E Mafai o Manumalo Koe i Fakalavelave Kolā e Fakamasei ei te Kāiga

1. Ne a fakalavelave ‵funa kolā e ‵tupu i nisi kāiga?

NE FATOA oti eiloa ne ‵fulu kae fakamalipolipo te motokā mago. Ne malipolipo kae mata fou ki tino kolā e oloolo sāle i te koga tenā. Kae i lalo o te motokā, ko to‵toto valevale tena foitino. E penā foki loa a nisi kāiga. E tiga eiloa e mata ‵lei mai olotou foliga i tua, e ‵funa aka i olotou mata fia‵fia a te mataku mo te logo‵mae. E se lavea ne nisi tino a mea ‵popo kolā e fakamasei lēmū ne latou te filemu o te kāiga. A fakalavelave e lua kolā e mafai o pokotia i ei latou ko te umiti ki te kava mo fakasauāga.

FAKAMASEIGA KOLĀ E MĀFUA MAI I TE UMITI KI TE KAVA

2. (a) Se a te kilokiloga a te Tusi Tapu e uiga ki te fakaaogāga o te kava? (e) Se a te umiti ki te kava?

² E se taku fakamasei ne te Tusi Tapu a te fakaaogāga ‵tau o te kava, kae e taku fakamasei ne ia a te konā. (Faataoto 23:​20, 21; 1 Kolinito 6:9, 10; 1 Timoteo 5:23; Tito 2:2, 3) Kae e masei atu a te umiti ki te kava i lō te konā; a te mea tenā se fakalavelave tumau telā ko te manako faeloa ki meainu ma‵losi mo te sē mafai o pule atu ki te lotou fakaaogāga. E mafai o fai penā a tino ma‵tua. Se mea fakafanoanoa me e mafai foki o fai penā a talavou.

3, 4. Fakamatala mai te ikuga o te umiti ki te kava ki luga i te avaga mo tama‵liki a te tino umiti ki te kava.

³ Ko leva ne fakaasi mai i te Tusi Tapu me e mafai o fakamasei ne te fakaaogā ‵se o te kava a te filemu o te kāiga. (Teutelonome 21:18-21) E pokotia a te kāiga kātoa i ikuga ma‵sei o te umiti ki te kava. Kāti ka saga atu faeloa te fafine ki taumafaiga ke fakagata aka te mea tenā i tena avaga io me ki auala e fakafesagai atu ei ki ana amioga sē ‵lei.a E taumafai tou fafine o ‵funa io me ‵pei keatea a meainu ma‵losi, ‵funa ana tupe, kae fakamolemole atu ke alofa ki tena kāiga, tena ola, ke oko ki te Atua​—kae e tumau eiloa tena inu. Ona ko te sē aogā o ana taumafaiga katoa ke faka‵lei aka te inu o tena avaga, e fanoanoa kae mafaufau tou fafine me ko seai sena aogā. E mafai o kamata o logo‵mae a ia i te mataku, te manavase, mo te sē lava o tena talitonu ki a ia eiloa.

⁴ E se ‵sao foki a tama‵liki mai ikuga o te umiti o se tokotasi o olotou mātua ki te kava. E maua ne nisi tama‵liki a fakasauāga. E maneaneagina a nisi tama‵liki i faifaiga fakatauavaga. E mafai foki o ‵losi ifo ki a latou eiloa mō te umiti o se tokotasi o olotou mātua ki te kava. E fakamaseigina te loto tali‵tonu ki nisi tino ona ko uiga faivalevale o te tino umiti ki te kava. Ona ko te mea e faigata o fai‵pati atu latou e uiga ki mea e ‵tupu i te fale, e fakamasani ei a tama‵liki o ‵funa aka olotou lagonaga, kae e logo‵mae fua latou i ei. (Faataoto 17:22) E mafai eiloa o ‵tupu tasi aka mo tama‵liki a lagonaga sē talitonu kae sē amanaia ki a ia eiloa ke oko ki te taimi ko ma‵tua ei latou.

NE A MEA E MAFAI O FAI NE TE KĀIGA?

5. Ne a faifaiga e mafai o fai ki te umiti ki te kava, kae kaia e faigata ei te mea tenei?

⁵ E tiga eiloa e fai mai a tino ‵poto me e se mafai o faka‵lei aka te umiti o tino ki te kava, e tali‵tonu a tino e tokouke me e mafai eiloa o fakafeoloolo aka te tulaga tenā mai te faiga o se polokalame ke fakagata katoatoa aka ei te mea tenā. (Fakatusa ki te Mataio 5:29.) Kae ko te faiga ke talia ne te tino umiti ki te kava se fesoasoani e se faigofie, me e fakafiti sāle ne ia tena fakalavelave. Kae kafai e ‵saga atu a tino o te kāiga ki mea kolā e pokotia latou i ei mai te tino umiti ki te kava, ko mafai ei o iloa ne ia me e isi sena fakalavelave. Ne fai mai se tokitā poto i te fesoasoani atu ki tino umiti ki te kava mo olotou kāiga: “I taku faka‵tau, a te ‵toe mea tāua mō te kāiga ko te ‵saga atu fua o fai a toe mea aogā i olotou olaga masani. E gasolo aka ei o lavea ne te tino umiti ki te kava a te lasi o te ‵kese o ia mai nisi tino o tena kāiga.”

6. E maua i fea a toe pati fakatonutonu aogā mō kāiga kolā e isi se tino umiti ki te kava i ei?

⁶ Kafai e isi se tino umiti ki te kava i tou kāiga, e mafai o fesoasoani atu a pati fakatonutonu mai te Atua i te Tusi Tapu ke ola koe i te ‵toe auala ‵lei. (Isaia 48:17; 2 Timoteo 3:16, 17) Mafaufau ki nisi akoakoga fakavae kolā ko oti ne fesoasoani atu ki kāiga ke fakafesagai atu mo te manuia ki te umiti ki te kava.

7. Kafai e isi se tino i te kāiga telā e umiti ki te kava, ko oi e ‵tau o pānaki mo ia te mea tenā?

⁷ Fakagata te ‵losi atu o mea katoa ki a koe. E fai mai te Tusi Tapu: “E ‵tau eiloa mo te tino o amo tena amoga,” kae “ko ‵tau i a tatou takitokotasi o avatu se tala o ia ki te Atua.” (Kalatia 6:5; Loma 14:12) Kāti ka ‵losi atu ne te tino umiti ki te kava a te ‵se ki tino o te kāiga. Kāti ka fai atu tou tagata: “Kafai e ‵lei otou faiga ki a au, ka se toe inu eiloa au.” Kafai e foliga atu ki a ia me e talia ne nisi tino ana pati, ka fakamalosi atu fua latou ke fakatumau tena inu kava. Kae faitalia a mea ma‵sei e ‵tupu ki a tatou ona ko ‵tou fakanofonofoga io me ona ko nisi tino, e pānaki eiloa mo tatou katoa​—e aofia i ei a tino umiti ki te kava​—a ikuga o ‵tou mea e fai.​—Fakatusa ki te Filipi 2:12.

8. Ne a nisi auala e mafai o fesoasoani atu ki te tino umiti ki te kava ke fakafesagai atu ki ikuga o tena vāivāiga?

⁸ Ke mo a ma mafaufau me e ‵tau faeloa o puipui ne koe te tino umiti ki te kava mai ikuga o tena inu kava. E mafai eiloa o aogā ki te tino umiti ki te kava te faataoto i te Tusi Tapu e uiga ki se tino kaitaua: “Kafai e aumai ne koe a ia keatea mai i fakalavelave, ko tena uiga e toe fai foki ne koe penā i se taimi io me ka fai faeloa ne koe penā.” (Faataoto 19:19) Tuku ke lagona ne te tino umiti ki te kava a ikuga o tena inu kava. Tuku eiloa ke ‵teu ne ia a mea ma‵sei ne fai ne ia io me ke telefoni atu eiloa a ia ki tena pule i te taeao māfai ne inu malosi tou tagata.

9, 10. Kaia e ‵tau ei o talia ne tino o te kāiga o se tino umiti ki te kava se fesoasoani, kae i ōi te fesoasoani e ‵tau o ‵sala atu ki ei i se auala fakapito?

⁹ Ke talia a fesoasoani mai i nisi tino. E fai mai te Faataoto 17:17: “A takaga e masani o fia‵fia fakatasi kae fakatau a‵lofa. A taina e ‵tau o fakatau fesoasoani i taimi o fakalavelave.” Kafai e isi se tino umiti ki te kava i tou kāiga, ka maua eiloa i ei te fanoanoa. E ‵tau o ‵sala atu koe ki se fesoasoani. Ke mo a ma fakatamala o ‵sala atu ki se fesoasoani mai ‘taugasoa ‵tonu.’ (Faataoto 18:24) A te faipati atu ki nisi tino kolā e malamalama io me ko oti ne fepaki mo te fakalavelave tenā, e mafai o maua mai i ei a manatu fesoasoani aogā ki mea e ‵tau o fai mo mea e se ‵tau o fai. Kae ke paleni ‵lei koe. Faipati atu ki tino kolā e talitonu koe ki ei, tino kolā e mafai o fakatalitonugina e uiga “ki . . . mea ‵funa.”​—Faataoto 11:13.

¹⁰ Fakamasani o fakaasi atu te loto talitonu ki toeaina Kelisiano. E fai eiloa a toeaina i te fakapotopotoga Kelisiano mo fai se fesoasoani lasi ‵ki. Ne akoakogina a tāgata ma‵tua konei ki te Muna a te Atua kae ata‵mai foki i te fakagaluegaga o ana akoakoga fakavae. E mafai eiloa o fai latou pelā me “ne fale e ‵malu ei a tino mai i te matagi, pelā me ne koga e ‵lafi ei a tino mai i se afā. Ka pelā latou me ne vaitafe fo‵liki kolā e ‵tafe i loto i se toafa, pelā me se malūga o se kaupapa maluga i se fenua seai ne lakau i ei.” (Isaia 32:2) E se gata fua i te puipui ne toeaina Kelisiano a te fakapotopotoga mai i fakamalosiga ma‵sei, kae e fakamafanafana, fakamalosi, kae ‵saga ‵tonu atu foki latou ki tino taki tokotasi kolā e fe‵paki mo fakalavelave totino. Ke na fakaaogā faka‵lei ne koe te lotou fesoasoani.

11, 12. Ko oi e tuku mai ne ia a toe fesoasoani sili mō kāiga kolā e isi se tino umiti ki te kava i ei, kae e tuku mai pefea te fesoasoani tenā?

¹¹ E sili atu i mea katoa, fai ke maua te malosi mai i a Ieova. E fakatalitonu mai penei te Tusi Tapu: “Te Aliki [ko Ieova] e nofo pili ki a latou kolā e loto vāivāi, e faka‵sao foki ne ia a latou kolā ko seai ne olotou fakamoemoega.” (Salamo 34:18) Kafai ko fanoanoa io me ko loto vāivāi koe ona ko fakalavelave mai i se tino umiti ki te kava i te kāiga, masaua me ‘i a Ieova e nofo pili mai.’ E malamalama a ia i te faigata o te tulaga o tou kāiga.​—1 Petelu 5:6, 7.

¹² A te talitonu ki pati a Ieova i tena Muna e mafai o fesoasoani atu ke fakafesagai atu ki mea kolā e manavase koe ki ei. (Salamo 130:3, 4; Mataio 6:25-34; 1 Ioane 3:19, 20) A te sukesuke ki te Muna a te Atua mo te ola e ‵tusa mo akoakoga fakavae i ei e maua ei ne koe te fesoasoani o te agaga tapu o te Atua, telā e mafai o fesoasoani atu ke maua ne koe “te ‵mana e o ia” telā e silia atu i te malosi masani ke fakafesagai atu ei ki fakalavelave i aso takitasi.​—2 Kolinito 4:7.b

13. Se a te lua o fakalavelave telā e fakamasei atu ei ki kāiga e uke?

¹³ E mafai o iku atu te fakaaogāga ‵se o te kava ki te suā fakalavelave telā e mafai o fakamasei ei a kāiga e uke​—ko fakasauāga i te kāiga.

FAKAMASEIGA KOLĀ E IKU MAI I FAKASAUĀGA I TE KĀIGA

14. Ne kamata anafea a fakasauāga i te kāiga, kae e pefea te tulaga tenā i aso nei?

¹⁴ A te fakasauāga muamua i tala mua o tino ko te fakasauāga i te kāiga telā ne aofia i ei se tautaina, ko Kaino mo Apelu. (Kenese 4:8) Talu mai te taimi tenā, ne pokotia valevale a tino i vaegā fakasauāga katoa i te kāiga. E aofia i ei ko tāgata a‵vaga e ‵ta olotou avaga, ko fāfine a‵vaga e taua atu ki olotou avaga, ko mātua sauā e ‵ta fakamasei olotou tamā tama‵liki, mo tama‵liki ma‵tua e fakasauā ne latou olotou mātua kolā ko ma‵tua.

15. E pokotia pefea a lagonaga o tino ona ko fakasauāga i te kāiga?

¹⁵ E lasi fakafia atu te fakamaseiga e māfua mai i fakasauāga i kāiga i lō pa‵kiaga fua. Ne fai mai se avaga fafine telā ne tā sāle: “E ma‵sei ‵ki ou lagonaga kae mā foki i mea e uke kolā e ‵tau o fakafesagai atu koe ki ei. I te ukega o taeao, e manako fua koe o moe i te moega kae mafaufau me se moemiti masei fua telā ne tupu.” A tama‵liki kolā e lavea io me e fe‵paki mo fakasauāga i te kāiga e mafai foki o amio fakasauā māfai ko ma‵tua kae fai olotou kāiga.

16, 17. Se a te fakamaseiga ki lagonaga, kae e pokotia pefea a tino o te kāiga i ei?

¹⁶ E se gata fua a fakasauāga i te kāiga ki te ‵ta fakamaseiga o se tino. E masani o fakasauā atu e auala i pati. E fai mai te Faataoto 12:18: “A muna kolā e sōna fai fua e mafai o fakapakia ne ia te tino e pelā mo te pelu.” A ‘pakiaga’ konei kolā e māfua mai i fakasauāga i te kāiga e aofia i ei a pati ma‵sei e uiga ki se tino mo te pakalaga, e penā foki mo te fakamasei atu faeloa, pati fakamasiasi, mo te fakamatakutaku atu ki fakasauāga. E se lavea kae e se matea foki ne nisi tino a pa‵kiaga o te loto ona ko fakasauāga.

¹⁷ A te ‵toe mea fakafanoanoa, ko te fakamaseiga ki lagonaga o se tamaliki​—ko te fakamasei atu faeloa mo te fakatauemu ki ana mea e mafai o fai, tena valea, io me ko tena se aogā. E mafai eiloa o fakamasei ne vaegā pati fakamasei penā a te loto talitonu o se tamaliki ki a ia eiloa. E tonu, e ‵tau o polopoloki a tama‵liki katoa. Kae e fakatonu atu te Tusi Tapu ki tamana: “Mātua, sa fakaitaitagina otou fanau, i te mea mana loto vāivāi ei latou.”​—Kolose 3:21.

TE AUALA KE FAKA‵SEKE KI FAKASAUĀGA I TE KĀIGA

18. E māfua mai i fea a fakasauāga i te kāiga, kae ne a muna a te Tusi Tapu e uiga ki te auala ke fakagata aka ei te mea tenā?

¹⁸ A fakasauāga i te kāiga e māfua mai te loto mo te mafaufau; a mea e fai ne tatou e māfua mai i mea kolā e mafau‵fau tatou ki ei. (Iakopo 1:14, 15) Ke fakagata te fakasauā, e ‵tau mo te tino uiga fakasauā o ‵fuli ana mafaufauga. (Loma 12:2) E mata, e mafai o fai penā? Ao. E mafai ne te ‵mana o te Muna a te Atua o ‵fuli a tino. E mafai o “fakamasei” ne ia a kilokiloga fakama‵taku. (2 Kolinito 10:4; Epelu 4:12) E mafai eiloa o fesoasoani atu te iloaga tonu o mea i te Tusi Tapu ke ‵fuli katoatoa ei a tino, ko mafai ei o fai atu me ko faka‵pei ki luga i a latou a uiga ‵fou.​—Efeso 4:22-24; Kolose 3:8-10.

19. E ‵tau o pefea te kilokiloga mo faifaiga a se Kelisiano ki tena avaga?

¹⁹ Te kilokiloga e uiga ki tau avaga. E fai mai te Muna a te Atua: “A tāgata e ‵tau o a‵lofa ki olotou avaga e pelā eiloa mo te lotou atafai ki olotou foitino tonu. A te tagata e alofa ki tena avaga, e alofa foki ki a ia eiloa.” (Efeso 5:28) E fai mai foki te Tusi Tapu me e ‵tau o iloa ne te tagata ‘me vāivāi tena avaga kae ‵tau o atafai ki ei mo te āva.’ (1 Petelu 3:7) E fakamalosi atu ki fāfine a‵vaga “ke a‵lofa ki olotou avaga” kae ke “āva” foki ki a latou. (Tito 2:4; Efeso 5:33) Se mea tonu me e seai eiloa se avaga tagata telā e mataku ki te Atua e mafai o kinau atu me e āva tonu a ia ki tena avaga māfai e fakasauā ne ia tou fafine ki ana lima mo ana pati ‵mafa. Kae e seai eiloa se avaga fafine telā e pakalaga atu ki tena avaga, fakatauemu ki a ia, io me e kotekote faeloa ki ei, e mafai o fai mai me e alofa kae āva tonu a ia ki tena avaga.

20. Ko oi ka fakamasino aka ne ia a mātua i olotou faifaiga ki olotou tama‵liki, kae kaia e se ‵tau ei o tō ‵lasi a fakamoemoega o mātua e uiga ki olotou tama‵liki?

²⁰ Te kilokiloga ‵tau e uiga ki tama‵liki. E tonu, e ‵tau eiloa o maua ne tama‵liki a te alofa mo te atafai mai i olotou mātua. E taku ne te Muna a te Atua a tama‵liki e pelā me ‘ne meaalofa mai i a Ieova’ kae se “tinā fakamanuiaga tonu” foki eiloa. (Salamo 127:3) E maua eiloa ne mātua te tiute i mua o Ieova ke tausi faka‵lei atu ki te meaalofa tenā. E fai mai te Tusi Tapu e uiga ki “amioga fakatamaliki” mo te “uiga valea” o tama‵liki. (1 Kolinito 13:11; Faataoto 22:15) E se ‵tau o ‵poi a mātua māfai ko fakaasi atu ne olotou tama‵liki se uiga valea. A tama‵liki e se ne tino ma‵tua. E se ‵tau o fakamoe‵moe a mātua ke fai ne se tamaliki se mea telā e se fetaui mo tena matua, tena vaegā olaga, mo te mea e mafai o fai ne ia.​—Ke onoono ki te Kenese 33:12-14.

21. Se a te kilokiloga faka-te-atua e uiga ki mātua kolā ko ma‵tua mo faifaiga e ‵tau o fai ki a latou?

²¹ Te kilokiloga e uiga ki mātua kolā ko ma‵tua. E fai mai te Levitiko 19:32: “Āva kae faka‵malu ki tino ma‵tua.” Tela la, e fakamalosi aka ne te Tulafono a te Atua a te āva mo te fakatāua ne tatou a tino ma‵tua. E mafai o faigata te mea tenei māfai ko tō fai tonu io me masaki te tino matua, ko se mafai ei ne ia o gasuesue kae mafaufau fakavave. E ui i ei, e fakamasaua atu eiloa ki tama‵liki ke “toe taui atu ne latou ki olotou mātua.” (1 Timoteo 5:4) E fakauiga i ei me e ‵tau o āva latou i olotou faifaiga ki a laua, kāti mai i te tausi atu ki a laua i mea tau tupe. A te fai fakamasei atu ki mātua i te feitu faka-te-foitino mo nisi auala e ‵teke tonu atu ki te mea telā e fai mai te Tusi Tapu ke fai ne tatou.

22. Se a te uiga tāua e ‵tau o maua ke manumalo ei i fakasauāga i te kāiga, kae e ‵tau o fakagalue aka pefea te uiga tenā?

²² Ke ati aka te loto pulea. E fai mai te Faataoto 29:11: “A tino va‵lea e vave fakaasi olotou kaitaua, ka ko tino atamai e kufaki ne latou olotou ita.” E mafai pefea o pule faka‵lei atu koe ki tou ita? I lō te ‵teu aka o mea kolā e se fiafia koe ki ei i tou loto, taumafai ke faka‵lei fakavave aka so se mea faigata telā e sae aka. (Efeso 4:26, 27) Fano fakavave keatea māfai ko kamata o se pule faka‵lei atu koe ki tou ita. ‵Talo atu ke tuku mai ne te agaga tapu o te Atua te loto pulea ki a koe. (Kalatia 5:22, 23) A te sasale atu ki se koga io me ko te faiga o tāga fakamalosi foitino e mafai o fesoasoani atu ke pule atu koe ki ou lagonaga. (Faataoto 17:14, 27) Taumafai ke “nofo filemu” i lō te ita vave.​—Faataoto 14:29.

KE MĀVAE IO ME KE TUMAU TE ‵NOFO FAKATASI?

23. Se a te mea e mafai o tupu māfai e kaitaua faeloa kae sē salamō se tino i te fakapotopotoga Kelisiano telā e amio fakasauā, kae kāti e fakasauā ‵tonu atu ki tena kāiga?

²³ E fakaasi mai i te Tusi Tapu a faifaiga kolā e taku fakamasei ne te Atua ko te “fai fili, fai taua, . . . loto ita” kae fai mai me i “tino e fai ne latou a mea konei, e se talia ne latou a te Atua ke fai mo olotou tupu.” (Kalatia 5:19-21) Tela la, so se tino telā e fai mai i a ia se Kelisiano kae fakasauā atu faeloa e aunoa mo te salamō, kāti e aofia i ei te ‵ta o tena avaga io me ko tama‵liki, e mafai o fakatea mai te fakapotopotoga Kelisiano. (Fakatusa ki te 2 Ioane 9, 10.) I te faiga tenei, e fakatumau ei te ‵mā o te fakapotopotoga mai i tino amio fakasauā.​—1 Kolinito 5:6, 7; Kalatia 5:9.

24. (a) E mafai pefea o fai a filifiliga ne avaga kolā e fakasauāgina? (e) E mafai pefea o fesoasoani atu a taugasoa ‵lei mo toeaina ki se avaga telā e fakasauāgina, kae se a te mea e se ‵tau o fai ne latou?

²⁴ Kae e a Kelisiano kolā e ‵ta fakamasei ne olotou avaga amio fakasauā kae fakaasi mai me e seai se ‵fuliga ki ei? Ne filifili aka ne nisi tino ke tumau te lotou ‵nofo fakatasi mo olotou avaga amio fakasauā ona ko pogai kese‵kese. Ko oti ne filifili aka ne nisi tino ke tiakina olotou avaga, ona ko te fakamataku ki te lotou malosi i te feitu faka-te-foitino, feitu tau te mafaufau, mo te feitu faka-te-agaga​—kae kāti ko olotou ola foki. Faitalia me se a te mea e filifili aka ne se tino e fakasauāgina i te kāiga ona ko tulaga konei, a te mea tenā se filifiliga totino eiloa i mua o Ieova. (1 Kolinito 7:10, 11) E mafai eiloa o fesoasoani atu a taugasoa, kāiga, io me ko toeaina Kelisiano io me tuku atu a manatu fakatonutonu, kae e se ‵tau o faimālō ne latou ke fai ne te tino tenā se mea. A te mea tenā ko tena filifiliga eiloa e ‵tau o fai.​—Loma 14:4; Kalatia 6:5.

TE FAKAGATAGA O FAKALAVELAVE FAKAMA‵SEI KĀIGA

25. Se a te fuafuaga a Ieova mō te kāiga?

²⁵ I te taimi ne fakaipoipo ei ne Ieova a Atamu mo Eva, ne seki ai lele eiloa sena fuafuaga ke fakamaseigina te kāiga ne fakalavelave matagā e pelā mo te umiti ki te kava io me ko amioga fakasauā. (Efeso 3:14, 15) Ne ‵tau o fai te kāiga mo fai se koga e maua i ei te alofa mo te filemu kae tausi faka‵lei atu foki ki mafaufauga, lagonaga, mo manakoga faka-te-agaga o tino taki tokotasi i ei. Kae ona ko te okomaiga o te agasala, ne kamata ei o fakamasei fakavave atu ki te olaga faka-te-kāiga.​—Fakatusa ki te Failauga 8:9.

26. Ne a mea ‵gali i aso mai mua ka maua ne tino kolā e taumafai o ola e ‵tusa mo mea e manako ki ei a Ieova?

²⁶ Se mea fakafiafia me ne seki fakapuli ne Ieova tena fuafuaga mō te kāiga. E tauto mai a ia me ka avatu ne ia a tino ki se lalolagi fou kae filemu telā ka “ola latou mo te saogalēmū, kae ka se toe ai se tino e vau o fakamatakutaku latou.” (Esekielu 34:28) I te taimi tenā, ka ‵galo atu ei a te umiti ki te kava, fakasauāga i te kāiga, mo nisi fakalavelave aka kolā e fakama‵sei ne latou a kāiga i aso nei. Ka mata fia‵fia a tino, e se mai i te ‵funaga o te mataku mo logo‵maega, kae ona ko te mea “ka maua ne latou te manuia mo te filemu katoatoa.”​—Salamo 37:11.