¿Andichisï uétarhinchajki mintsikani jarhani eska úkuarhiaka ambe ma?
¿AMBE úkuarhipirini enga Daniel, ima tataka engachi máteru artikulu jimbo uandaka ka enga kánseri pʼamenchani japka seguiripiringa ambakiti ambe erokuarhini jarhani? ¿Úpirini tsinakuarhini? ¿Útasï tsípiti japirini iásï jamberi? Ni sikiera imeecha engaksï uandajka eska kánikua jarhuajpesïnga mintsinharhini jarhani ambe ma, úpirindiksï uandani eska jo. Ka i ambe jukaparhakua ambeesti: mintsinharhini jarhani ambe ma kánikua marhuasïndi, peruchi no jatsiska para eratseni eska úsïnga iámindu ambe sési peentani.
Enga kanali ma notisiecheri kurhamarhini japka máru ambe doktorini Nathan Cherney, ima uandaspti eska kánikua no sési jarhaska arhiani imeechani engaksï uinhamu pʼamenchani jaka, eskaksï niáraaka sési pʼikuarherantani engaksï erokuarhikua ma jatsiaka. Uandaspti: “Ménichani, máru acheetichaksï no sési ambe arhiasïndi imeeri uarhiitichani jimbokaksï no jánguarhintasïnga ambakiti ambe eratseni para orhepani uérani. Ísï eratseni, úsïndi eska kʼuiripu ma niáraaka jakajkuni eska nóteru xáni pʼamenchaakia enga ambakiti ambe eratseska, peru enga no ísï úkuarhijka, ísïipirindi komueska arhini jarhani nemani eska imasï no úni jaka kánserini pʼínguni, ka inde ambe no ísïisti”.
Peru imeecha engaksï kʼéri pʼamenchakua ma kámajka ka engaksï jimbo niáraaka uarhini, kánikuaksï jánguarhintasïndi pauani pauani. Ísï jimbo, imeecheri parientichaksï no uékapirindi ísï eratsetarani imani enga pʼamenchani jaka, eska imeeri kulpeska enga no újka sési pʼikuarherantani. Jimajkani, ¿arhikuekasïni i ambe eska no ma ambe marhuasïnga erokuarhikua ma jatsini?
Nómbe. Doktori Cherney, engachi uandakia, jarhuataasïndi imeechani engaksï kʼérati pʼamenchakuechani kámajka paraksï no xáni kómu nitamakuarhini engaksï jamberi uarhiaka. Doktoricha engaksï ini ambe ánchikuarhijka, exesïndiksï eska kánikua jukaparhakueska úni eska imeecha engaksï kʼéri pʼamenchakua ma kámajka, sési jásï ambe eratseaka enga jarhuatauaka para tsípini pʼikuarherani ka eskanha i ambe úsïnga eskaksï sánderu sési pʼikuarheraaka nájkirukaksï uinhamu pʼamenchani jauaka. Uánikuaksï uandasïndi eska mintsinharhini jarhani ambe ma, uaaka kánikua jarhuataani imeechani engaksï pʼamenchani jaka.
Na enga xáni jukaparhakueka erokuarhikua ma jatsini
W. Gifford-Jones enga doktoriika ka periodisteni, exesti eska kánikua jukaparhakueska uinhaperantaani imeechani engaksï uinhamu pʼamenchani jaka, ka uandasïndi: “Erokuarhikua ma jatsini kánikua marhuasïndi para tsinakuarhini”. Uandanhasïndi eska ísï jarhuataani imeechani engaksï pʼamenchani jaka, jarhuataasïndi paraksï seguirini erokuarhikua ma jatsini ka paraksï tsípini pʼikuarherani. Inbestigasioni ma enga 1989 jimbo úkuarhipka, xarhataspti eskaksï ima pʼamenchaticha engaksï ísï jarhuatanhapka, sánderuksï ióni irekaspka, peru máteru inbestigasioni enga nótki ióni úkuarhika, uandaspti eska no ísïiska. Néna uéjkiini, inbestigasionichaksï xarhatastia eska ima pʼamenchaticha engaksï uinhaperanhantajka, nóksï xáni kómu pʼikuarherasïnga nijtuksï xáni pʼamerani eska máteruecha.
Máteru inbestigasioni xarhatasïndi na engaksï pʼikuarherajka imeecha engaksï cardiopatía isquémica pʼamenchajka engaksï jánguarhintajka sési jásï ambe eratseni o engaksï méntkisï eratseni jauaka eska no sési ambe úkuarhiaka. Kurhamarhiasptiksï 1,300 acheetichani paraksï exeni sinksï jánguarhintasïreeni sési jásï ambe eratseni oksï méntkisï eratsesïreeni eska no sési jásï ambe úkuarhipiringa. Diesi uéxurhinisï tátsekua, ima inbestigasioni xarhataspti eska sáno 160 ima acheeticheri, niáraspkaksï pʼamenchakua ma pʼirani mintsitarhu ka exesptiksï eskaksï sáno iámindu i acheeticha méntkisïksï eratseni jarhasïrenga eska no sési ambe úkuarhipiringa. Laura Kubzansky, doktora ma enga medisineeri eskuela ma jimbo ánchikuarhijka, uandasïndi: “Sáno iámindu ambe xarhatasïndi eska jánguarhintani para sési jásï ambe eratseni, kánikua jarhuajpesïnga para ma sési jarhani, ka sánderu imani ambe jimbo engaksï uánikuecha uandakia. I jindeesti primeru inbestigasioni engaksï máru sientifikuecha úka ka enga xarhatajka eska sési jásï ambe eratseni, kánikua jarhuajpesïnga para mintsita no pʼamenchani”.
Máru inbestigasionichaksï xarhatastia eska imeecha engaksï operarinhajka ka méntkuksï eratseni jarhani eskaksï pʼamenchaxaka, sánderuksï ióndasïnga ambakentani ka eska imeecha engaksï jánguarhintajka sési jásï ambe eratseni. Uandanhasïndi eska ima kʼuiripuecha engaksï méntkisï jánguarhintajka sési jásï ambe eratseni, sánderuksï ióni irekasïnga. Inbestigasioni ma uandaspti eska imani ambe engaksï jatiricha eratsejka jatirikueri ambe, úsïnga eskaksï sési jauaka o eskaksï no sési jauaka. Inbestigadorichaksï uandaspti eska jiáni engaksï arhienga jatirichani eskaksï kánikua mítekuspka ambe, imeecheri jatirikua jimbo, imeechaksï sánderu uiuinhasï jámasïreenga. I ambe, sáno májkueni marhuakuasïrendi komueska 12 semana ejersisiu úni jarhani.
¿Andisï ísï xarharajki enajki sési jásï ambe eratseni ka erokuarhikua ma jatsini marhuajki para ma no xáni pʼamenchani? Jamberiksï doktoricha ka sientifikuecha nóksï jatsiti mókuntskua ma para i kurhamarhikua jimbokaksï nótki úxaka sési kurhanguni na enga ánchikuarhijka kʼuiripuecheri kuerpu ka eratsekua. Peru inbestigasionicha jimbo engaksï úkia, úsïndiksï sánisï ambe uandantani indeeri ambe. Pori ejemplu, Neurolojíeri jorhentpiri ma uandasïndi: “Enga kʼuiripu ma tsípikua jingoni irekajka, no xáni uandanhiasïndi ka i ambe kánikua sési úkusïndi kuerpuni. Mándani arinchi uaaka ini ambe úni parachi no xáni pʼamenchani”.
Jamberi i ambe úpirindi ísku pakataani doktorichani, sikóloguechani, ka sientifikuechani. Peru i ambe no ísku pakataasïndi imeechani engaksï Biblieri ambe jorhenguarhijka, jimboka sáno 3 mili uéxurhiniskia enga rei Salomóni enga kánikua jánhaskatipka, Tata Diosïri jarhuajperata jimbo karapka: “Mintsita ma enga tsípini pʼikuarherajka ísïisti eska ambakiti medisina, peru nema enga no sési pʼikuarherani jarhajka no uinhapiti jarhasïndi” (Proverbios 17:22). Ambe enga ixú uandajka meru ísïisti. Ixú no uandaxati eska mintsita ma enga tsípini pʼikuarherajka, uaaka eska nema nóteru méni pʼamenchaakia, sánderu sési, uandasïndi eska marhuasïnga komueska “ambakiti medisina” ma.
Úpiringachi uandani eska enga erokuarhikua jindeepiringa ambakiti medisina ma, iámindu doktorichaksï uékapirindi íntsaani imeechani engaksï pʼamenchani jaka. Ístu, erokuarhikua ma jatsini no solu marhuasïndi para no xáni pʼamenchani, sino ístu para máteru ambe.
¿Ambe úkuarhisïni engachi sési jásï ambe eratsejka o engachi méntkisï eratseni jarhajka eska no sési ambe úkuarhiaka?
Inbestigadorichaksï uandasïndi eska sési nikuasïnga imani kʼuiripuechani engaksï jánguarhintajka méntkisï sési jásï ambe eratseni. Sánderu sési nikuasïndi eskuelarhu, ánchikuarhitarhu ka asta jiáni engaksï deporte ambe újka. Pori ejemplu, inbestigasioni ma úkuarhisti máru nanakecha jingoni engaksï uiriijka. Entrenadorichaksï sési exeaspti mándani nanakani para exeni na engaksï xáni úpiringa uiriini. Ístu kurhamarhiasptiksï nanakechani máru ambe paraksï míteni na xánksï mintsikaxapka eskaksï úpiringa uiriini. I nanakechaksï jánguarhintaspti na engaksï xáni eratsenga eskaksï úpiringa úni ka no na engaksï entrenadoricha eratseni japka. ¿Andisï xáni marhuajki erokuarhikua ma jatsini?
Sientifikuechaksï uánikua ambe jorhenguarhistia imani kʼuiripuecha jingoni engaksï méntkisï eratseni jarhajka eska no sési ambe úkuarhiaka. Jukari 50 uéxurhini ísïistia engaksï sientifikuecha úka exeni eskaksï animalicha ka ístu kʼuiripuecha pʼindesïngaksï no ma erokuarhikua jatsini. Pori ejemplu, kuartu ma jimboksï incharaaspti máru kʼuiripuechani ka jatsikukuantasptiksï ruidu ma enga kánikua no sési kurhaakuarhienga. Arhiasptiksï eskaksï úpiringa pátakuni engaksï memoria jimbo jorhenguarhipiriga néna jaiaskukuani máru botonichani. Iáminduechaksï úspti pátakuni.
Ménderuksï úspti imani mismu prueba máteru kʼuiripuecha jingoni, peru nájkirukaksï jaiaskukuenga botonichani, no pátakuarhisïreendi. Ísï jimbo, uánikuecha engaksï ini segundu grupurhu japka, mejoriksï pʼindespti ruiduni kurhaani jarhani. Ka engaksï máteru pruebechani úminhapka, imeechaksï nóteru jánguarhintasptia jimbokaksï eratsesïrenga eska nájkirukaksï jánguarhintapiringa, nóksï úpiringa úni eska sési niántapiringa ambe ma. Peru nóksï iáminduecha májkueni úspti, máruksï kʼóru seguirispti jánguarhintani.
Doktori Martin Seligman jarhuajpespti ini inbestigasionicha jingoni. Ka uékaspti sánderu ambe jorhenguarhini ima kʼuiripuecheri engaksï jánguarhintajka sési jásï ambe eratseni ka ístu imeecheri engaksï méntkisï eratseni jarhajka eska no sési ambe úkuarhiaka. Ima exespti eska ima kʼuiripuecha engaksï méntkisï eratseni jarhajka eska no sési ambe úkuarhiaka, sánderuksï úkua jukanchasïnga ambe uéjki úni. Doktori Seligman uandasïndi na enga xáni no sési útspijka méntkisï eratseni jarhani eska no sési ambe úkuarhiaka, uandasïndi: “Ini 25 uéxurhini jimbo engani inbestigarikia, sésini mítetixaka eska engachi sáno méntkisï jakajkuska eska juchaari kulpa jimbosï no sési úkuarhijka ambe ma, eska méntkisïchi no sési nitamakuarhini jauaka ka eska nóterujtsïni ambe ma sési uérachiaka, sánderuchi no sési nitamakuarhiaka ka eska imeecha engaksï no májkueni eratsejka”.
Jamberiksï máru no mítepti ini ambe, peru imeecha engaksï Biblieri ambe jorhenguarhijka, mítesptiksïa. Exe je arini uandakuechani: “Engari niáraska chkéni pʼikuarherani jiáni engari uandanhiani jauaka, nóri xáni uinhapiti jauaka” (Proverbios 24:10). Ísïisti, Biblia uandasïndi eska engachi no uinhapikuarhintaska, ka puro eratseni jarhani eska no sési ambe úkuarhiaka, nóchi jatsiaka uinhapikua para úni ambe ma. Jimajkani, ¿ambejtsïni jarhuataa parachi sési jásï ambe eratseni ka erokuarhikua ma jatsini?
[Imajeni]
Kánikua marhuasïndi erokuarhikua ma jatsini