Te Taata ohipa aravihi tâuˈa-ore-roa ˈˈe-hia o to tatou nei tau
“Te natura, o te ohipa aravihi ïa a te Atua.”—Sir Thomas Browne, taote no te senekele 17.
LÉONARD DE VINCI, Rembrandt, Van Gogh—teie te mau iˈoa matauhia e te mau mirioni taata. Noa ˈtu e aita oe i ite aˈenei i te hoê o ta ratou mau hohoˈa matamua penihia, ua ite oe e e feia peni hohoˈa tuiroo ratou. I roto i te hoê auraa parau, ua faatuiroo ta ratou ohipa aravihi ia ratou.
Ua peni ratou i nia i te mau ahu i te hoê hohoˈa mata ataata huru ê, te hoê hohoˈa mata putapû, te hoê hohoˈa o te haviti i roto i te poieteraa, o te ohipa noa ra i nia i te feruriraa o te taata mataitai. Te hutihia ra to tatou mata na te mea i huti atoa i to ratou mata—noa ˈtu e e rave rahi senekele tei mairi.
E ere paha tatou i te feia hamani ohipa aravihi aore ra te feia hiˈopoa i te pae o te ohipa aravihi, e nehenehe râ tatou e ite i te haviti rahi o te ohipa aravihi. Mai te ohipa a te taata peni hohoˈa o ta tatou e haapopou, te vai atoa ra to tatou manaˈo haafaahiahia i te haviti. Ua riro paha to tatou neheneheraa e ite i te û, te huru, te mau faanahoraa, e te maramarama ei ohipa matauhia aita e haapao-rahi-hia, e tuhaa râ te reira no to tatou oraraa. E mea papu e mea au na tatou ia faaunauna i to tatou fare i te mau tauihaa aore ra te mau hohoˈa penihia e te nehenehe ia hiˈohia ˈtu. Noa ˈtu e ua rau te huru o te au, ua riro teie neheneheraa e ite i te haviti mai te hoê ô tufahia na te rahiraa o te huitaata nei. E o te hoê ô iho â teie o te nehenehe e haafatata ia tatou i to tatou Poiete.
Te ô o te haviti
Te manaˈo haafaahiahia i te haviti, o te hoê ïa ateributi o te faataa ê ra i te huitaata nei i te mau animala. Te faaite ra te ohipa Summa Artis—Historia General del Arte (Faatiaraa maramarama o te ohipa aravihi—Te hoê aamu rahi o te ohipa aravihi) e “nehenehe te taata e faataahia mai te animala e aravihi to ˈna no te haafaahiahia i te haviti.” No te mea râ e mea taa ê tatou i te mau animala, te hiˈo nei tatou i te poieteraa na roto i te hoê manaˈo taa ê. Te taa ra anei i te hoê uri i te haviti o te hoê taperaa mahana?
Na vai i hamani ia tatou mai teie te huru? Te faataa ra te Bibilia e “hamani ihora hoi te Atua i te taata ma to ˈna ihora huru, i hamani oia ia ˈna ma te hohoˈa o te Atua ra.” (Genese 1:27) E ere ïa e ua tiahia to tatou na metua matamua mai te Atua ra te huru. Maoti râ, ua horoa te Atua i roto ia raua i te mau ateributi o te vai atoa ra i nia ia ˈna iho. Hoê o teie mau ateributi, o te neheneheraa ïa e haafaahiahia i te haviti.
Na roto i te tahi raveraa faito ore, te taa ra i te roro taata i te auraa o te haviti. Na mua roa, e faahaere to tatou mau tumu ite i te mau haamaramaramaraa i te roro ra no nia i te mau taˈiraa, te mau hauˈa, te mau û, e te mau hohoˈa o te mau tauihaa e huti maira i to tatou ara-maite-raa. Ua hau atu â te haviti i te taatoaraa o taua mau puai uira chimiques ra, o te faaite noa mai ia tatou e eaha te tupu ra na pihai iho ia tatou. Mea taa ê ta tatou huru hiˈoraa i te hoê tumu raau, te hoê tiare, aore ra te hoê manu i ta te hoê animala. Noa ˈtu e aita teie mau ohipa e pûpû mai nei na tatou i te faufaa ohie oioi, te faaanaanatae maira râ te reira ia tatou. Maoti to tatou roro e taa ˈi ia tatou i to ratou haviti.
Te haaputapû nei teie aravihi i to tatou mau manaˈo horuhoru e te haafaufaa nei i to tatou oraraa. Te haamanaˈo maitai ra o Mary, o te noho ra i Paniora, i te hoê rui i te avaˈe novema e rave rahi matahiti i teie nei a parahi noa ˈi o ˈna i te hiti o te hoê roto atea ê e a mataitai noa ˈi i te taperaa mahana. “Ua marere mai te mau aere heride ma te pii te tahi i te tahi,” o ta ˈna ïa e parau ra. “Ua anai noa te mau tausani manu i nia i te raˈi uteute mai te mau tiatiarahonui ra te hohoˈa. Ua tae roa mai ratou i to ratou ratereraa mai i te matahiti hoê mai Rusia e mai Scandinavie mai e tae roa i teie fenua faafaaearaa Paniora. No te haviti rahi o te reira ua taˈi au.”
No te aha te ô o te haviti?
No te rahiraa taata te faaite maramarama maitai ra te manaˈo e haafaahiahia i te haviti e te vai ra te hoê Poiete here, o te hinaaro ra e ia fanaˈo ta ˈna poieteraa maramarama i ta ˈna ohipa aravihi. Auê ïa tanoraa e te oaoa ia farii e no ǒ mai to tatou manaˈo e haafaahiahia i te haviti i te hoê Poiete here. Te faataa ra te Bibilia e e “[here] hoi te Atua,” e te tufahia ra te here. (Ioane 1, 4:8; Ohipa 20:35) Te oaoa nei Iehova i te tufaraa i ta ˈna ohipa aravihi na tatou. Ia ore te hoê upaupa navenave e faaroohia aore ra ia ore te hoê hohoˈa nehenehe penihia e mataitaihia, e moe ïa to ratou haviti. Ua hamanihia te mau ohipa aravihi no te tufa ˈtu e ia fanaˈohia—e mea faufaa ore ïa mai te peu e aita e taata mataitai.
E, ua poiete o Iehova i te mau mea haviti no te hoê opuaraa—no te tufa ˈtu e ia fanaˈohia. Inaha, te vahi faaearaa o to tatou nau metua matamua o te hoê ïa aua paradaiso rahi tei piihia Edene—oia hoi te auraa “Au rahi.” Aita te Atua i faaî noa i te fenua i ta ˈna ohipa aravihi, ua horoa atoa râ o ˈna i te huitaata nei i te ite e mataitai e e haafaahiahia i te reira. E auê ïa haviti rahi e itehia ra! Mai ta Paul Davies i tapao, “e au ra e i te tahi taime ua tamata te natura i te rave i te hoê tutavaraa taa ê no te faatupu i te hoê ao anaanatae o te reva teitei e te hotu.” E mea anaanatae mau â te ao o te reva teitei e te hotu no tatou no te mea ‘ua rave’ o Iehova ‘i te hoê tutavaraa taa ê’ no te hamani ia tatou ma te neheneheraa e haapii e e fanaˈo i te reira.
E ere i te mea maere, te fariiraa i te haviti o te natura—e te hinaaro e faahohoˈa faahou i te reira—e mea matauhia ïa e te mau ihotumu atoa, mai te feia peni hohoˈa i roto i te ana i te Feia peni i te mau hohoˈa o te horoa i te manaˈo tei piihia te mau Impressioniste. Tau tausani matahiti i teie nei, ua peni te feia e noho ra i te pae apatoerau no Paniora i te mau hohoˈa animala i roto i te mau ana no Altamira, i Cantabria. Hau atu i te hoê senekele i teie nei, ua haere te feia peni hohoˈa Impressioniste i rapaeau i ta ratou mau piha e ua tamata i te pata i te mau hohoˈa pura o te û i roto i te hoê faaapu tiare aore ra te tauiraa te maramarama i nia i te pape. Ua ite maitai atoa te mau tamarii rii i te mau ohipa nehenehe. Inaha, mea au roa na te rahiraa o ratou, ia horoahia ˈtu te mau penitara e te hoê papie, e papai i te hohoˈa o te mau mea atoa ta ratou i ite o tei tapea mai i to ratou feruriraa.
I to tatou nei tau, mea au aˈe na te mau taata paari e pata i te hohoˈa no te faahaamanaˈo i te hoê ohipa haviti tei haaputapû ia ratou. Ma te ore atoa e faaohipa i te hoê taviri hohoˈa, e nehenehe to tatou feruriraa e haamanaˈo i te mau hohoˈa haviti o ta tatou paha i ite e mau ahuru matahiti i teie nei. Ma te taa maitai, ua hamani te Atua ia tatou ma te neheneheraa e oaoa i to tatou nohoraa i nia i te fenua nei, o ta ˈna i faaunauna maitai. (Salamo 115:16) Te vai nei râ te tahi atu tumu i horoa mai ai te Atua na tatou i te manaˈo e haafaahiahia i te haviti.
‘Te ite-maitai-hia ra to ˈna mau huru maitatai’
E nehenehe te faarahiraa i to tatou mauruuru no te ohipa aravihi i roto i te natura e tauturu ia tatou ia haapii no nia i to tatou Poiete, te haaati nei ta ˈna mau ohipa ia tatou. I te hoê taime ua parau o Iesu i ta ˈna mau pǐpǐ ia hiˈo i te mau tiare oviri e tupu ra na pihai iho ia Galilea. “A haamanaˈo na i te mau lili o te aua;” o ta ˈna ïa i parau “nahea to ratou tupu! aore hoi ratou e ohipa, aore hoi e nino. E parau atu râ vau ia outou, E tae noa ˈtu ia Solomona ma to ˈna unauna rahi, e ore â to ˈna ahu e au i te nehenehe i to te hoê o ratou nei.” (Mataio 6:28, 29) E riro te haviti o te hoê tiare oviri haapaoraa ore ei faahaamanaˈoraa ia tatou e te haapao mau ra te Atua i te mau hinaaro o te fetii taata.
Ua parau atoa o Iesu e e nehenehe oe e ite i te huru o te hoê taata na roto i ta ˈna mau “hoturaa,” aore ra mau ohipa. (Mataio 7:16-20) No reira, te itehia ra e te pûpû maira te mau ohipa aravihi a te Atua na tatou nei i te hoê hiˈoraa o to ˈna huru. Eaha te tahi o ‘to ˈna mau huru maitatai o te ite-papu-hia ra mai te mau mea i hamanihia’?—Roma 1:20.
“Aita te huru rau o ta oe ra ohipa, e Iehova!” o ta te taata papai salamo ïa i pii. “E mau ravea paari anaˈe â ta oe!” (Salamo 104:24) E ite-atoa-hia te paari o te Atua i roto i te mau û ta ˈna i faaohipa no te “peni” i te mau tiare e te mau animala o te fenua nei. “Te faaanaanatae rahi nei te û i te feruriraa e te mata,” o ta Fabris e ta Germani i tapao i roto i ta raua buka ra Colore, Disegno ed estetica nell’arte grafica (Û—Opuaraa e te nehenehe i roto i te ohipa peni aravihi). Tei te mau vahi atoa te au-maite-raa e te rauraa te mau û, o te faaanaanatae i te mata e o te huti i te feruriraa. Peneiaˈe râ te mea faahiahia roa ˈtu â, o te mau faahopearaa ïa o taua mau û ra tei faatupuhia e te hihi—te mau û anaana o te anuanua—te hoê faaiteraa faahiahia roa o te paari.
E mea matauhia iho â râ te anaana o te mau û i nia i te mau colibri.a Na te aha e faaanaana ra i to ratou huruhuru? E faaamaha te toruraa o te tuhaa o to ratou mau huruhuru otahi, i te hihi o te mahana i roto i te mau û taa ê mai to te anuanua ra te huru—mai te raveraa a te hoê hiˈo. Te haapapu maitai ra te mau iˈoa matauhia o te mau colibri, mai te adama, te saphira, e te bereketa, i te anaana o te mau û uteute, ninamu, e te matie o te faaunauna ra i teie mau manu mai te ofai piru ra te huru. “Eaha te opuaraa o te haviti rahi o teie mau animala nehenehe?” o ta Sara Godwin ïa i ui i roto i ta ˈna buka ra Les Colibris (beretane). “Taa ê roa ˈtu i te faaotiraa a te ite aivanaa, ta ratou noa opuaraa i nia i te fenua nei o te haamohimohiraa i te mata o te taata mataitai,” o ta ˈna ïa e pahono ra. E mea papu, aita hoê taata peni hohoˈa i faaohipa aˈenei i te hoê vairaa peni!
E nehenehe tatou e taa i te mana o te Atua i roto i te hoê toparaa pape rahi, te tauiraa te mau tau, te haruru o te mau are miti, aore ra te taueueraa te mau tumu raau teitei no te mataˈi puai e farara ra. Ua riro noa teie ohipa aravihi oraora ei tupuraa maere e te maniania ore. Ua faataa te taata tuatapapa tuiroo marite i te natura ra o John Muir no te taime matamua i te faahopearaa o te hoê vero i nia i te hoê haapueraa paina a Douglas i Sierra Nevada no Kalifonia:
“Noa ˈtu e e mea apî, te tahi 100 avae [fatata e 30 metera e te afa] i te teitei, ua faataueuehia e ua faatahurihurihia to ratou omou mǎrû e te pupuru ma te maere matau-ore-hia. . . . Ua tairiiri rahi te mau omou mǎrû e ua ahehe i raro aˈe i te ûa puai, ma te tahurihuri e te taviriviri, i muri e i mua, ma te faaohu, o te hamani i te tahi mau hohoˈa fefe tia noa e te tarava.” Mai ta te taata papai salamo i papai e tau tausani matahiti i teie nei, ‘te arue ra te mataˈi vero ia Iehova’—te faaite maira te reira ia tatou i te hoê hiˈoraa o to ˈna mana faahiahia roa.—Salamo 148:7, 8.
I te fenua Tapone ua faariro-maoro-hia te hoê manu ei taipe no te here. O te heride tapone haviti ïa, e mea ieie aˈe ta ˈna mau oriraa no te faahinaaro i te tahi atu ori. I te mea e ua haafaufaa-rahi-hia teie mau manu aravihi ua faataahia ratou i te fenua Tapone mai te hoê “tapao natura taa ê.” I te mea hoi e te ora apipiti nei te mau heride no te ora e e nehenehe ratou e ora e 50 matahiti maororaa aore ra hau atu, te faariro nei te feia tapone ia ratou mai te hiˈoraa maitai no te taiva-ore-raa i roto i te faaipoiporaa.
Eaha ïa no nia i te here o te Atua? Ma te anaanatae, te faaau ra te Bibilia i te aupururaa here a Iehova i to ˈna mau taata taiva ore mai te hoê manu maiaa o te faaohipa i to ˈna nau pererau no te paruru i to ˈna mau fanauˈa i te mau huru tupuraa o te natura. Te faahiti ra te Deuteronomi 32:11 i te parau no te aeto o te “faatiatia i te ofaaraa, e e oineine hoi i nia iho i te fanauˈa, e ua hohora hoi i te pererau, ua rave aˈera, e ua hopoi na nia i te pererau.” Te rave nei te aeto maiaa i teie mau ohipa no te faaitoito i te fanauˈa ia faarue mai i te ofaaraa e ia rere. Noa ˈtu e e mea varavara, ua itehia te tahi mau ohipa i te tupuraa e ua tauturu te mau aeto i to ratou mau fanauˈa ma te faauta ia ratou na nia i to ratou mau pererau.—Salamo 17:8.
Mai ta tatou i hiˈo maite mai nei i te ao natura e haaati ra ia tatou, te ite nei tatou i te tahi mau faaueraa tumu ohie o te faaite atoa ra i te mau tuhaa taa ê o te huru o te Atua.
Ua rau te huru o te mau ohipa o te oraraa
E ite-oioi-hia e ua rau te mau ohipa hamanihia e te Atua. E mea maere mau te huru rau o te mau raau, te mau manu, te mau animala, e te mau manumanu. I nia noa 1 ta uru raau i te pae rua ma te vai ra e 300 huru tumu raau e 41 000 huru manumanu; i nia e 3 kilometera tuea te noho ra ïa e 1 500 huru pêpê; e nehenehe e itehia i nia i te hoê noa tumu raau e 150 huru manumanu tei piihia te coléoptère! E mai na taata e piti aita roa ˈtu raua e tuea ra, e hoê â huru atoa ïa no te mau tumu raau rarahi aore ra te mau nemera. Te huru tumu, te hoê huru maitai haafaufaahia na te feia peni hohoˈa, o te hoê ïa tuhaa iho o te natura.
Parau mau, ua faahiti poto noa mai nei tatou i te tahi mau tuhaa o te ohipa aravihi a te natura. Na roto i te hiˈopoa-maite-raa i te reira, e nehenehe tatou e ite e e rave rahi tuhaa ê atu o te huru o te Atua. No te na reira râ, e tia ia tatou ia faaohipa i to tatou tumu ite e hamani i te ohipa aravihi tei horoahia mai na te Atua. Nafea tatou e nehenehe ai e haafaufaa rahi atu â i te ohipa aravihi a te Taata hamani ohipa aravihi rahi roa ˈˈe?
[Nota i raro i te api]
a E rave rahi pêpê, mai te mau pêpê morpho ninamu anaana i te pae rua ma no Marite, te vai ra te tahi paa rairai anaana i nia i to ratou pererau.
[Tumu parau tarenihia/Hohoˈa i te api 7]
E tia ia tatou ia ite e na vai i tuu mai ia tatou i ǒ nei
A tahi ra te taata huri i te Bibilia ra o Ronald Knox i tauaparau ai no nia i te tuatapaparaa i te Atua e te aivanaa ra John Scott Haldane. “I roto i te hoê ao o te reva teitei o te haaputu ra e mau mirioni palaneta,” o ta Haldane ïa i haaferuri, “aita anei te ora i fa mai i nia i te hoê noa ˈˈe palaneta?”
“E hoa,” o ta Knox ïa i pahono, “mai te peu e ua ite te mau mutoi huna no Ekosia i te hoê tino i roto i ta oe afata vairaa ahu, e parau anei oe ia ratou e: ‘E mau mirioni afata vairaa ahu e vai ra na te ao nei—e mea papu e te vai atoa ra ïa te hoê tino i roto i te hoê o ratou?’ Te manaˈo ra vau e e hinaaro noa ratou e ite e na vai i tuu atu i roto.”—The Little, Brown Book of Anecdotes.
Taa ê atu i te haamâharaa i to tatou hinaaro e ite, te vai ra te tahi atu tumu no te aha e tia ia tatou ia ite e na vai i tuu mai ia tatou i ǒ nei—ia nehenehe tatou e faahoˈi Ia ˈna ra i te tarahu tano. Eaha te huru o te hoê taata hamani ohipa aravihi maramarama, ia faainohia ta ˈna ohipa ma te parau e mea tupu tauê noa mai oia i roto i te fare hoohooraa i te hohoˈa penihia? Oia atoa, aita anei tatou e patoi uˈana ra i te Poiete o te ao o te reva teitei ia parau tatou e e mea tupu matapo noa mai ta ˈna mau ohipa i hamani?
[Faaiteraa i te tumu]
Parau faatia a ROE/Anglo-Australian Observatory, hohoˈa a David Malin
[Hohoˈa i te api 8]
Te mau heride e marere ra
Te mau hohoˈa penihia i roto i te ana no Altamira, i Paniora
[Hohoˈa i te api 9]
Te faaite ra te mau ouˈa, te mau colibri, e te mau toparaa pape atoa i te mau tuhaa o te huru o te Taata hamani ohipa aravihi Rahi
[Faaiteraa i te tumu]
Godo-Foto
G. C. Kelley, Tucson, AZ
Godo-Foto