E Isi se Tapula o Poto Fakasaienisi

I taimi fakamuli nei, e fakamatala mai ne tusi e tai uke a kilokiloga a tino sē tali‵tonu ki te Atua kae ne tufatufa atu. Ne fia‵fia a tino e tokouke ki tusi konei kae ne māfua mai i ei a sau‵talaga mo kinauga e uke. Ne tusi mai se tagata iloilo ki faiai ko David Eagleman: “Ne olo kea‵tea a nisi tino fai‵tau . . . mo te mafaufauga me ko oti ne faka‵lei aka ne saienitisi a te fakalavelave kātoa.” Kae ne toe fai mai a ia: “Kae ko saienitisi ‵lei e mafaufau faka‵lei ki fakamatalaga katoa, kae e aofia faeloa i olotou galuega a mea ‵fou mo nisi mea kolā e seki fakamoemoegina ne latou.”

Ke oko mai eiloa ki aso nei talu mai te kamataga, ko oti eiloa ne maua ne saienitisi ata‵mai a mea fakaofoofogia i olotou sukesukega ki tali o fesili faka‵numi e uiga ki mea ne faite. Kae ko oti foki ne fai ne nisi saienitisi a mea ‵se e uke i olotou sukesukega. A Isaac Newton se tokotasi o saienitisi lauiloa. Ne fakaasi mai ne ia a te auala e tuku fakatasi ei ne te malosi o te kalaveti a te paneta, fetū, mo fakaputugā fetū i se iunivesi e tasi. Ne fakaaoga muamua ne Newton se mea e igoa ki te calculus, telā e fakaaoga ke ga‵lue ei a komupiuta, kae ne fakaaoga foki ko te mea ke mafai ne tino o olo atu ki te vanimonimo, telā ne mafai ei o iloilo aka ne latou a tamā mea fo‵liki e igoa ki atomi. Kae ne sukesuke a Newton ki se auala, telā e fakaaoga i ei a iloiloga o fetū mo mea fakataulaitu i ana taumafaiga ke ‵fuli a pōlo fiti mo nisi fiti ki aulo.

E silia atu i te 1,500 tausaga mai mua o Newton, ne iloilo aka ei ne te tino sukesuke ki fetū ko Ptolemy a te lagi ki ana mata eiloa. Ne onoono atu a ia ki te lagi i te po mai te paneta kae ne fai ei a ia mo fai se tino atamai i te faitega o se mape. Kae ne talitonu a ia me ne fai a te lalolagi mo fai te fakavae o mea katoa. Ne tusi atu a Carl Sagan ki a Ptolemy: “A te manatu tonu me ne talia se manatu ‵se mō tausaga e 1,500, se fakamasauaga me ke oko foki eiloa ki te ‵toe tino poto e mafai eiloa o ‵se katoatoa a ia.”

I aso nei, e fe‵paki a saienitisi mo tulaga tai ‵pau i olotou taumafaiga. E mata, kai maua aka eiloa ne latou se fakamatalaga kātoa e uiga ki te iunivesi? E tiga eiloa e ‵lei ke talia ne tatou a te gasolo ki mua o poto fakasaienisi mo mea aoga ne maua ne tatou mai i ei, e tāua foki ke masaua me e isi se lotou tapulā. Ne fai mai ne te tagata poto ko Paul Davies ana mea ne matea: “Ko oko eiloa i te faigata ke maua se fakamatalaga e uiga ki te iunivesi telā e tonu i feitu katoa kae fetaui katoatoa foki.” E fakaasi mai i pati konā a te munatonu telā e se mafai o ‵teke ki ei: E se mafai o malamalama katoatoa a tino i te lalolagi tenei. Tela la, kafai ko tuku mai a fakamatalaga e uiga ki te mafai ne poto fakasaienisi o tuku mai se fakamatalaga ki mea katoa e lavea atu, se mea ‵lei ke mafaufau faka‵lei muamua ki vaegā fakamatalaga penā.

E faipati mai te Tusi Tapu e uiga ki mea fakaofoofogia ne faite i pati konei: “A mea konei ne fakaasiga fo‵liki fua e uiga ki [te ‵mana o te Atua], e pelā fua me ne musumusuga.” (Iopu 26:14) Koi uke ‵ki eiloa a mea kolā e se mafai o iloa kae malamalama i ei a tino. A te ‵tonuga loa, koi tumau eiloa te ‵tonu o pati a te apositolo ko Paulo, kolā ne tusi i se 2,000 tausaga ko ‵teka: “Ko tafaga la te ‵poko o te maumea mo te poto mo te iloa o te Atua! Ko oko eiloa te faigata ke malamalama i ana fakamasinoga kae e se mafai o iloa ana auala!”—Loma 11:33.