Jun jecheʼ amigoil

Oy jun avamigo ti laj avojtikin ta akeremale. Maʼuk noʼox ti mukʼta krixchano xa chavaʼi aba yuʼune, yuʼun tskoltaot sventa junuk noʼox avoʼonton xavaʼi aba xchiʼuk li achiʼiltake. Jech xtok, xuʼ xapat avoʼonton ta stojolal kʼalal sujomot xchiʼuk ti mu xa noʼox xanaʼ kʼusitik chapas ta akuxlejale (estrés) xchiʼuk tskoltaot chavaʼi ta kʼusiuk noʼox vokoliletik.

Pe ta tsʼakale, laj avakʼ venta ti oy muʼyuk lek stalelale. Li avamigoe tskʼan chchiʼinot ti buyuk noʼox chabate akʼo mi muʼyuk lek ilbil ti butik chchiʼinot batele. Xuʼ van mukʼta krixchano chavaʼi aba kʼalal te achiʼuke, pe la˗ipaj-o yuʼun xchiʼuk li kʼusi toj chopole, ep laj yelkʼanbot li atakʼine.

Mu xa xakʼan xachiʼin avaʼi, pe li stuke mu xiktaot. Ti jamal xkaltike, kʼotemot xa ta smoso. Avie, xachaʼnaʼ xa ti kʼu yuʼun laj avamigoine.

EP BUCHʼUTIK jech kʼotem ta stojolalik ta skoj li sikʼolale. Kalbetik avaʼi skʼoplal li Earline ti jaʼ jun ants ti 50 jabil sikʼolaje, xi chale: «Mas toʼox jun koʼonton chkaʼi jba, jaʼ mu sta ti te jchiʼuk yantike. Jaʼ toʼox kamigo chkil bateltik, jaʼ stuk jlekil amigo». Ta tsʼakale, laj yakʼ venta ti muʼyuk lek li sikʼolale, ti maʼuk lekil amigoile xchiʼuk ti toj chopol tajeke. Li ta slikeb mantal liʼe, chchapbe lek smelolal kʼusi la snuptan li Earlinee, pe kʼalal laj yaʼibe smelolal ti muʼyuk bu lek ta xil Dios li sikʼolajele xchiʼuk ti tsokes jbekʼtaltike, laj yikta (2 Korintios 7:1).

Jun vinik ti Frank sbie, kʼot ta nopel yuʼun ek ti tskʼan tspas li kʼusi lek chil Diose. Kʼalal junchib xa ox kʼakʼal laj li sikʼole, la stikʼ sba ochel ta yolon sna sventa saʼ li skomenal sikʼolaletik ti pʼajemik yalele. Xi laj yal li Franke: «Jaʼ to te vul jchʼulel kʼalal jaʼo te yakal ta jotsʼilan ta lumtik li skomenal sikʼolaletik ti pʼajemik yalele, taje ib-o koʼonton. Vaʼun, te laj kikta-o li sikʼolajele».

¿Kʼu yuʼun vokol ta iktael li sikʼolale? Li buchʼutik chchanbeik skʼoplale yakʼojik venta liʼe: 1) Li sikʼolale xkoʼolaj kʼuchaʼal li droga ti chmeʼin ta koʼontontike. 2) Li buchʼutik ta sikʼolajik o ta sjikʼike ta vukub noʼox segundo chmuy ta xchinabik li snikotinaile. 3) Oy ep krixchanoetik ti nopem xaʼi tsikʼolajik kʼalal chveʼik, ch˗uchʼbolajik, chloʼilajik xchiʼuk yantik, kʼalal sujomik xchiʼuk kʼalal mu xa snaʼ kʼusi tspas ta xkuxlejalike o kʼalal oy kʼusitik yan tspasike.

Akʼo mi jech, jech kʼuchaʼal laj kilbetik tal skʼoplal li Earline xchiʼuk Franke xuʼ xkom li kʼusi chopol meʼinem ta koʼontontike. Mi oy ta avoʼonton chavikta li sikʼolajele, jaʼ tskoltaot li mantaletik chtal sventa xuʼ xajel li akuxlejale.

Oyuk to kʼusi mas stij avoʼonton

Xi chal jlik livroe: «Li kʼusitik mas koltabilik˗o talel li buchʼutik yiktaojik sikʼolajele, jaʼ ti jpʼel ta yoʼonton chiktaike» (Stop Smoking Now! [¡Ikta˗o xa li sikʼolajele!]).

MI CHAKʼAN chavikta li sikʼolajele, skʼan oyuk kʼusi mas stij avoʼonton. Pe ¿kʼuxi tspas avuʼun? Jaʼ ti xanopbe skʼoplal li sbaliltak chatabe kʼalal chavikta li sikʼolajele.

Chatsʼin me atakʼin. Kʼalal chlaj avuʼun jun kajetiya sikʼolal ta kʼakʼale, ta me xlaj avuʼun ta smilal xa noʼox takʼin li ta jujun jabile. «Muʼyuk toʼox kakʼoj venta ti ep chlaj jtakʼin ta skoj li sikʼolale» (Gyanu likem ta Nepal).

Ta me xakʼupin akuxlejal. «Xuʼ xkal ti lik lekubuk jkuxlejal kʼalal laj kikta li sikʼolajele xchiʼuk yantik xlekub echʼel» (Regina likem ta Sudáfrica). Kʼalal chavikta li sikʼolajele, mas to chlekub li kʼusitik chavaʼibe smuil xchiʼuk yikʼe. Jech xtok, mas oy avipal xchiʼuk chlekub li apat axokone.

Chatabe sbalil. «Tstabeik noʼox sbalil li vinik antsetik ti chiktaik li sikʼolajele, mu ventauk li sjabilalike» (Centros para el Control y la Prevención de Enfermedades, ta Estados Unidos).

Mas jun avoʼonton chavaʼi aba. «Laj kikta li sikʼolajele, yuʼun mu jkʼan ti jaʼuk mas tsots skʼoplal xkaʼi ta jkuxlejale» (Henning likem ta Dinamarca).

Tstabe sbalil li avutsʼ avalal xchiʼuk li avamigotake. «Li sikʼolajele [...] ch˗ipaj˗o yuʼun li krixchanoetik ti oy ta apat axokone [...]. Li buchʼutik xchanojbeik skʼoplale yakʼojik venta ti ta smilal xa noʼox krixchanoetik chchamik jujun jabil ta skoj ti tstsakatik ta kanser ta spulmonike xchiʼuk ch˗ipaj ta yoʼontonik ta skoj noʼox li xchʼailal sikʼolale» (Sociedad Americana contra el Cáncer).

Lek chilot li Jpasvanej kuʼuntike. «Kuni kʼanbil chiʼiltak, jsakubtas jbatik ta sventa li kʼusi tsokes jbekʼtaltike» (2 Korintios 7:1). «Akʼo xavakʼik ta kuxul matanal li abekʼtalike, ti chʼuluke, ti akʼo xchʼam li Diose» (Romanos 12:1).

«Kʼalal laj kaʼibe smelolal ti muʼyuk bu lek chil Dios li kʼusitik chikʼubtas jbekʼtaltike, laj kikta li sikʼolajele» (Sylvia likem ta España).

Pe bateltike, mu baluk noʼox li kʼusi tstij koʼontontik sventa xkiktatik li sikʼolajele. Skʼan ti oyuk buchʼu mas skoltautike, jech kʼuchaʼal kutsʼ kalaltik xchiʼuk kamigotaktik. ¿Kʼuxi xuʼ skoltautik?

Saʼo koltael

«Xuʼ xichʼ tsalel yuʼun jun krixchano mi stuk noʼoxe, pe mi chaʼvoʼike, xuʼ yuʼun spak skʼoplalik» (Eklesiastes 4:12).

KʼALAL oy buchʼutik tskoltautike, mas me xuʼ kuʼuntik stsalel li kajkontratike o ti kʼusiuk noʼox jnuptantike. Jaʼ noʼox jech ek, mi ta jkʼan ta xkiktatik li sikʼolajel ti meʼinem xa ta koʼontontike, lek me ti jkʼanbetik koltael li kutsʼ kalaltik xchiʼuk kamigotaktike o li buchʼutik oy ta yoʼonton tskoltautike.

¿Kʼu yuʼun mu xakʼanbe koltael li buchʼutik komem xa yuʼunik li sikʼolajele? Li stukike chaʼibeik smelolal ti kʼu yelan chavaʼi abae xchiʼuk xuʼ skoltaikot. Xi chal Torben ti jaʼ jun stestigo Jeova ti nakal ta Dinamarcae: «Ep sbalil laj kaʼi ti la skoltaikune». Li Abraham ti nakal ta Indiae xi chal eke: «Ti skʼanojikun li kutsʼ kalal xchiʼuk kermanotake la skoltaikun sventa xkikta li kʼusi meʼinem ta koʼontone». Pe bateltike, mu baluk noʼox ti tskoltautik li kutsʼ kalaltik xchiʼuk li kamigotaktike.

Xi laj yal jun vinik ti Bhagwandas sbie: «27 jabil lisikʼolaj. Pe kʼalal la jchan li kʼusi chal Vivlia ta sventa li kʼusi tsokes jbekʼtaltike, kʼot ta nopel kuʼun ti ta xkikta li sikʼolale, ta kʼunkʼun lik kikta. Muʼyuk xa la jchiʼin li buchʼu lek snaʼ sikʼolajike. La jsaʼ koltael ta doktoretik, pe muʼyuk xkom˗o kuʼun. Jun akʼobale, la jambe koʼonton li Jeovae xchiʼuk xivokolet ta stojolal sventa skoltaun ta yiktael li kʼusi meʼinem ta koʼontone. Vaʼun, jaʼ jech kom kuʼun li sikʼolajele».

Tsots skʼoplal ti xachapan aba sventa li kʼusitik xuʼ xanuptan kʼalal mi lik avikta li sikʼolajele. Ta jkʼelbetik junantik skʼelobil li ta mantaletik chtale.

[Rekuadro]

¿MI SKʼAN VAN XATUNES POXILETIK SVENTA XAVIKTA LI SIKʼOLAJELE?

Sventa x˗iktaj yuʼunik li sikʼolajele, tstunesik jtos poxil jech kʼuchaʼal li parches de nicotina ti tspakʼ ta sbekʼtalike. Epal krixchanoetike jaʼ tstunesik taje. Yoʼ to mu xatunese, nopo ta sventa liʼe:

¿Kʼusitik sbalil chichʼ tabel? Chalik ti oy ep poxiletik ti chkoltavan sventa xichʼ iktael li sikʼolale. Akʼo mi jech, oy buchʼutik chalik ti ta tsʼakale muʼyuk xa tstabeik sbalil li poxile.

¿Kʼusitik xiʼel sba chkʼot ta pasel? Jlom poxiletike chakʼ xenel, ch˗ipajik ta at˗oʼonton (depresión), jlom xtoke tsnop ta smil sbaik. Skʼan teuk ta sjolik ti buchʼutik jech tstunesik nicotina sventa xpoxta sbaike, xkoʼolaj ti jech˗o ta stunesik li drogae xchiʼuk xiʼel sba li kʼusi chkʼot ta xkuxlejalike. Li buchʼutik ta stunesik li poxiletik taje xkoʼolaj jech-o meʼinem ta yoʼontonik li nikotinae.

¿Kʼusi yan stakʼ pasel? Laj yichʼ jakʼbel sloʼil li buchʼutik laj xa yiktaik sikʼolajele, vaʼun jutuk mu skotolikuk laj yalik ti ta jech noʼox laj yiktaike, ti muʼyuk bu la stunesik poxiletike.

Akʼo venta li kʼusitik chanuptane

«Ta skoj ti ayan jneneʼkutike, la jnop ox ti chkikta li sikʼolajele, jaʼ yuʼun laj kakʼ jun letrero ta yut jna ti xi chale: ‹Mu xasikʼolaj›. Pe kʼalal echʼ xa ox jun orae, ta jkʼan xa ox chisikʼolaj. Jaʼ yuʼun, la jtsan jun sikʼolal» (Yoshimitsu likem ta Japón).

JECH kʼuchaʼal la jkʼeltik ta stojolal li Yoshimitsue, kʼalal oy buchʼu tskʼan chikta li sikʼolajele oy kʼusitik vokoliletik ta snuptan. Jech xtok, li buchʼutik chchanbeik skʼoplale yakʼojik venta ti jutuk mu 90% li buchʼutik chikta yaʼiik sikʼolajele, ta xchaʼtamik yan velta xchiʼuk mu x˗iktaj yuʼunik. Jaʼ yuʼun, mi yakal chavakʼ persa yiktael li sikʼolajele, skʼan baʼyel xanopbe skʼoplal sventa stsal avuʼun li vokoliletik chanuptane, vaʼun xuʼ xkom avuʼun li sikʼolajele. Jkʼeltik junchibuk li kʼusitik xuʼ xmakvane.

Tskʼan xa tajek tsikʼolaj yaʼi: Kʼalal oy xa ox oxib kʼakʼal yiktaoj sikʼolal li jun vinik o jun antse, tskʼan xa tajek yoʼonton ti sikʼolaje. Pe kʼalal mi echʼ chib xemanae, chyoch batel li yipe. Ti kʼu sjalil taje oy la kʼusi chkʼot ta pasel, xi laj yal jun vinik ti laj yikta sikʼolajele: «Xtal xbat noʼox ti kʼu yelan tskʼan tajek koʼontontik li sikʼolale». Mu jechuk˗o tsots li yipe, kʼalal mi echʼ xa ox jayib jabile, li avoʼontone xuʼ van tskʼan ti xasikʼolaj yan veltae. Mi jech kʼot ta atojolale, mu xavakʼ aba ta tsalel, malao voʼobuk minuto, chavakʼ venta kʼu yelan ta x˗echʼ li yipe.

Yan kʼusitik xuʼ jnuptantik: Ta slikebale ep buchʼutik ch˗akʼbatik vayel, mu xnop yuʼunik lek o xuʼ van ta xjupʼik. Yantik xtoke kʼux ta xaʼi sbekʼtalik, tstsakatik ta chʼininul, chchikʼinajik tajek xchiʼuk ch˗akʼbatik obal. Jech xtok, junantike mu xa kʼusi xmalaj yuʼunik, ta anil noʼox ch˗ilinik o xuʼ x˗ipajik ta at˗oʼonton. Jutuk mu skotoluk taje kʼunkʼun ta x˗echʼ batel ta chanib o vakib xemana.

Ti kʼu sjalil taje oy kʼusitik xuʼ skoltaot sventa mu toj vokoluk xavaʼi yiktael. Jech kʼuchaʼal liʼe:

● Lek xavay.

● Uchʼan ep voʼ o jugo. Xchiʼuk lekuk noʼox li kʼusitik xalajese.

● Oyuk noʼox spʼisol xapas ejersisio.

● Ichʼo lek ikʼ xchiʼuk nopo ti oy kʼusitik lek chatikʼ li ta apulmone.

Kʼusitik xuʼ stij avoʼonton: Xuʼ oy kʼusitik stij avoʼonton o ti kʼu yelan chavaʼi aba sventa xasikʼolaj yan veltae, jech kʼuchaʼal liʼe: Kʼalal oy kʼusi chavuchʼe, xuʼ van nopem xavaʼi chatsan junuk sikʼolal. Mi jeche, mu toj jaluk xatsak li kʼusi chavuchʼe. Ta jelavele, xuʼ van mas xakʼupin yuchʼel ta kʼunkʼun.

Akʼo mi oy xa kʼuk sjalil laj yichʼ iktael li sikʼolajele, pe te to kʼejel ta oʼontonal li smuile. Li Torben ti laj xa kalbetik skʼoplale xi chale: «Manchuk mi 19 xa jabil laj kikta li sikʼolajele, li koʼontone oy to bateltik ta skʼan kʼalal jaʼo chbat kuchʼ kafee». Ti kʼusi lek vinajeme jaʼ ti kʼalal oy jun krixchano persa tskʼan chaʼi tstunes jun sikʼolal kʼalal oy kʼusi yan ta spase, kʼunkʼun ta xyoch batel yip li ta jelavele.

Pe jelel me kʼusi chkʼot ta stojolal li buchʼu chuchʼ pox xchiʼuk tsikʼolaje, yuʼun skʼan stsʼik sba yuchʼel pox xchiʼuk mu xbat ti bu chchonike. Yuʼun mi chuchʼ poxe, xuʼ jaʼ xtijbat˗o yoʼonton sventa sikʼolaj yan velta. ¿Kʼu yuʼun?

● Akʼo mi juteb noʼox xuchʼ pox li jun krixchanoe, xuʼ mas jun yoʼonton chaʼi sba kʼalal ta sikʼolaje.

● Li buchʼutik chuchʼik poxe nopem xaʼi tsikʼolajik xtok.

● Li yuchʼel poxe muʼyuk kʼusitik lek chakʼ jnoptik, jaʼ yuʼun xi chal li Vivliae: «Ti uchʼ vinoe, ta xchʼayes ti lec snopobile» (Oseas 4:11, Xchʼul Cʼop ti Jtotic Diose, ta skʼop Chamula).

Li buchʼutik chachiʼinane: Tʼujo lek. Mu xabat ti bu oy krixchanoetik ti tsikʼolajike o ti xuʼ xalboxuk ti akʼo xasikʼolaj eke. Jech xtok, chʼako aba ta stojolal li krixchanoetik ti tslabanikot o ti oy kʼusi yan tspasik sventa xatam yan velta li sikʼolajele.

Ti kʼu yelan chavaʼi abae: Li buchʼutik chchanbeik skʼoplale chalik ti mas ta j˗oʼlol ti buchʼutik chchaʼsikʼolajike, jaʼ ta skoj ti kʼusitik la snuptan ta xkuxlejalike. Mi laj avakʼ venta ti oy kʼusi tstij avoʼonton sventa xasikʼolaj yan veltae, oyuk kʼusi xapas sventa xachʼay avoʼonton. Jech kʼuchaʼal liʼe: uchʼan voʼ, matsʼo chikle o lokʼan ta xanbal. Tikʼo kʼusitik lekik ta anopben, kʼanbo koltael Dios xchiʼuk chano li Avivliae (Salmo 19:14).

Mu xapak akʼoplal yoʼ xasikʼolaj

● Pe jutuk noʼox ta jpas preva.

Li kʼusi melele: Manchuk mi jsetʼ juteb noʼox ti kʼu yepal ta jpastik prevae, oxibtik noʼox ora ta xkom yipal ta jchinabtik li nikotinae, ta skoj taje xuʼ van jchaʼtamtik yan velta li sikʼolajele.

● Tskoltaun sventa lekuk noʼox xkaʼi jba.

Li kʼusi melele: Ilbil lek skʼoplal ti snikotinail sikʼole mas to ta jvul˗o koʼontontik yuʼun. Ti lek ta xaʼi sba jun krixchano kʼalal tsikʼolaje, jutuk mu skotoluk velta jaʼ ta skoj ti yochem xa ti tskʼan tajek yoʼonton li sikʼolale.

● Mu xa xkom kuʼun.

Li kʼusi melele: Mi muʼyuk lek li kʼusitik chanope, ta me xachibaj. Xi chal li Vivliae: «Mi chachibaj li ta yorail vokolile, ta xkʼunib li avipe» (Proverbios 24:10). Jaʼ yuʼun, mu xachibaj. Buchʼuuk noʼox ti oy ta yoʼonton yiktael li sikʼolajele xchiʼuk mi chakʼ ta xkuxlejal li junantik tojobtaseletik laj xa yichʼ alel li ta revista liʼe, xuʼ x˗iktaj yuʼun li sikʼolajele.

● Jaʼ tspasun ta mantal ti kʼu yelan chkaʼi jbae.

Li kʼusi melele: Melel onoʼox ti vokol ti kʼu yelan chkaʼi jbatik kʼalal chkiktatik li sikʼolajele, pe mi tsʼik kuʼuntike, ta jayib noʼox xemanae ta xyoch batel ti tskʼan tajek koʼontontike. Jpʼeluk ta avoʼonton ti kʼusi chakʼan chaviktae. Mi echʼ jayibuk uetik o jabiletik ti chasikʼolaj avaʼi yan veltae, chavakʼ venta ti xuʼ stsal avuʼun ta jayibuk noʼox minuto xtoke, pe skʼan ti mu xatsan mi junuk sikʼolale.

● Mu x˗iktaj kuʼun, yuʼun ipun ta jnopben.

Li kʼusi melele: Mi yakal chavichʼ apoxil ta skoj ti ipot ta anopbene, ta at˗oʼontone o mi stsakojot esquizofrenia chamele, albo adoktor ti akʼo skoltaot sventa xavikta li sikʼolajele, ta sjunul yoʼonton ta skoltaot. Ta skoj ti snaʼoj lek kʼu yelan li achamele, xuʼ van sjelbot apoxil sventa stsal avuʼun li kʼusitik chavaʼi ta skoj ti chavikta komel li sikʼolajele.

● Mi la jtsak yan veltae, jnaʼoj ti mas chopol tajek chkaʼi jbae.

Li kʼusi melele: Ep buchʼutik tsikʼolajik yan velta. Mi jech kʼot ta atojolale, mu xanop ti mu xa stsal avuʼune. Ta stsal avuʼun. Ti mi lasikʼolaje, maʼuk skʼan xal ti te laj˗o kʼope, yuʼun te chlaj˗o kʼop kʼalal muʼyuk xa bu chavakʼbe yipale. ¡Akʼbo yipal! Tstsal avuʼun.

Li Romualdoe jaʼ jech la snuptan, 26 jabil sikʼolaj, pe te xa van mas ta 30 jabil ti laj yikta komele. Xi laj yale: «Mu xa xvul ta jol jayib velta li chaʼsikʼolaj. Kʼalal chisikʼolaj jujun veltae, chopol tajek chkaʼi jba. Jech, mu xa xkom laj kaʼi. Pe kʼalal laj kakʼ ta koʼonton sventa lek xkil jba xchiʼuk li Jeovae xchiʼuk ti la jkʼanilanbe akʼo skoltaune, jaʼ jech tsal kuʼun li sikʼolajele».

Li ta slajeb mantal chtale, ta xichʼ kʼelbel skʼoplal kʼusitik xuʼ skoltaot sventa xatsal li sikʼolajele xchiʼuk ti xamuyubajuk noʼoxe.

[Rekuadro]

KʼUK NOʼOX YELAN PASBIL LI SIKʼOLALE TA ONOʼOX XMILVAN

Ep kʼutik yelan ta xchonik li sikʼolale. Ta junantik lume oy kʼusitik chchonik ti pasbil ta moye, taje te chchonik ta tienda naturista xchiʼuk ti bu chchonik vomoletike. Pe jech kʼuchaʼal chal li Organisasión Mundial de la Salude «kʼuk noʼox yelan pasbil li sikʼolale, ta onoʼox xmilvan». Ep ta tos chameletik xuʼ stsakvan, jech kʼuchaʼal kanser o ch˗ipajik ta yoʼontonik. Taje ta xmilvan. Li antsetik ti xchiʼuk yolik xchiʼuk ti tsikʼolajike chakʼbeik svokol li sneneʼike. ¿Kʼutik yelan pasbil li sikʼolale?

Bidi: Jaʼ jtos sikʼolal ti jichʼil noʼoxe xchiʼuk ti balbil ta kʼabale. Jaʼ mas tstunesik ta junantik lumetik ta Asia. Tslokʼes ep xchʼailal, alquitrán xchiʼuk nicotina ti jaʼ mu sta jech li yan sikʼolaletike.

Puro: Sventa xichʼ pasele, chichʼ noyel o chichʼ juchʼel, vaʼun chichʼ balel ta yanal moy o ta jlikuk vun ti pasbil ta yanal moye. Li puroe jelel yip xchiʼuk li yan sikʼolaletike. Pe ta skoj ti kʼu yelan pasbil li puroe, xuʼ skolta lokʼel snikotinail kʼalal katsʼbil noʼox manchuk mi muʼyuk tsanbile.

Kretek o sikʼolal pasbil ta klavo: Liʼe mas ta j˗oʼlol pasbil ta moy xchiʼuk jutuk mu j˗oʼloluk ti kapbil ta klavoe. Tslokʼes ep xchʼailal, alquitrán xchiʼuk nicotina ti jaʼ mu sta jech li yan sikʼolaletike.

Pipa: Liʼe koʼol xchiʼuk li yan sikʼolaletike, yuʼun liʼe xuʼ xakʼ kanser xchiʼuk yan chameletik.

Moy ti jikʼbil, lobil o matsʼbile: Jelel tos kʼu yelan pasbil, te oy li moy sventa chichʼ loʼele, li rapé xchiʼuk li gutkhae. Li gutkhae kapbil ta yan kʼusitik, mas te tstunesik ta suresteal Asia. Li snikotinaile ch˗och ta ketik, vaʼun chkʼot kʼalal to ta jchʼichʼeltik. Kʼuk noʼox yelan pasbil li moyetike ta onoʼox xakʼ jvokoltik.

Pipas de agua (bongs, hookahs, narghiles, shishas): Ti kʼu yelan pasbil li pipaetik taje jaʼ sventa baʼyel ch˗echʼ ta voʼ li xchʼailale, vaʼun ta tsʼakal to ta sjikʼik. Manchuk mi jech, ep˗o kʼusi chopol ch˗och ta jpulmontik, jech kʼuchaʼal li kʼusitik chakʼ kansere.

[Rekuadro]

MI OY BUCHʼU CHAKʼAN CHAKOLTAE

● Tsatsubtasvanuk li akʼopojele. Jaʼ me mas lek mi chakʼupil kʼopta xchiʼuk mi oy kʼusi chapas ta stojolal ti maʼuk noʼox te chavulilane. Xi xavalbee: «Akʼbo yipal yan velta, xuʼ avuʼun». Pe muʼyuk me tstij oʼontonal mi xi chkalbetike: «Lasikʼolaj xa yan velta xtok».

● Aʼibo smelolal kʼu yelan chaʼi sba. Akʼbo perton ti mi ch˗ilin o chkap sjol ta atojolale. Oyuk kʼusitik ta slekil avoʼonton xavalbe, jech kʼuchaʼal liʼe: «Xkaʼibe smelolal ti mu kʼunuk chavaʼie, pe ep sbalil chkil ti chavakʼ persae». Mu xiuk xavalbee: «Mas toʼox lek atalelal kʼalal chasikʼolaje».

● Jaʼuk me jun lekil amigo xayilot. Xi chal li Vivliae: «Li melel amigoile skotol ora chakʼ ta ilel ti chkʼanvane xchiʼuk jaʼ jchiʼiltik ta vokʼel chkʼot kʼalal oy jvokoltike» (Proverbios 17:17). Jaʼ yuʼun, akʼbo yipal, oyuk smalael avuʼun xchiʼuk oyuk slekil avoʼonton mu ventauk li yoraile o ti kʼu yelan chaʼi sba li buchʼu yakal chikta sikʼolajele.

Xuʼ me avuʼun yiktael

KʼOT xa yorail ti tsotsuk avoʼonton xchiʼuk ti oyuk kʼusi xapase (1 Kronikas 28:10). ¿Kʼusi to mas skʼan xapas sventa xavikta li sikʼolajele?

Akʼbo lek yorail. Li Departamento de Salud y Servicios Humanos ta Estados Unidose chal ti mi oy buchʼu kʼot ta nopel yuʼun chikta li sikʼolajele, skʼan stʼujbe junuk skʼakʼalil li ta chib xemanaetik chtale. Mi jech la spas taje, mas me chtijbat yoʼonton ti akʼo xiktae. Akʼo stsʼiba ta kalendario ti kʼusi kʼakʼalile, akʼo yalbe yamigotak xchiʼuk mu xchibaj kʼusiuk ti snuptane.

Oyuk kʼusi xatsʼiba ta bikʼit vun. Jaʼ xatsʼiba li kʼusi xuʼ skoltaote xchiʼuk li kʼusi chanop ta sventa li oxib puntoetik chtale:

● Srasonaltak ti kʼu yuʼun chavikta li sikʼolajele

● Snumero selular li buchʼutik xuʼ skoltaot yoʼ mu xasikʼolaj kʼalal chasikʼolaj xa avaʼie

● Li kʼusitik xuʼ skoltaot sventa xavikta li sikʼolajele (jech kʼuchaʼal li teksto ta Galatas 5:22 xchiʼuk 23).

Teuk˗o xkuchet avuʼun li uni vune xchiʼuk kʼelilano jujun kʼakʼal. Akʼo mi komem xa avuʼun li sikʼolajele, skʼan onoʼox xakʼel kʼalal tstij avoʼonton bateltik li sikʼolajele.

Oyuk kʼusi xlik apas. Yoʼ to mu xkʼot yorail ti laj aval chavikta li sikʼolajele, kak xa noʼox jelo li kʼusitik nopem xavaʼi spasele. Jech kʼuchaʼal liʼe, mi nopem xavaʼi chatsan asikʼol kʼalal chalik ta jujun sobe, jalijeso batel jutuk mu junuk ora. O mi nopem xavaʼi chasikʼolaj kʼalal xyaket chaveʼ o kʼalal chanoje, mu xa jechuk xapas. Mu teuk xabat ti bu tsikʼolaj krixchanoetike. Kak xa noʼox chanilano ti xi chavale: «Moʼoj, kolaval. Muʼyuk xa chisikʼolaj». Mi jech chavakʼ ta avoʼonton yiktael sikʼolal ti kʼusi ora avaloje, taje jaʼ me tskoltaot sventa xavikta.

Oy to kʼusi tsots skʼoplal skʼan xapas. Kʼalal chnopaj xa talel li skʼakʼalil avaloj chaviktae, kak xa noʼox saʼo sanaoria, chikle, sat teʼetik ti takijesbile xchiʼuk yan kʼusitik. Vulesbo ta sjol avamigotak xchiʼuk avutsʼ avalal ti kʼusi kʼakʼalil avaloj chaviktae sventa xuʼ skoltaikot ta yiktael. Kʼalal jutuk xa tajek skʼan sta skʼakʼalile, jipo lokʼel skotol li sikʼolal ti te oy ta yut ana, ta akaro, ta svolsailtak akʼuʼ o ti bu cha˗abteje, jech xtok chʼayo li stupʼobil asikʼole, li stsanobil o yan kʼusitik ti xuʼ stij avoʼonton xasikʼolaje. Jaʼ mas vokol chavaʼi ti xlokʼ aman junuk kajetiyae o ti xakʼanbe junuk avamigoe, yuʼun jaʼ mas kʼun chavaʼi chatsak mi te noʼox akʼejoje. Jech xtok, kʼanilanbo koltael li Diose, mas to skʼan jech xapas kʼalal mi laj alajes li slajeb sikʼolale (Lukas 11:13).

Epal krixchanoetike yiktaojik ta yamigoinel li buchʼu chloʼlavan xchiʼuk ti chopol tajeke: ti jaʼ li sikʼolale. Xuʼ xkom avuʼun ek. Mi jech la apase, muʼyuk me mas cha˗ipaj xchiʼuk jun noʼox avoʼonton.

[Lokʼol]

Teuk˗o xkuchet avuʼun li uni vune xchiʼuk kʼelilano jujun kʼakʼal