโฮวาจัดเตรียมสิ่งจำเป็นให้เรา
7. พระยะโฮวาจัดเตรียมสิ่งจำเป็นให้เรายังไงบ้าง? (ฟีลิปปี 4:19)
7 อ่านฟีลิปปี 4:19 นอกจากพระยะโฮวาจะนำทางเราโดยช่วยให้เรามีความเชื่อเข้มแข็งแล้ว พระองค์ยังอวยพรที่เราพยายามเต็มที่เพื่อจะมีสิ่งจำเป็นในชีวิต เช่น อาหาร เสื้อผ้า และที่อยู่อาศัย (มธ. 6:33; 2 ธส. 3:12) แม้เป็นเรื่องปกติที่เราจะเป็นห่วงว่าเราจะมีสิ่งจำเป็นพอไหม แต่พระยะโฮวาก็ไม่อยากให้เรากังวลกับเรื่องนี้มากเกินไป (ดูข้อมูลสำหรับศึกษาในมัทธิว 6:25) เพราะอะไร? เพราะพระองค์จะไม่มีวันทิ้งผู้รับใช้ที่ซื่อสัตย์ของพระองค์ (มธ. 6:8; ฮบ. 13:5) ถ้าพระยะโฮวาสัญญาว่าจะจัดเตรียมสิ่งจำเป็นให้เรา เราก็มั่นใจได้ว่าพระองค์จะทำอย่างนั้นแน่นอน
8. พระยะโฮวาทำอะไรเพื่อดาวิด?
8 ลองคิดถึงวิธีที่พระยะโฮวาช่วยดาวิดในช่วงหลายปีที่เขาต้องหนีจากการตามล่า พระองค์ช่วยดาวิดกับคนของเขาให้มีสิ่งจำเป็นเพื่อจะมีชีวิตรอดได้ เมื่อดาวิดคิดใคร่ครวญถึงช่วงนั้น เขาก็เขียนว่า “ตั้งแต่ผมเป็นหนุ่มจนเดี๋ยวนี้ผมแก่แล้ว ผมยังไม่เคยเห็นคนดีถูกทอดทิ้ง และไม่เคยเห็นลูก ๆ ของเขาขอข้าวใครกิน” (สด. 37:25) เหมือนกับดาวิด คุณเองก็คงได้เห็นว่าพระยะโฮวาช่วยคุณและพี่น้องคนอื่น ๆ ยังไงบ้างในช่วงที่ยากลำบาก
9. พระยะโฮวาจัดเตรียมสิ่งจำเป็นให้คนของพระองค์ยังไงตอนเกิดภัยพิบัติ? (ดูภาพด้วย)
9 นอกจากนั้น พระยะโฮวายังจัดเตรียมสิ่งจำเป็นให้กับคนของพระองค์ในช่วงที่เกิดภัยพิบัติด้วย ตัวอย่างเช่น ในสมัยศตวรรษแรกตอนที่มีการขาดแคลนอาหาร มีคริสเตียนที่อยู่ในดินแดนต่าง ๆ ได้ส่งสิ่งของจำเป็นไปให้กับพี่น้องที่ต้องการความช่วยเหลือ (กจ. 11:27-30; รม. 15:25, 26) พี่น้องในทุกวันนี้ก็แสดงน้ำใจแบบเดียวกัน พระยะโฮวากระตุ้นให้คนของพระองค์จัดเตรียมสิ่งจำเป็น อย่างเช่น อาหาร น้ำ เสื้อผ้า และยารักษาโรคให้กับคนที่ได้รับผลกระทบจากภัยพิบัติ ทีมก่อสร้างขององค์การได้ซ่อมแซมบ้านเรือนและหอประชุมที่ได้รับความเสียหาย และคนของพระยะโฮวาก็รีบให้กำลังใจและเสริมความเชื่อให้กับพี่น้องที่สูญเสียด้วยc
พระยะโฮวาให้กำลังใจเรายังไงตอนที่เจอภัยพิบัติ? (ดูข้อ 9)e
10-11. คุณได้เรียนอะไรจากประสบการณ์ของบอริส?
10 พระยะโฮวายังให้อย่างใจกว้างกับคนที่ไม่ได้นมัสการพระองค์ เราเองก็อยากทำเหมือนพระองค์โดยพยายามมองหาโอกาสทำดีแม้แต่กับคนที่ไม่ได้มีความเชื่อแบบเดียวกับเรา (กท. 6:10) การทำแบบนี้มักจะทำให้เกิดผลดีและทำให้เรามีโอกาสที่จะช่วยพวกเขาให้ได้รู้จักกับพระยะโฮวาและองค์การของพระองค์ เช่น ขอให้เราดูประสบการณ์ของบอริส เขาเป็นครูใหญ่ของโรงเรียนแห่งหนึ่งในยูเครน ถึงแม้ว่าบอริสไม่ใช่พยานฯ แต่เขาก็ใจดีกับเด็กนักเรียนที่เป็นพยานฯ เสมอและเคารพความเชื่อของพวกเขา ตอนที่บอริสตัดสินใจว่าจะต้องย้ายออกจากบ้านซึ่งอยู่ในเขตที่มีการสู้รบเพื่อไปอยู่ในที่ที่ปลอดภัยกว่า พี่น้องของเราก็ช่วยเขา ต่อมาบอริสก็ได้เข้าร่วมการประชุมอนุสรณ์ เมื่อบอริสนึกถึงประสบการณ์นี้ เขาบอกว่า “พยานพระยะโฮวาดูแลเอาใจใส่ผมดีมาก ผมรู้สึกขอบคุณพวกเขาจริง ๆ ครับ”
11 เราเองก็สามารถเลียนแบบพระยะโฮวาพระเจ้าที่เมตตาได้โดยแสดงความรักกับคนที่ต้องการความช่วยเหลือไม่ว่าเขาจะมีความเชื่อแบบเดียวกันกับเราหรือไม่ (ลก. 6:31, 36) เราหวังว่าสิ่งที่เราทำจะช่วยให้เขาอยากเข้ามาเป็นสาวกของพระเยซู (1 ปต. 2:12) แต่ไม่ว่าผลสุดท้ายเขาจะเลือกเข้ามารับใช้พระยะโฮวาหรือไม่ เราก็มีความสุขเพราะการให้ทำให้มีความสุข—กจ. 20:35
พระยะโฮวาปกป้องเรา
12. พระยะโฮวาสัญญาว่าจะปกป้องคนของพระองค์ยังไง? (สดุดี 91:1, 2, 14)
12 อ่านสดุดี 91:1, 2, 14 ทุกวันนี้ พระยะโฮวาสัญญาว่าจะปกป้องเราจากสิ่งที่ทำลายความเชื่อของเรา และพระองค์จะไม่มีวันยอมให้ซาตานทำให้การนมัสการแท้หายไปด้วย (ยน. 17:15) เมื่อถึงช่วง “ความทุกข์ยากลำบากครั้งใหญ่” เรามั่นใจได้แน่นอนว่าพระยะโฮวาจะทำตามที่พระองค์สัญญาไว้ นั่นก็คือพระองค์จะไม่ใช่แค่ปกป้องเราให้มีความเชื่อเข้มแข็งเสมอ แต่พระองค์จะปกป้องชีวิตเราด้วย—วว. 7:9, 14
13. พระยะโฮวาปกป้องเราแต่ละคนยังไง?
13 พระยะโฮวาปกป้องเราแต่ละคนยังไง? พระองค์ให้มีคัมภีร์ไบเบิลเพื่อช่วยให้เราแยกออกว่าอะไรถูกอะไรผิด (ฮบ. 5:14) เมื่อเราใช้ชีวิตตามหลักการในคัมภีร์ไบเบิล เราจะปกป้องความสัมพันธ์ที่มีกับพระยะโฮวาได้ และจะช่วยให้เราตัดสินใจอย่างฉลาดซึ่งจะส่งผลให้เรามีความสุขและมีชีวิตที่ดีกว่า (สด. 91:4) นอกจากนั้น พระยะโฮวายังปกป้องเราโดยผ่านทางประชาคมด้วย (อสย. 32:1, 2) เมื่อเราอยู่กับพี่น้องที่รักพระยะโฮวาและใช้ชีวิตตามหลักการของพระองค์ เราจะมีกำลังใจและสามารถต้านทานอิทธิพลที่ไม่ดีได้—สภษ. 13:20
14. (ก) เรารู้ได้ยังไงว่าพระยะโฮวาไม่ได้ปกป้องเราให้พ้นจากความยากลำบากทุกครั้ง? (ข) สดุดี 9:10 ให้คำรับรองอะไรกับเรา? (ดูเชิงอรรถด้วย)
14 บางครั้งพระยะโฮวาก็ปกป้องคนของพระองค์ในสมัยอดีตให้พ้นจากอันตรายจริง ๆ แต่พระองค์ไม่ได้ทำอย่างนั้นทุกครั้ง คัมภีร์ไบเบิลบอกว่า “เหตุการณ์ที่ไม่คาดคิด” เกิดขึ้นได้กับเราทุกคน (ปญจ. 9:11) นอกจากนั้น ตลอดประวัติศาสตร์พระยะโฮวายอมให้คนของพระองค์เจอการข่มเหงและถึงกับต้องตายเพื่อพิสูจน์ว่าซาตานโกหก (โยบ 2:4-6; มธ. 23:34) ทุกวันนี้ก็เหมือนกัน ถึงแม้พระยะโฮวาอาจไม่ได้ช่วยให้เราพ้นจากความยากลำบาก แต่เราก็มั่นใจว่าพระองค์จะไม่ทิ้งคนที่รักพระองค์เลยd—สด. 9:10
พระยะโฮวาให้กำลังใจเรา
15. การอธิษฐาน คัมภีร์ไบเบิล และพี่น้องช่วยให้เรามีกำลังใจยังไง? (2 โครินธ์ 1:3, 4)
15 อ่าน 2 โครินธ์ 1:3, 4 บางครั้งเราทุกคนอาจเศร้า รู้สึกกังวล หรือเป็นทุกข์ คุณเองกำลังเจอกับความทุกข์จนทำให้คุณรู้สึกว่าต้องสู้อยู่ตามลำพังไหม? จะมีใครเข้าใจความรู้สึกของคุณไหม? มีแน่นอน พระยะโฮวานั่นเอง พระองค์ไม่เพียงแต่เข้าใจว่าเราเจ็บปวดขนาดไหน แต่ยัง “ให้กำลังใจเราทุกครั้งที่เจอความยากลำบาก” พระองค์ทำแบบนั้นยังไง? ตอนที่เราอธิษฐานระบายความรู้สึกกับพระยะโฮวา พระองค์จะให้ “สันติสุขของพระเจ้าที่เกินความเข้าใจทุกอย่าง” กับเรา (ฟป. 4:6, 7) นอกจากนั้น ตอนที่เราอ่านคัมภีร์ไบเบิล เราก็ได้กำลังใจด้วย คัมภีร์ไบเบิลช่วยให้เราเห็นถึงความรัก สติปัญญา และความหวังที่พระองค์ให้กับเรา ซึ่งนี่ช่วยให้เรามีกำลังใจมาก และเมื่อเราไปประชุมที่หอประชุม เราก็ได้กำลังใจจากพี่น้องที่รักเราและจากคำบรรยายและความคิดเห็นของพวกเขาที่อาศัยคัมภีร์ไบเบิลด้วย
16. คุณได้เรียนอะไรจากประสบการณ์ของนาธานและพริสซิลลา?
16 เพื่อจะเห็นว่าพระยะโฮวาให้กำลังใจเราโดยทางคัมภีร์ไบเบิลยังไง ให้เรามาดูประสบการณ์ของนาธานและพริสซิลลาซึ่งอาศัยอยู่ที่สหรัฐ เมื่อหลายปีก่อนทั้งสองคนตัดสินใจที่จะย้ายไปช่วยในประเทศที่ต้องการผู้ประกาศมากกว่า นาธานเล่าว่า “เรามั่นใจว่าพระยะโฮวาจะอวยพรความพยายามของเรา” แต่พอพวกเขาไปถึงเขตมอบหมาย ทั้งสองคนก็เจอปัญหาสุขภาพแบบที่ไม่คาดคิด แถมยังมีปัญหาเรื่องเงินด้วย ในที่สุดพวกเขาก็ต้องเดินทางกลับสหรัฐ แต่พอกลับบ้านไปแล้วก็ยังเจอปัญหาเรื่องเงินอยู่ นาธานบอกว่า “ผมสงสัยว่าทำไมพระยะโฮวาถึงไม่อวยพรเราอย่างที่เราหวังไว้ ผมถึงกับสงสัยว่าผมทำอะไรผิดหรือเปล่า” แต่ต่อมานาธานกับพริสซิลลาก็เห็นเลยว่าจริง ๆ แล้วพระยะโฮวาไม่ได้ทิ้งพวกเขาตอนที่พวกเขาต้องการความช่วยเหลือ นาธานบอกว่า “ช่วงที่เรากำลังลำบาก คัมภีร์ไบเบิลเป็นเหมือนเพื่อนที่ฉลาดที่คอยให้กำลังใจและนำทางเรา การที่เราสนใจว่าพระยะโฮวาคอยช่วยเรายังไงตอนที่เรากำลังลำบากแทนที่จะคิดถึงแต่ปัญหาของตัวเอง ช่วยเตรียมเราให้พร้อมที่จะรับมือกับการทดสอบความเชื่อในอนาคต”
17. พี่น้องหญิงที่ชื่อเฮลก้าได้รับกำลังใจยังไง? (ดูภาพด้วย)
17 พี่น้องยังช่วยให้เราได้กำลังใจมากขึ้นด้วย เป็นแบบนั้นยังไง? ให้เรามาดูตัวอย่างของพี่น้องหญิงที่ชื่อเฮลก้าซึ่งอยู่ที่ฮังการี เป็นเวลาหลายสิบปีที่เฮลก้าต้องรับมือกับปัญหาหนักหลายอย่างซึ่งทำให้เธอรู้สึกสิ้นหวังและไม่มีค่า แต่พอมองย้อนกลับไปเฮลก้าก็เห็นเลยว่าพระยะโฮวาให้กำลังใจเธอผ่านทางพี่น้องในประชาคม เฮลก้าเขียนว่า “ตอนที่ฉันอ่อนแอ พระยะโฮวาช่วยให้ฉันมีกำลังใจเสมอ พระองค์รู้ว่าฉันต้องรับมือกับหลายเรื่องที่ประเดประดังเข้ามาในชีวิต ทั้งเรื่องงานอาชีพ การดูแลลูกที่ป่วย และยังมีปัญหาอื่น ๆ อีกหลายอย่าง พระยะโฮวาสัญญากับฉันว่าพระองค์จะให้กำลังใจฉัน และตลอด 30 ปีที่ผ่านมาพระองค์ก็ไม่เคยผิดสัญญาเลย พระองค์ให้พี่น้องมาให้กำลังใจฉัน พวกเขาพูดกับฉันอย่างกรุณา คิดถึงความรู้สึกของฉัน และแสดงออกเลยว่าเห็นค่าฉันจริง ๆ หลายครั้งฉันมักจะได้รับข้อความ ได้การ์ด หรือได้คำชมตอนที่ฉันกำลังต้องการพอดี”
พระยะโฮวาอาจใช้คุณยังไงเพื่อให้กำลังใจคนอื่น? (ดูข้อ 17)
18. เราจะให้กำลังใจคนอื่นได้ยังไง?
18 เรามีสิทธิพิเศษจริง ๆ ที่ได้เลียนแบบพระยะโฮวาพระเจ้าโดยการให้กำลังใจคนอื่น แล้วเราจะทำแบบนั้นได้ยังไง? เราทำได้โดยตั้งใจฟังพวกเขา พูดปลอบใจ และลงมือช่วยพวกเขา (สภษ. 3:27) เราพยายามให้กำลังใจทุกคนที่เจอความทุกข์ ซึ่งรวมถึงคนที่ยังไม่ได้มารับใช้พระยะโฮวาด้วย เมื่อเราเห็นว่ามีใครที่กำลังโศกเศร้า เจ็บป่วย หรือวิตกกังวล เราจะไปเยี่ยมพวกเขา ตั้งใจฟังพวกเขา และให้กำลังใจดี ๆ ที่มาจากคัมภีร์ไบเบิล เมื่อเราเลียนแบบพระยะโฮวา “พระเจ้าที่คอยให้กำลังใจในทุกสถานการณ์” เราจะไม่เพียงแต่ช่วยพี่น้องของเราให้รับมือกับปัญหาได้เท่านั้น แต่เราอาจจะได้ช่วยคนที่ยังไม่ได้รับใช้พระยะโฮวาให้อยากเรียนรู้เกี่ยวกับพระองค์มากขึ้น—มธ. 5:16
พระยะโฮวาจะอยู่กับเราเสมอ
19. พระยะโฮวาทำอะไรเพื่อเรา? และเราจะเลียนแบบพระองค์ได้ยังไง?
19 พระยะโฮวาเป็นห่วงทุกคนที่รักพระองค์มาก พระองค์จะไม่ทิ้งเราตอนที่เราเจอความยากลำบาก เหมือนกับพ่อแม่ที่รักลูกจะคอยดูแลลูก พระยะโฮวาก็จะคอยดูแลผู้รับใช้ที่ซื่อสัตย์ต่อพระองค์ พระองค์จะนำทางเรา จัดเตรียมสิ่งจำเป็นให้เรา ปกป้องเรา และให้กำลังใจเรา เราอยากเลียนแบบพระยะโฮวาพ่อในสวรรค์ของเราโดยช่วยเหลือและให้กำลังใจคนอื่น ๆ ตอนที่พวกเขาเจอความทุกข์ แม้สิ่งต่าง ๆ ในโลกทุกวันนี้จะเลวร้ายลงจนทำให้เราอาจเจอความยากลำบากและความทุกข์ แต่เรามั่นใจได้เลยว่าพระยะโฮวาจะอยู่กับเราเสมอ พระองค์สัญญาไว้ว่า “ไม่ต้องกลัว เพราะเราอยู่กับเจ้า” (อสย. 41:10) พระยะโฮวาจะไม่มีวันทิ้งเราเลย
เพลง 100 ต้อนรับพวกเขาด้วยความเต็มใจ
a ดูบทความ “จงตัดสินใจอย่างที่ทำให้พระเจ้าได้รับการสรรเสริญ” ในหอสังเกตการณ์ 15 เมษายน 2011
b ดูบทความ “ทำตามการชี้นำของพระยะโฮวาเสมอ” ข้อ 11-14 ในหอสังเกตการณ์ เดือนกุมภาพันธ์ 2024
c คุณอาจดูเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นเมื่อเร็ว ๆ นี้ได้ในเว็บไซต์ jw.org โดยพิมพ์คำว่า “บรรเทาทุกข์” ในช่องค้นหา
d ดู “คำถามจากผู้อ่าน” ในหอสังเกตการณ์ เดือนกุมภาพันธ์ 2017
e คำอธิบายภาพ พี่น้องที่มาลาวีได้รับสิ่งของบรรเทาทุกข์และได้รับการเสริมความเชื่อให้เข้มแข็งหลังจากเจอภัยธรรมชาติ