¿Ambechi uaa mintsinharhini?

DANIEL apenasi 10 uéxurhini jatirispti ka ma uéxurhini páxaptia enga kánseri pʼamenchani japka. Doktoricha ka imeeri parienticha eratsesïrendiksï eska Daniel nóteru úpiringia tsinakuarhini, peru ima kʼóru mintsikaxapti eskaksï úpiringa tsinani. Ima uékasïreendi kʼéni para inbestigadori úkuarhini ka jarhuajpeni para exentani sïpiatani enga úpiringa kánserini tsinani. Kánikua tsípikua jingoni erokuarhixapti eska niárapiringa doktori ma enga kánikua mítepka ima jásï kánseriri enga Daniel kámenga. Peru enga niárapkia ima jurhiatikua enga doktori nipiringa Danielini exeni, no sési jánhaskuarhixapti ka doktori nóteru úsptia nirani. Jiájkani uératini, Daniel kánikua kómu pʼikuarheraspti ka máru jurhiatikuecha tátsekua uarhispti.

Ima enga uandantapka ambe enga Daniel nitamanchapka, jindeespti doktori ma enga inbestigarini japka na enga sési útspijka enga nema mintsikani jarhajka eska úkuarhiaka ambe ma o na enga no sési útspijka enga nema no ma ambe erokuarhini jarhajka. Jamberijtsï chájtu mítepka nemani enga májkueni úkuarhinchaka eska Daniel. Pori ejemplu, kʼuiripu ma enga jatirikia ka enga uarhini jarhajkia, úsïndi tsípiti jarhani enga erokani jarhajka ambe ma enga ima kánikua jukaparharajka, komu eska niáraaka nema enga ima kánikua xénchajka o fecha ma enga erokuarhini japka. Peru enga na úkuarhijkia ambe enga ima xáni erokuarhini japka, sóntku uarhisïndi. ¿Ambe úsïreni eska ima útasï tsípiti japiringa? ¿Ísïiski eskaksï na uandajka máru, eska mintsinharhini jarhani ambe ma kánikua uinhapikua íntspisïnga?

Uánikua doktorichaksï uandasïndi eska mintsinharhini jarhani ambe ma, ambakiti ambe eratseni ka tsípini, úsïnga eska kʼuiripu ma sési irekaaka ka no xáni pʼamenchani. Peru no iáminduechaksï májkueni uandasïndi. Máruksï uandasïndi eska i ambe no ísïiska jimboka no jarhaska ambe ma enga xarhataaka eska meru ísïiska. Uandasïndiksï eska no uaaka ísï úkuarhini eska kʼuiripu ma niáraaka sési pʼikuarherantani nomasi jimboka erokuarhini jarhasïnga ambe ma.

Desde iónisïa, máru kʼuiripuechaksï no jakajkusïndi eska erokuarhikua ma jatsini uaaka kʼuiripuechani jarhuataani. Jukari dos mili uéxurhini ísïistia engaksï arhipka Grecia anapu filosofuni Aristóteles eska uandapiringa ambe arhikuekasïni erokuarhikua ma jatsini ka ima uandaspti eska inde ambe tsánharhikua máeska. Ka nótki xáni ióniisti enga Benjamin Franklin, Norteamérica anapu acheeti ma uandapka eska mintsinharhini jarhani ambe ma, no úsïnga eska ma jatsiaka ambe enga uétarhinchajka.

Jimajkani, ¿marhuasïni o nómbe erokuarhikua ma jatsini? ¿O solu tsánharhikua máe engajtsïni sáni sési pʼikuastajka? ¿O sési jaki jakajkuni eska mintsinharhini ambe ma jarhuataakajtsïni parachi tsípikua jingoni irekani ka no xáni pʼamenchani?

¿Andichisï uétarhinchajki mintsikani jarhani eska úkuarhiaka ambe ma?

¿AMBE úkuarhipirini enga Daniel, ima tataka engachi máteru artikulu jimbo uandaka ka enga kánseri pʼamenchani japka seguiripiringa ambakiti ambe erokuarhini jarhani? ¿Úpirini tsinakuarhini? ¿Útasï tsípiti japirini iásï jamberi? Ni sikiera imeecha engaksï uandajka eska kánikua jarhuajpesïnga mintsinharhini jarhani ambe ma, úpirindiksï uandani eska jo. Ka i ambe jukaparhakua ambeesti: mintsinharhini jarhani ambe ma kánikua marhuasïndi, peruchi no jatsiska para eratseni eska úsïnga iámindu ambe sési peentani.

Enga kanali ma notisiecheri kurhamarhini japka máru ambe doktorini Nathan Cherney, ima uandaspti eska kánikua no sési jarhaska arhiani imeechani engaksï uinhamu pʼamenchani jaka, eskaksï niáraaka sési pʼikuarherantani engaksï erokuarhikua ma jatsiaka. Uandaspti: “Ménichani, máru acheetichaksï no sési ambe arhiasïndi imeeri uarhiitichani jimbokaksï no jánguarhintasïnga ambakiti ambe eratseni para orhepani uérani. Ísï eratseni, úsïndi eska kʼuiripu ma niáraaka jakajkuni eska nóteru xáni pʼamenchaakia enga ambakiti ambe eratseska, peru enga no ísï úkuarhijka, ísïipirindi komueska arhini jarhani nemani eska imasï no úni jaka kánserini pʼínguni, ka inde ambe no ísïisti”.

Peru imeecha engaksï kʼéri pʼamenchakua ma kámajka ka engaksï jimbo niáraaka uarhini, kánikuaksï jánguarhintasïndi pauani pauani. Ísï jimbo, imeecheri parientichaksï no uékapirindi ísï eratsetarani imani enga pʼamenchani jaka, eska imeeri kulpeska enga no újka sési pʼikuarherantani. Jimajkani, ¿arhikuekasïni i ambe eska no ma ambe marhuasïnga erokuarhikua ma jatsini?

Nómbe. Doktori Cherney, engachi uandakia, jarhuataasïndi imeechani engaksï kʼérati pʼamenchakuechani kámajka paraksï no xáni kómu nitamakuarhini engaksï jamberi uarhiaka. Doktoricha engaksï ini ambe ánchikuarhijka, exesïndiksï eska kánikua jukaparhakueska úni eska imeecha engaksï kʼéri pʼamenchakua ma kámajka, sési jásï ambe eratseaka enga jarhuatauaka para tsípini pʼikuarherani ka eskanha i ambe úsïnga eskaksï sánderu sési pʼikuarheraaka nájkirukaksï uinhamu pʼamenchani jauaka. Uánikuaksï uandasïndi eska mintsinharhini jarhani ambe ma, uaaka kánikua jarhuataani imeechani engaksï pʼamenchani jaka.

Na enga xáni jukaparhakueka erokuarhikua ma jatsini

W. Gifford-Jones enga doktoriika ka periodisteni, exesti eska kánikua jukaparhakueska uinhaperantaani imeechani engaksï uinhamu pʼamenchani jaka, ka uandasïndi: “Erokuarhikua ma jatsini kánikua marhuasïndi para tsinakuarhini”. Uandanhasïndi eska ísï jarhuataani imeechani engaksï pʼamenchani jaka, jarhuataasïndi paraksï seguirini erokuarhikua ma jatsini ka paraksï tsípini pʼikuarherani. Inbestigasioni ma enga 1989 jimbo úkuarhipka, xarhataspti eskaksï ima pʼamenchaticha engaksï ísï jarhuatanhapka, sánderuksï ióni irekaspka, peru máteru inbestigasioni enga nótki ióni úkuarhika, uandaspti eska no ísïiska. Néna uéjkiini, inbestigasionichaksï xarhatastia eska ima pʼamenchaticha engaksï uinhaperanhantajka, nóksï xáni kómu pʼikuarherasïnga nijtuksï xáni pʼamerani eska máteruecha.

Máteru inbestigasioni xarhatasïndi na engaksï pʼikuarherajka imeecha engaksï cardiopatía isquémica pʼamenchajka engaksï jánguarhintajka sési jásï ambe eratseni o engaksï méntkisï eratseni jauaka eska no sési ambe úkuarhiaka. Kurhamarhiasptiksï 1,300 acheetichani paraksï exeni sinksï jánguarhintasïreeni sési jásï ambe eratseni oksï méntkisï eratsesïreeni eska no sési jásï ambe úkuarhipiringa. Diesi uéxurhinisï tátsekua, ima inbestigasioni xarhataspti eska sáno 160 ima acheeticheri, niáraspkaksï pʼamenchakua ma pʼirani mintsitarhu ka exesptiksï eskaksï sáno iámindu i acheeticha méntkisïksï eratseni jarhasïrenga eska no sési ambe úkuarhipiringa. Laura Kubzansky, doktora ma enga medisineeri eskuela ma jimbo ánchikuarhijka, uandasïndi: “Sáno iámindu ambe xarhatasïndi eska jánguarhintani para sési jásï ambe eratseni, kánikua jarhuajpesïnga para ma sési jarhani, ka sánderu imani ambe jimbo engaksï uánikuecha uandakia. I jindeesti primeru inbestigasioni engaksï máru sientifikuecha úka ka enga xarhatajka eska sési jásï ambe eratseni, kánikua jarhuajpesïnga para mintsita no pʼamenchani”.

Máru inbestigasionichaksï xarhatastia eska imeecha engaksï operarinhajka ka méntkuksï eratseni jarhani eskaksï pʼamenchaxaka, sánderuksï ióndasïnga ambakentani ka eska imeecha engaksï jánguarhintajka sési jásï ambe eratseni. Uandanhasïndi eska ima kʼuiripuecha engaksï méntkisï jánguarhintajka sési jásï ambe eratseni, sánderuksï ióni irekasïnga. Inbestigasioni ma uandaspti eska imani ambe engaksï jatiricha eratsejka jatirikueri ambe, úsïnga eskaksï sési jauaka o eskaksï no sési jauaka. Inbestigadorichaksï uandaspti eska jiáni engaksï arhienga jatirichani eskaksï kánikua mítekuspka ambe, imeecheri jatirikua jimbo, imeechaksï sánderu uiuinhasï jámasïreenga. I ambe, sáno májkueni marhuakuasïrendi komueska 12 semana ejersisiu úni jarhani.

¿Andisï ísï xarharajki enajki sési jásï ambe eratseni ka erokuarhikua ma jatsini marhuajki para ma no xáni pʼamenchani? Jamberiksï doktoricha ka sientifikuecha nóksï jatsiti mókuntskua ma para i kurhamarhikua jimbokaksï nótki úxaka sési kurhanguni na enga ánchikuarhijka kʼuiripuecheri kuerpu ka eratsekua. Peru inbestigasionicha jimbo engaksï úkia, úsïndiksï sánisï ambe uandantani indeeri ambe. Pori ejemplu, Neurolojíeri jorhentpiri ma uandasïndi: “Enga kʼuiripu ma tsípikua jingoni irekajka, no xáni uandanhiasïndi ka i ambe kánikua sési úkusïndi kuerpuni. Mándani arinchi uaaka ini ambe úni parachi no xáni pʼamenchani”.

Jamberi i ambe úpirindi ísku pakataani doktorichani, sikóloguechani, ka sientifikuechani. Peru i ambe no ísku pakataasïndi imeechani engaksï Biblieri ambe jorhenguarhijka, jimboka sáno 3 mili uéxurhiniskia enga rei Salomóni enga kánikua jánhaskatipka, Tata Diosïri jarhuajperata jimbo karapka: “Mintsita ma enga tsípini pʼikuarherajka ísïisti eska ambakiti medisina, peru nema enga no sési pʼikuarherani jarhajka no uinhapiti jarhasïndi” (Proverbios 17:22). Ambe enga ixú uandajka meru ísïisti. Ixú no uandaxati eska mintsita ma enga tsípini pʼikuarherajka, uaaka eska nema nóteru méni pʼamenchaakia, sánderu sési, uandasïndi eska marhuasïnga komueska “ambakiti medisina” ma.

Úpiringachi uandani eska enga erokuarhikua jindeepiringa ambakiti medisina ma, iámindu doktorichaksï uékapirindi íntsaani imeechani engaksï pʼamenchani jaka. Ístu, erokuarhikua ma jatsini no solu marhuasïndi para no xáni pʼamenchani, sino ístu para máteru ambe.

¿Ambe úkuarhisïni engachi sési jásï ambe eratsejka o engachi méntkisï eratseni jarhajka eska no sési ambe úkuarhiaka?

Inbestigadorichaksï uandasïndi eska sési nikuasïnga imani kʼuiripuechani engaksï jánguarhintajka méntkisï sési jásï ambe eratseni. Sánderu sési nikuasïndi eskuelarhu, ánchikuarhitarhu ka asta jiáni engaksï deporte ambe újka. Pori ejemplu, inbestigasioni ma úkuarhisti máru nanakecha jingoni engaksï uiriijka. Entrenadorichaksï sési exeaspti mándani nanakani para exeni na engaksï xáni úpiringa uiriini. Ístu kurhamarhiasptiksï nanakechani máru ambe paraksï míteni na xánksï mintsikaxapka eskaksï úpiringa uiriini. I nanakechaksï jánguarhintaspti na engaksï xáni eratsenga eskaksï úpiringa úni ka no na engaksï entrenadoricha eratseni japka. ¿Andisï xáni marhuajki erokuarhikua ma jatsini?

Sientifikuechaksï uánikua ambe jorhenguarhistia imani kʼuiripuecha jingoni engaksï méntkisï eratseni jarhajka eska no sési ambe úkuarhiaka. Jukari 50 uéxurhini ísïistia engaksï sientifikuecha úka exeni eskaksï animalicha ka ístu kʼuiripuecha pʼindesïngaksï no ma erokuarhikua jatsini. Pori ejemplu, kuartu ma jimboksï incharaaspti máru kʼuiripuechani ka jatsikukuantasptiksï ruidu ma enga kánikua no sési kurhaakuarhienga. Arhiasptiksï eskaksï úpiringa pátakuni engaksï memoria jimbo jorhenguarhipiriga néna jaiaskukuani máru botonichani. Iáminduechaksï úspti pátakuni.

Ménderuksï úspti imani mismu prueba máteru kʼuiripuecha jingoni, peru nájkirukaksï jaiaskukuenga botonichani, no pátakuarhisïreendi. Ísï jimbo, uánikuecha engaksï ini segundu grupurhu japka, mejoriksï pʼindespti ruiduni kurhaani jarhani. Ka engaksï máteru pruebechani úminhapka, imeechaksï nóteru jánguarhintasptia jimbokaksï eratsesïrenga eska nájkirukaksï jánguarhintapiringa, nóksï úpiringa úni eska sési niántapiringa ambe ma. Peru nóksï iáminduecha májkueni úspti, máruksï kʼóru seguirispti jánguarhintani.

Doktori Martin Seligman jarhuajpespti ini inbestigasionicha jingoni. Ka uékaspti sánderu ambe jorhenguarhini ima kʼuiripuecheri engaksï jánguarhintajka sési jásï ambe eratseni ka ístu imeecheri engaksï méntkisï eratseni jarhajka eska no sési ambe úkuarhiaka. Ima exespti eska ima kʼuiripuecha engaksï méntkisï eratseni jarhajka eska no sési ambe úkuarhiaka, sánderuksï úkua jukanchasïnga ambe uéjki úni. Doktori Seligman uandasïndi na enga xáni no sési útspijka méntkisï eratseni jarhani eska no sési ambe úkuarhiaka, uandasïndi: “Ini 25 uéxurhini jimbo engani inbestigarikia, sésini mítetixaka eska engachi sáno méntkisï jakajkuska eska juchaari kulpa jimbosï no sési úkuarhijka ambe ma, eska méntkisïchi no sési nitamakuarhini jauaka ka eska nóterujtsïni ambe ma sési uérachiaka, sánderuchi no sési nitamakuarhiaka ka eska imeecha engaksï no májkueni eratsejka”.

Jamberiksï máru no mítepti ini ambe, peru imeecha engaksï Biblieri ambe jorhenguarhijka, mítesptiksïa. Exe je arini uandakuechani: “Engari niáraska chkéni pʼikuarherani jiáni engari uandanhiani jauaka, nóri xáni uinhapiti jauaka” (Proverbios 24:10). Ísïisti, Biblia uandasïndi eska engachi no uinhapikuarhintaska, ka puro eratseni jarhani eska no sési ambe úkuarhiaka, nóchi jatsiaka uinhapikua para úni ambe ma. Jimajkani, ¿ambejtsïni jarhuataa parachi sési jásï ambe eratseni ka erokuarhikua ma jatsini?

[Imajeni]

Kánikua marhuasïndi erokuarhikua ma jatsini

¿Nénajtsï uaa nóteru ísï eratseni eska no sési ambe úkuarhiaka?

¿AMBEJTSÏ úsïni engaksïni no sési uérachijka ambe ma? Uánikua jorhenatichaksï uandasïndi eska juchaari mókuntskua xarhatasïnga na engachi jásï kʼuiripueka, sinchi sési jásï ambe eratsejka ochi eratsejka eska no sési ambe úkuarhiaka. Ménisï, iáminduechantsïni no sési nichesïndi ka máru sánderu no sési nikuasïndi. Peru, ¿andiksïsï máru kʼuiripuecha no újki orhepani uérakuani sapichitu uandanhiatechani ka máteruechaksï kʼóru úni orhepani uérani nájkirukaksï kʼérati uandanhiatechani jatsiauaka?

Pori ejemplu, eranhaska je eskajtsï ánchikuarhita ma arhijpixaka joperujtsï no intsïnhani. ¿Nénajtsï pʼikuarherasïni? Úpiringajtsï eratseni eskajtsï no sési úska ambe ma ka eska kʼéri uandanhiata máeska engajtsï no uaaka orhepani uérani ka asta jamberijtsï niárani eratseni: “No nema uékapirindi xásï kʼuiripuni ma ánchitani eska ji. Ji no méni niáraaka ánchikuarhita ma jatsini”. Ka sánderu no sési japirindi eskajtsï jurajkupiringa eska ini ambe jimbo nóterujtsï úpiringa sési úni máteru ambe ka eratseni: “No ma ambe jimbo marhuasïnga. No ma ambe úsïnga sési úni”. Ísï eratseni, xarhatasïndi eska ima kʼuiripu méntku eratseni jarhasïnga eska no sési ambe úkuarhiaka.

Néna orhepani uérani

¿Ambechi uaa úni parachi no méntkisï eratseni jarhani eska no sési ambe úkuarhika? Orheta, kánikua jukaparhakuesti eskajtsï kuenta íntskukuarhiaka na engajtsï jatini ueenaaka eratseni eska no sési ambe úkuarhiaka. Tátsekua, jánguarhinta je para no ísï eratseni. Ka ístu jirinhakuntsï je andisï ambe ma no ísï uéra eskajtsï chá na uékeenga. Pori ejemplu, ¿meru ísïiski eska no nema uékapiringa xásï kʼuiripuni ma ánchitani eska chá jimbokajtsï no úsïnga sési úni ambe ma? ¿O jindee jimboka jimini uétarhixapka kʼuiripu ma enga jorhenapiringa máteru ambe úni?

Para exeni sini meru ísïiski ambe engajtsï eratseni jaka, terukutanta je ambe engajtsï eratseni jaka imani ambe jingoni enga jurhimbitkueka. Jimbokachi ma xanhari no intsïnhaska ánchikuarhita, ¿arhikuekasïni eskachi no ma ambe marhuasïnga? ¿Ochi úpirini eratseni máteru ambe engajtsïni sési uérachijka komueska Tata Diosïri ambe, familieri ambe o engachi amiguecha jingoni jarhajka? Jánguarhinta je no tʼuini eratseni jarhania eska no sési uéraaka ambe engajtsï uaaka o eskaksïni no sési nicheaka. Jimboka no nema úsïnga seguru uandani eskachi no méni jatsiaka ánchikuarhita. Ístu jarhasti máteru ambe engajtsïni jarhuataaka no ísï eratseni.

Ambakiti ambe eratsi je ima ambeeri engajtsï eratseni jaka úni

Ini uéxurhinicha jimbo, inbestigadorichaksï no úsïndi xáni sési uandantani ambe enga arhikuekajka erokuarhikua ma jatsini. Imeechaksï uandasïndi eska erokuarhikua ma jatsini, jindeeska jakajkuni eskachi uaaka úni ambe engachi eratsetini jatsika. I ambejtsïni uaati jarhuatani, peru eskachi na exeaka máteru artikulu jimbo, erokuarhikua ma jatsini sánderu ambe arhikuekasïndi. Peru i ambe engaksï inbestigadoricha uandajka uaatijtsïni jarhuatani parachi ambakiti ambe eratseni ima ambeeri engachi eratseaka úni.

Parachi niárani jakajkuni eskachi uaaka úni ambe engachi eratsetini jakaia, úpiringachi imani ambe jingoni ueenani enga no xáni úkua jukaaka. Engachi exeaka eskachi úskia ísï úni, jánguarhintaakachi para máteru ambe úni engachi eratsetini jakaia enga sánderu jukaparhakueka. Peru ístu, engachi exeska eskachi kasi no méni úsïnga imani ambe engachi eratsetini jarhajkia, sési japirindi eskachi eratsentapiringa ini ambe. Orheta: ¿ambeeski ima ambe engachi eratseni jaka úni? Jamberi xáni úkua ambe jingoni, nóchi tiempu íntskukuarhesïnga parachi imani ambe úni engachi meru uékajka o enga sánderu jukaparhakueka. Desde iónisïa Biblia uandasïndi eskachi jatsiska para “erakuni ambe enga sánderu ambakitika” (Filipusʌ 1:10).

Engachi na sési exeakia ambe enga sánderu jukaparhakueka para jucha, nóteruchi xáni úkua jukanchaakia para eratseni ambe engachi uéjka úni para Tata Diosïni marhuakuni, para familia jingoni o para máteru ambe. Joperu sési japirindi parachi no mátirku xáni uánikua ambe uékani úni, sino imani jingonchi ueenani engaksï no xáni úkua jukaaka. Jimbokachi jamberi úpiringa kuatantani ka nóteruchi jánguarhintania. Ísï jimbo, sánderu sésisti eskachi sánhani aripaaka úni imani ambe engachi eratsetini jaka ka enga úkua jukaka.

Uandanhasïndi eska enga ma uéjka, uaati ísï úni. Ka meru ísïisti. Jimboka engachi na míteakia ambe engachi uékajka úni, uétarhiati eskachi kánikua jánguarhintaaka. Ka parachi ísï úni, ístu uétarhisïndi eskachi eratsentaaka andisï xáni jukaparhakue inde ambe engachi eratseni jaka úni ka nénajtsïni marhuachia engachi ísï uaaka. Ka engachi úkua jukanchani jauaka, nóchi jámaaka kuatantani ka nóteruchi jánguarhintania.

Ístu, jatsiskachi para eratseni ambe ka ambe engachi uaaka úni parachi úni ambe engachi eratsekata jatsikia. C. R. Snyder enga inbestigarika na enga xáni jukaparhakueka erokuarhikua ma jatsini, uandasïndi eskachi jatsiska para mámaru ambe jirinhakuntani parachi úni imani ambe engachi eratsekata jatsikia. Ka ísï, enga ambe ma no úska sési uérani, uaakachi máteru o máteru ambe úni astakachi uaaka úni ambe engachi eratsekata jatsipkia.

Ístu Snyder uandasïndi eska ménisï uétarhisïnga mójtakuni imani ambe engachi eratseni japka úni. Engachi nómindu úskia úni ambe engachi eratsekata jatsipkia ka méntku indeni ambe eratseni jarhani, uaati eskachi kuatantaaka. Joperu engachi sési eratsentaska ka mejori eratseni ambe engachi kʼóru uaaka úni, inde ambejtsï jarhuataati parachi erokuarhikua ma jatsini.

Bibliarhu jarhasti ejemplu ma enga iiri ambe uandajka. Rei Dabidi meru uékaxapti templu ma úkuni imeeri Tata Diosï Jeobani, peru ima arhispti eska imeeri uájpa Salomónisï úpiringa inde ambe. Nájkiruka no sési pʼikuarherapka ini ambe jimbo, Dabidi no ikiaspti nijtu uékani afuersasi úni imani ambe enga eratsetini japka, sánderu sési, eratsespti ambe ma enga kʼóru úpiringa úni. Jánguarhintaspti sentabu tánani ka iámindu ambe enga xáni uétarhipiringa paraka imeeri uájpa templuni úpiringa (1 Reyes 8:17-19; 1 Crónicas 29:3-7).

Peru, nájkirukachi jánguarhintakia ambakiti ambe eratseni ka nóteru méntku eratseni jarhani eska no sési ambe úkuarhika o eska no sési uéraaka ambe engachi eratseni jaka úni, jamberichi útasï úkua jukanchani jauaka erokuarhikua ma jatsini. ¿Andichisï ísï pʼikuarherajki? Jimbokachi jucha no úsïnga kénditaani imani uandanhiatechani engaksï újka eskaksï kʼuiripuecha no ma erokuarhikua jatsiaka. Mámaru ambechi exesïnga enga kánikua no sési pʼikuastajka kʼuiripuni, komu pobresa ambe, atajperakua ambe, kʼuiripuechani engaksï no jurhimbitku jámajka, pʼamenchakuecha ka uarhikua. Jimajkani, ¿nénachi uaa ambakiti ambe eratseni ka erokuarhikua ma jatsini?

[Imajeni]

Engajtsï no intsïnhaska imani ánchikuarhitani engajtsï chá uékani japka, ¿eratsesïntsï eskajtsï no méni niáraaka jatsini ánchikuarhita ma?

[Imajeni]

Enga rei Dabidi exepka eska no úpiringa úni imani ambe enga eratseni japka, jánguarhintaspti máteru ambe úni.

¿Ambeksïni jarhuataa parajtsï erokuarhikua ma jatsini?

ERANHASKA je eska chaari reloji xerekuarhiska. Ka engajtsï jirinhantajka né engaksïni uaaka reloji jatsichintani, uánikuaksïni arhisïndi eskaksïni uaaka jatsichintani. Joperujtsï tátsekua niárasïnga míteni eska chaari besinu ma, jindeeska enga ióntki uaapka indeni járhati relojichani ka uékasïndiksïni jarhuatani no ma sentabu jimbo. Indeni ambe míteparini, nóterujtsï úkua jukanchaakia erakuni néntsï íntskua chaari relojini paraksïni jatsichintani.

I ejemplujtsïni jarhuatasïndi kurhanguni néna engachi uaaka erokuarhikua ma jatsini. Ini jurhiatikuecha jimbo engaksï xáni úkua jukaka, uánikua kʼuiripu nóteru jatsistia erokuarhikua ma. Engajtsï chájtu niáraaka májkueni pʼikuarherani, ¿néksïni úpirini jarhuatani? Uánikua kʼuiripuechaksïni mámaru ambe arhiati paraksïninha jarhuatani chaari uandanhiatecha jingoni. Peru, ¿andijtsïsï no andarhierajki Imani enga kueraaka kʼuiripuni parajtsï úni erokuarhikua ma jatsini? Biblia uandasïndi eska ima no iauani jarhaska mándani arini juchantsïni jingoni ka eska jingontku jarhasïnga parajtsïni jarhuatani (Ukuecha [Hechos] 17:27; 1 Pedru 5:7).

Ambe engamindu arhikuekajka erokuarhikua ma jatsini

Nájkirukaksï doktoricha, sientifikuecha ka sikóloguecha mámaru ambe uandajka erokuarhikueri ambe, Biblia sési uandantasïndi ambe enga arhikuekajka erokuarhikua ma jatsini. Enga Bibliarhu uandajka erokuarhikua ma jatsini, arhikuekasïndi kánikua tsitini o erokuarhini jarhani eska ambakiti ambe úkuarhiaka. Parachi erokuarhikua ma jatsini, tsimani ambe uétarhisïndi: uékani eska ambakiti ambe úkuarhiaka ka sési míteni andichisï jakajkujki eska inde ambe niáraaka úkuarhini. Erokuarhikua engajtsïni Biblia jorhendajka, no ískuesti. Mámaru ambe jarhasti engachi jimbo uaaka mintsikani eska ísïmindu úkuarhiaka eska Biblia na uandajka.

Erokuarhikua ma jatsini, sáno ísïisti komueska mintsikani Tata Diosïni, uétarhisïndi eskachi sési míteaka andichisï seguru jaki eska úkuarhiaka ambe ma ka no solu ísku jakajkuni mámaru ambe (Ebreu 11:1). Peru Biblia uandasïndi eska ma ambeeska mintsikani Tata Diosïni ka máteru ambe erokuarhikua ma jatsini (1Korintu 13:13, Táta Diósïri Uandakua Tata Jesukristueri Aiatsperakua).

Parachi kurhanguni, ju je eratsentani arini ejempluni: engachi amiguni ma kurhakujka eskajtsïni jarhuataaka, juchachi erokuarhisïnga eskajtsïni jarhuataaka. Ka juchachi erokuarhisïnga eska ima uaaka indeni ambe jimbokachi sési míteska imani ka desde iónisïa exeskachia eska ima pʼamojpitiska ka intsïmpitini, jimbochisï mintsikajka. Nájkiruka mintsikani ka erokuarhikua jatsini márkuksï jaka, nóksï májku ambe arhikuekasïndi. ¿Nénachi uaa ini jásï erokuarhikua ma jatsini para Tata Diosïni jingoni?

Nani enga jupindaskuarhijka erokuarhikua

Tata Diosïsï újti eskachi jatsiaka erokuarhikua ma. Ióntki, uandasïrendiksï eska Jeoba jindeespka ima enga ueenga eska ireta Israeli erokuarhikua ma jatsipiringa (Jeremías 14:8). Iámindu ambakiti ambe engaksï imeecha erokuarhienga, Jeobani jimboespti, jimboksïsï uéndi uandani eska ima jindeespka imeecheri erokuarhikua. I ambe no arhikuekasïreendi solu uékani ambe ma. Sánderu sési, Tata Diosï xarhatakuaspti andiksïsï úpirini mintsikani eska úkuarhipiringa ambe ma. Iámu imani tiempu jimbo engaksï israelitecha jindeepka Tata Diosïri ireta, ima méntkisï úspti iámu ambe enga xáni aiakuapka. Josué enga orhejtsïkuenga imani iretani, arhiaspti: “Ka iásï exe je, no ióni jimbo uarhiakia ka chájtsï sési mítetixaka iámu chaari mintsita jingoni ka alma jingoni, eska iámindu ambe engaksïni chaari Tata Diosï Jeoba aiachika, niárasti ísï úkuarhini. Méntku iámindu ambe niárastia ísïmindu úkuarhini. No ma uandakua jarhasti enga no niáraka ísï úkuarhini” (Josué 23:14).

Nájkiruka ióni nitamakia, Jeoba májkueni mítekuarhisti asta iásï jamberi. Biblia uánikua ambe uandasïndi ambe enga Tata Diosï aiatspipka ka ístu uandasïndi na enga niárapka ísïmindu úkuarhini iámindu ambe. Iámindu ambe enga Tata Diosï aiatspejka, mintsinharhikuesti, jimbosï uánikua ambe ísï karakata jati enajki úkuarhia.

Jimbochisï újka uandani eska Biblia jindeeska libru enga erokuarhikua íntspijka. Engajtsï na jorhenguarhipani jauaka Bibliani, niáraakajtsï sánderu mintsikani Tata Diosïni ka mintsikani eska úkuarhiaka iámindu ambe enga ima aiatspejka. Apostoli Pablu karaspti ini ambe: “ Jimboka iámindu ambe enga ióntki karakata jaka, karakata jarhaska parajtsïni jorhendani, para eska Diosïri karakatechani jimbo jucha tekaantskua jatsiaka ka uinhapini korokanchi ka ísï ambakiti ambe erokanchi” (Roma 15:4).

¿Ambejtsïni aiachisïni Tata Diosï para sánderu orhepani?

Enga uarhijka nema engachi kánikua xénchajka, jiánichisï sánderu uétarhinchajka erokuarhikua ma jatsini. Joperu enga i ambe úkuarhijka, uánikuechaksï ísï pʼikuarherasïndi enajki jima kʼamakurhijki iámindu ambe. Úpiringachi ísï pʼikuarherani jimboka no nema úsïnga erokani uarhikuani nijtuchi jatsi uinhapikua parachi tsítantaani imeechani engachi uarhiranchajka. Jimbosï Biblia uandajti eska uarhikua jindeeska “últimu ikiatspiti” (1 Korintu 15:26).

Joperu, ¿jaki erokuarhikua ma para imeecha engaksï uarhikia? Jimini mismu enga Biblia arhijka eska uarhikua jindeeska últimu ikiatspiti, ístu uandasïndi eska niáraaka andanhani. Tata Diosï Jeoba sánderu uinhapisti eska uarhikua. ¿Nénachi míteski inde ambe? Jimboka Biblia uandasïnga nuebe xanhari enga Tata Diosï úrapka imeeri uinhapikuani para tsítantaani máru kʼuiripuechani.

Pori ejemplu, ma jurhiatikua Tata Diosï Jeoba íntskuspti uinhapikua imeeri uájpa Jesúsini paraka úpiringa tsítantani Lásaruni, imeeri amigu ma enga tʼámu jurhiatikua páni japkia uarhirini. Jesúsi tsítantaspti uánikua kʼuiripuechani japarini (Juanu 11:38-48, 53; 12:9, 10).

Jamberijtsï chá eratsejka: “Peru imaksï kʼuiripuecha niáraspti jatiriini ka ménderu uarhini, jimajkani, ¿para ambeksï úni tsítanhantapi?”. Ísïisti inde ambe. Peru ambe enga Biblia uandajka i kʼuiripuecheri engaksï tsíntapka, xarhatachesïndijtsïni eskachi uaaka mintsikani eska imeecha engaksï uarhikia niáraakaksï tsíntani. I ambe, ambakiti erokuarhikua máesti.

Jesúsi uandaspti: “Ji jindeeska tsíntskua ka tsípikua” (Juanu 11:25). Tata Diosï Jeoba íntskuati uinhapikua Jesúsini para iámu parhakpinirhu tsítantaani imani kʼuiripuechani engaksï uarhikia. Ístu Jesúsi uandaspti: “Jimboka niáraaka jurhiatikua enga iámindu imeecha engaksï inchatsikurhini jaka, kurhaaka imeeri uandakuani [tata Jesukristueri], ka [...] tsíntaatiksï” (Juanu 5:28, 29). Ísïisti, imeecha engaksï uarhikia uaatiksï tsítanhantani para irekani ini Echeri jimbo jiáni enga paraisu máeuakia.

Profeta Isaías ini ambe uandaspti na engaksï tsíntaaka uarhiricha: “Chiiti uarhirichaksï irekaati. Juchiiti uarhirichaksï jauaraati. ¡Tsínhari je ka uinhacha je xáni tsípini chá engajtsï tʼupurirhu jaka! Jimboka chiiti xúmu ísïiska komueska xúmu enga tsípa úkuarhijka, ka echeri jurajkuati eskaksï ménderu irekaaka imeecha engaksï iásï no ma ambe újka úni jimbokaksï uarhirixaka” (Isaías 26:19).

Kánikuajtsïni uinhaperantasïndi i aiatsperakua. Uaakachi seguru jarhani eska imeecha engaksï uarhikia ka engachi xáni xéncheenga, tsíntaakaksï. Jimboka juchaari Tata Diosï enga xáni K’éri ambeeka, sési miáxaka mándani kʼuiripuni enga uarhikia. Ima no nemani mirikurhiati (Lukasʌ 20:37, 38). No ióni jimboksï tsíntaati ka imeecha engaksï kánikua xénchaajka, tsípikua jingonksï erontaati jimbanhi parhakpinirhu. Ísïisti, jarhasti erokuarhikua ma asta para imeecha engaksï uarhikia.

Nénajtsïni jarhuatasïni erokuarhikua ma jatsini

Apostoli Pablu jorhendasïndijtsïni na enga xáni jukaparhakueka erokuarhikua ma jatsini. Uandasti eska ma partiiska enga kánikua jukaparhakueka uarhipetarakuarhu anapu xukuparhakueri enga jindeeka: kájtsïkua tiámueri (1 Tesalonika 5:8). ¿Ambe arhikuekaxapi? Ióntki, soldaduecha engaksï nireenga uarhipeni, kájtsïkua tiámueri maksï jukasïrendi, peru sáno méntkisï orheta takusï o sïkuiriksï ma irijtsïsïreendi. Engaksï ísï kájtsïkua tiámueri úreenga, marhuasïrendi parakaksï no uarhipiringa engaksï éjpurhu ataminhapiringa. Májkueni eska i kájtsïkua tiámueri na kuájchakuenga éjpuni, erokuarhikua ma jatsini kuájchakuasïndi juchaari eratsekuechani. Engachi kánikua mintsikaska Tata Diosïri aiatsperakuechani, inde ambe kuájchakuati juchaari eratsekuechani parachi no jukari uandanhiani jarhani nájkirukachi kʼérati uandanhiatechani jatsiauaka. Iáminduechachi uétarhinchasïnga ini jásï jarhuajperatani.

Apostoli Pablu úraspti máteru ejemplu parajtsïni jorhendani na enga xáni jukaparhakueka erokuarhikua ma jatsini. Ima karaspti: “Ka i ambe enga jucha erokani jaka, ísïisti para juchaari almecha komueska ma ankla enga jupikuarhitini jaka” (Ebreu 6:19). Apostoli Pablu uánikua uelta no sési nitamakuarhispti marirhu, jimbosï sési mítepti na enga xáni jukaparhakuepka para anklani ma úrani. Enga ueenenga xarharani eska no sési jánhaskuarhipiringa marirhu, imeecha engaksï barkurhu nireenga, anklanksï kʼuanimasïreendi marirhu. Enga ankla sési mátsepiringa, mari no xáni no sési kántapirindi barkuni ka no uátatapirindi tsakapuecharhisï.

Ka májkuenisti, engachi mintsita jingoni erokani jaka imani ambe engajtsïni Tata Diosï aiachika, inde ambejtsïni uaati jarhuatani parachi tekaantani ini jurhiatikuecha jimbo engachi irekani jaka ka enga xáni úkua jukaka. Tata Diosï Jeoba aiatspesïndi eska nóteru ióni jimbo kʼuiripu nóteru kómu nitamakuarhiakia guerra jimbo, atajperakua jimbo, kómu nitamakua jimbo ka nijtu uarhikua jimbo ( exe je rekuadruni enga pájina 10 jimbo jaka). I ambe engajtsïni Tata Diosï aiachijka, uaatijtsïni kuájchakuni ka uinhapikuajtsïni íntskuni parachi úni ambe enga Tata Diosï uandajka ka no no sési ambe úni eskaksï na újka iásï anapu kʼuiripuecha.

Tata Diosï uékasïndi eskajtsï chájtu jatsiaka i ambakiti erokuarhikua. Ima uékasïndi eskajtsï tsípikua jingoni irekaaka ka uékasïndi eska iámindu kʼuiripuecha pʼímutantskateuaka. ¿Néna uaa ma kʼuiripu pʼímutantskateni? Orheta jatsisti para míteni ambe enga jurhimbitkueka (1 Timoteo 2:4). Pʼímarhisïngaksïni parajtsï jorhenguarhini jurhimbikua ambe enga Tata Diosïri Karakata uandajka. Ambe engaksïni Tata Diosï aiachijka, iauani sánderu ambakitisti eska i parhakpini anapu ambe.

I erokuarhikua engajtsïni Tata Diosï íntskujka, jarhuataatijtsïni parachi seguirini jánguarhintani ka no kuatantani jimbokajtsïni Tata Diosï íntskuaka uinhapikua parachi imani ambe úni engachi eratsetini jatsika ka enga terukuntaaka imani ambe jingoni enga Tata Diosï jaiapanhentajka (2 Korintu 4:7; Filipenses 4:13, Traducción del Nuevo Mundo). Iáminduechachi uékasïnga ini jásï erokuarhikua ma jatsini. Ísï jimbo, asï kuatanta je. Chájtujtsï uaaka jatsini.

[Komentariu]

Máru ambe engachi jimbo uaaka erokuarhikua ma jatsini

Ari Biblieri anapu tekstuechajtsïni uaati jarhuatani parachi ambakiti erokuarhikua ma jatsini:

Tata Diosï aiatspesïndi eska no ióni jimbo tsípikua jingoni irenhaaka.

Tata Diosïri Karakata uandasïndi eska iámu Echeri sési jándentaaka ka iáminduecha engaksï jiáni irekaaka, k’éri familiaksï máeuati engaksï sési pájperaaka ka tsípikua jingonksï irekani (Salmo 37:11, 29; Isaías 25:8; Jaŋaskuecha [Apocalipsis] 21:3, 4).

Tata Diosï no chkuanderasïndi.

Ima kánikua no sési exesïndi chkuanderakua ambe. Tata Diosï Jeoba méntku pímbinhasïsti, ísï jimbo, ima no úsïndi chkuanderani (Proverbios 6:16-19; Isaías 6:2, 3; Titu 1:2; Ebreu 6:18).

Tata Diosï jatsisti uinhapikua para méntku iámindu ambe úni.

Tata Diosï Jeobajkusï újti iámindu ambe úni. No nema ka no ma ambe jarhasti enga ójkutaaka para ima no úni ambe enga aiatspejka (Éxodo 15:11; Isaías 40:25, 26).

Tata Diosï uékasïndi eskachi irekaaka para méntkisï.

(Juanu 3:16; 1 Timoteo 2:3, 4).

Tata Diosï exesïndi eskachi jucha uaaka kurhajchani.

Ima sánderu exesïndi ambakiti ambe engachi újka ka no imani ambe engachi no újka sési úni (Salmo 103:12-14; 130:3; Ebreu 6:10). Ima mintsikasïndi eskachi uaaka ambakiti ambe úni ka sési pʼikuarherasïndi engachi ísï újka (Proverbios 27:11).

Tata Diosï uandasïndi eskajtsïni jarhuataaka parachi imani ambe úni enga ima jaiapanhentajka.

Jucha engachi imani marhuakujka, nóchi jatsiska para eratseni eskachi jandiajku jarhaska. Tata Diosïjtsïni íntskusïndi imeeri espiritu santu parajtsïni jarhuatani, jimboka ima jindeesti uinhapikua enga sánderu kʼériika (Filipenses 4:13, Traducción del Nuevo Mundo).

Engachi mintsikaska Tata Diosïni, imajtsïni no méni jurajkuati.

Uaakachi iámu mintsita jingoni mintsikani Tata Diosïni. Ima méntkisï úsïndi ambe enga aiatspejka (Salmo 25:3).

[Imajeni]

Májkueni eska ma kájtsïkua tiámueri na kuájchakujka éjpuni, erokuarhikua ma jatsini kuájchakuasïndi juchaari eratsekuechani.

[Imajeni]

Májkueni eska ankla ma, ambakiti erokuarhikua ma jatsini jarhuataatijtsïni parachi seguirini jánguarhintani ka no kuatantani.

[Nani enga uéraka ilustrasioni]

I fotu íntspisti René Seindal/Su concessione del Museo Archeologico Regionale A. Salinas di Palermo