Umo Nkhondo na Viwawa Vikukhwaskira Ŵanthu
“Kufuma waka pa nyengo ya Nkhondo Yachiŵiri ya pa Charu Chose, nkhondo na viwawa vyazara chomene. Pa ŵanthu 2 biliyoni, munthu yumoza pa ŵanthu ŵanayi wakukhala ku malo uko kukuchitika nkhondo na viwawa.”
Mulembi wa United Nations Amina J. Mohammed, Janyuwale 26, 2023.
Nkhondo na viwawa vingachitika mwamabuchi nanga nkhu malo uko kuli mtende. Nanga ni ŵanthu awo ŵakukhala kutali na uko kukuchitika nkhondo nawo ŵakukhwaskika chomene, chifukwa ŵangaŵazga panji kuwonelera pa intaneti panji pa vinthu vinyake. Ndipo para nkhondo yamara ŵanthu ŵakusuzgika kwa nyengo yitali. Wonani viyelezgero vyakulondezgapo ivi:
Njara. Wupu wa World Food Programme ukuti, “Nkhondo ndiyo yikwambiska chomene njara. Pa ŵanthu 100, ŵanthu 70 awo ŵakusuzgika na njara ŵakukhala mu vyaru ivyo muli nkhondo na viwawa.”
Masuzgo gha kuthupi na kusuzgika maghanoghano. Para ŵanthu ŵamanya kuti uko ŵakukhala kungachitika nkhondo ŵakwenjerwa chomene na kusuzgika maghanoghano. Ndipo ŵanthu awo ŵakukhala mu vigaŵa ivyo kuchitika nkhondo ŵangakumana na masuzgo gha kuthupi na suzgo la maghanoghano. Chachitima ntchakuti chikuŵa chakusuzga kuti ŵapokere wovwiri wa ku chipatala.
Kuchimbira. Wupu wakuwona vya ŵanthu ŵakuchimbira ku charu chawo (United Nations High Commissioner for Refugees), ukati kufika mu mwezi wa Seputembala 2023, ŵanthu ŵakujumpha 114 miliyoni ŵali kuchimbira na kuleka nyumba zawo. Nkhondo na viwawa ndivyo vyapangiska masuzgo ghose agha.
Suzgo la vyachuma. Kanandi nkhondo yikupangiska kuti ŵanthu ŵasanganenge na suzgo la vyachuma, nga kukwera chomene mtengo kwa vinthu. Ŵanthu ŵakusuzgika chomene chifukwa boma likumalira ndalama zinandi ku nkhondo, kuluska izo likupeleka ku vyachipatala na masambiro. Ndipo para nkhondo yamara chikuŵa chakusuzga kuti ŵazengeso ivyo vyanangika.
Kunangika kwa chilengiwa. Ŵanthu ŵakusuzgika chomene para charu chanangika. Kunangika kwa maji, mphepo, dongo, kungambiska matenda agho ŵanthu ŵangasuzgika nagho kwa nyengo yitali. Ndipo para nkhondo yamara, mabomba agho ghawundilika pasi ghangaphulika na kwambiskaso masuzgo ghanyake.
Unenesko ngwakuti nkhondo yikunanga vinthu vinandi chomene.