XCHANIBAL SJAKʼOBIL
¿Mi ta jtos noʼox stsʼunbal lik tal skotol li kʼusitik kuxajtike?
Li Darwine laj yal ti jun noʼox stsʼunbal skotol li kʼusitik kuxajtike, la skoʼoltas ta mukʼta teʼ. Ta tsʼakale, oy buchʼutik laj yalik ti jaʼ la yibel mukʼta teʼ li baʼyel célulaetike, laje lik la ayanuk skʼob li teʼe ti jaʼ skʼoplal chonbolometik, tsʼiʼleletik, teʼetik xchiʼuk skotol li kʼusitik kuxajtike. Pe ¿mi jech van ta melel?
¿Kʼusi chal li epal sientifikoetike? Ta skoj ti staojbeik xchʼuchʼulil li kʼusitik kuxianuk ta voʼnee, chalik ti ta jun noʼox stsʼunbal lik talel skotol li kʼusitik kuxajtike, jech chalik xtok ta skoj ti koʼol li ADN yichʼojane.
¿Kʼusi chal li Vivliae? Li ta Jenesise, chal ti Diose la spas skotol li jeltos kʼusitik kuxajtike, jech kʼuchaʼal teʼetik, chonbolometik, choyetik xchiʼuk mutetik (Jenesis 1:12, 20˗25). Kʼalal «jeltos» xie, jamal chakʼ ta aʼiel ti mu jmojuk stsʼunbal skotol li kʼusitik kuxajtike akʼo mi oy onoʼox bu xkoʼolaj junantik. Li kʼusi chal Vivliae chakʼ ta aʼiel ti ta jmoj noʼox yorail lik ayanuk tal skotol li kʼusitik kuxajtike, taje skʼan koʼol jechuk xchiʼuk li kʼusitik staojik ta ilel li sientifikoetike.
¿Kʼusi yakʼoj ta ilel li kʼusi xchanojbeik skʼoplale? ¿Mi jaʼ van melel li kʼusi chal Darwine o mi jaʼ li kʼusi chal Vivliae? ¿Kʼusi chakʼ kiltik li kʼusitik staojik tal li ta 150 jabil echʼem tale?
LI CHANUBTASEL YUʼUN DARWINE
Li sientifikoetik avie xchanojbeik skʼoplal li ADN yichʼoj li célulail teʼetik, tsʼiʼleletik xchiʼuk chonbolometike. Ti jech spasojike jaʼ sventa xakʼik ta ilel ti melel li kʼusi chal Darwin ti ta jtos noʼox stsʼunbal lik tal skotol li kʼusitik kuxajtike, pe maʼuk jech la staik ta ilel.
¿Kʼusi yakʼoj ta ilel li kʼusi xchanojbeik skʼoplale? Ta 1999 li biólogo Malcolm S. Gordon, xi laj yale: «Yileluke, mu ta jtosuk noʼox stsʼunbal lik talel li kuxlejale mu junuk noʼox yibel yilel li teʼe». ¿Mi oy van sprevail ti ta jun noʼox yibel lokʼ talel li skʼobkʼobtak teʼ, jech kʼuchaʼal laj yal li Darwine? Yileluke, muʼyuk sprevail ti ta jtos noʼox stsʼunbal lik talel li jeltos kʼusitik kuxajtike, jaʼ jech xuʼ xkaltik ek ta sventa li stsʼunbal chonbolometik ti filo sbie.29a
Ta skoj li kʼusitik achʼ to xchanojbeik skʼoplale, chalik ti mu meleluk ti ta jtos noʼox stsʼunbal lik talel li kʼusitik kuxajtik jech kʼuchaʼal laj yal Darwine. Xi laj yal li sientifiko Eric Bapteste li ta revista New Scientist ti lokʼ ta 2009: «Mi junuk sprevail oy ti ta jun noʼox stsʼunbal lik talel skotol li kʼusitik kuxajtike».30 Xi laj yal ek biólogo Michael Rose li ta revista taje: «Jnaʼojtik lek ti yantik xa xlaj yip li chanubtasel ti ta jtos noʼox stsʼunbal lik talel skotol li kʼusitik kuxajtike, pe li kʼusi mas vokol chkaʼitike jaʼ ti skʼan jeltik li kʼusi jchʼunojtike».31b
LI KʼUSITIK STAOJIKE
Epal sientifikoetike tsaʼik li kʼusitik mukajtik ta balumil sventa xalik ti melel ti ta jun noʼox stsʼunbal lik talel li kʼusitik kuxajtike. Li kʼusitik staojike chakʼ la ta ilel ti choyetike pas la ta chonetik ti xuʼ xkuxiik ta sba balumile, li chonetik ti xkilet ta balumil chanavike pas la ta mukʼtik chonbolometik. Pe ¿mi jech van ta melel?
Li paleontólogo David M. Raup ti xchʼunoj ti ta kʼunkʼun kʼataj talel li kuxlejale xi laj yale: «Li kʼusitik la staik li buchʼutik chchanbeik skʼoplal li ta skʼakʼalil Darwine xchiʼuk li kʼusitik staojik avie, chakʼ ta ilel ti mu ta kʼunkʼunuk kʼataj talel skotol li kʼusitik kuxajtike, yuʼun ta anil noʼox lik ayanikuk, mu xvinaj mi oy jel li sbekʼtalike mi jaʼuk ti kʼuxi chʼayik batele».32
Ti melel xkaltike, jutuk mu skotoluk li kʼusitik staojike chakʼ ta ilel ti muʼyuk bu jel sbekʼtalik li chonbolometike akʼo mi jal kuxiik. Muʼyuk chakʼ ta ilel mi oy jtosuk chonbolom ti kʼataj ta yan chonbolome, yuʼun jech xa onoʼox li sbekʼtalike xchiʼuk stalel onoʼox ti oy kʼusi yan chlik spasik li chonbolometike. Jech kʼuchaʼal li sotsʼ ti labal sba kʼu yelan tsta ta aʼiel bu oy li kʼusitike muʼyuk bu staojik ta ilel mi oy xa onoʼox jtosuk chonbolom jech kʼuchaʼal taje.
Li paleontologoetike chalik ti oy noʼox kʼuk sjalil lik ayanuk tal jutuk mu skotoluk li jaytos chonbolometik oye, ti kʼu sjalil taje explosión cámbrica yakʼojbeik sbi. ¿Bakʼin kʼot ta pasel taje?
Li sientifikoetike xchapojik ti kʼu xa sjalil slikel talel li balumile, ti kʼu sjalil taje xuʼ jkoʼoltastik ti kʼu snatil li jun kampo sventa futbole (1). Sventa xijkʼot li ta explosión cámbricae, skʼan jxantik jutuk mu sjunuluk snatil li kampoe (2). Ti kʼu xa noʼox snatil skʼan stsuts kuʼuntik xanel li kampoe, te la lik ayanuk talel li jeltos chonbolometike; toj anil la lik ayanuk tal, yuʼun xkoʼolaj ti jetel xa noʼox li jxanave.
Ta skoj ti laj yakʼik venta ti ta anil noʼox lik ayanuk tal li kʼusitik kuxajtike, oy junantike lik xchaʼkʼelbeik skʼoplal li chanubtasel yuʼun Darwine. Jech kʼuchaʼal li biólogo Stuart Newman laj yal ta 2008 ti skʼan la albel smelolal kʼuxi ti ta anil noʼox lik ayanuk tal li kʼusitik kuxajtike, xi laj yale: «Sventa xichʼ albel smelolal ti ta kʼunkʼun kʼataj talel li kuxlejale, jaʼ chichʼ tunesel li chanubtasel yuʼun Darwine, pe li ta tsʼakale xuʼ van muʼyuk xa chichʼ tsakel ta venta».33
LI SPREVAILTAK YUʼUNIKE
Ta junantik livroetike, ¿kʼu van yuʼun ti koʼol xa smukʼtikil yiluk ti kʼu yelan chcholik tal li baketik staojike?
Xi chakʼ ta ilel li livroetike
Ti kʼu van smukʼul ta melele
Li kʼusitik mukajtik staojik ta balumile, ¿mi ta melel chakʼ ta ilel ti ta kʼunkʼun kʼataj talel li kuxlejale, jech kʼuchaʼal ti ta kʼunkʼun kʼataj ta mukʼta chonbolometik li kʼox chonetik ti kuxajtik ta voʼe? Jkʼelbetik to batel skʼoplal.
Li ta livroetike, mu xvinaj lek ti kʼu smukʼtikil ta melel li sbakiltak chonbolometik staojik li buchʼutik tskʼelbeik skʼoplale. Yuʼun sventa xakʼik ta ilel ti ta kʼunkʼun kʼataj talel jtosuk chonbolome, koʼoltik xa smukʼtikil tspasbeik li slokʼoltake, pe ti melel xkaltike, jeltos tajek smukʼtikil li kʼusitik staojike.
Yan xtoke, jaʼ ti muʼyuk lek sprevail yuʼunik mi jmoj onoʼox stsʼunbal ta melel li sbakiltak chonbolometik staojike. Jech xtok, li sbakiltak chonbolometik staojike chalik ti jelajtik la yorail kuxiʼik li chonbolometik taje, yuʼun ta smiyonal xa noʼox la jabil yilanoj sbaik. Li zoólogo Henry Gee xi chal ta sventa taje: «Ta skoj ti jal tajek yilanoj sbaike, mu stakʼ lek naʼel mi jmoj onoʼox stsʼunbal bu lik talel li chonbolometik taje».34c
Li biólogo Malcolm S. Gordon xi chal ta sventa li sbakiltak chonbolometik xchiʼuk choyetik staojike: «Ep onoʼox ta tos chonbolometik kuxiik, pe jaytos noʼox ti staojbeik sbakiltake». Xi to laj yale: «Mu stakʼ lek naʼel bu jtosukal chonbolom ti lik kʼatajuke, jech xtok mu onoʼox stakʼ naʼel mi jmoj stsʼunbal xchiʼuk li chonbolometik staojbeik sbakile».35d
XKOʼOLAJ CHICHʼ TSOBEL EPAL LOKʼOLETIK
Xi laj yal ta 2004 li National Geographic ta sventa li baketik yichʼoj taele: «Xkoʼolaj ti ta jtsobtik mil lokʼoletik sventa jpastik junuk pelikulae, pe ti chʼayem 999».36 Jkʼeltik kʼusi skʼan xal li skoʼoltasobil liʼe.
Bakil jolal
Jnoptik noʼox ti la jtatik voʼob lokʼoletik sventa jun pelikula ti yichʼoj 100 mil lokʼoletike, ¿mi x˗al van kuʼuntik kʼusi chalbe skʼoplal li pelikulae? Xuʼ onoʼox van jnoptik kʼusi chalbe skʼoplal. Pe ¿mi xuʼ van xkaltik ti jaʼ jech ta melele? Jech xtok, ¿kʼuxi xuʼ jnaʼtik mi jaʼ jech la jcholtik li lokʼoletike? ¿Mi mu masuk lek ti jaʼ to jchʼuntik kʼusi chalbe skʼoplal mi la jtatik li mas ta 90 mil lokʼoletik skʼane?
¿Kʼu yuʼun la jtunesbetik li skʼelobil taje? Ta epal jabile, li buchʼutik chchanbeik skʼoplale muʼyuk yakʼojik ta aʼiel ti mu masuk jelem jutuk mu skotoluk li sbakiltak chonbolometik staojike, ti xkoʼolaj li mas ta 90 mil lokʼoletik chʼayeme. ¿Kʼu yuʼun ti muʼyuk jamal chalike? Xi laj yal li Richard Morrise: «Yileluke, li paleontologoetike jpʼel ta yoʼonton la xchʼunik ti ta kʼunkʼun kʼataj talel li kuxlejale, manchuk mi mu jechuk chakʼ ta ilel li sprevailtake. Jech oxal, yakʼojik tajek persa sabel sprevail ta sbakiltak voʼneal chonbolometik sventa xakʼik ta ilel ti melel li chanubtasel taje. Muʼyuk bu staojbeik˗o sprevail ta sbakiltak voʼneal chonbolometik mi ta melel kʼunkʼun kʼataj talel li kʼusitik kuxajtike xchiʼuk mi jmoj onoʼox stsʼunbal bu likik talel».37
«Li sbakiltak voʼneal chonbolometik staojike muʼyuk chakʼ ta ilel ti jmoj stsʼunbal lik tal li kʼusitik kuxajtike. Jaʼ jun chanubtasel ti xkoʼolaj ta jun jecheʼ loʼil ti kʼupil sba ta aʼiele, xuʼ van oy kʼusi chakʼ jchantik, pe muʼyuk lek sprevail». (In Search of Deep Time—Beyond the Fossil Record to a New History of Life, la stsʼiba Henry Gee, pajina 116 xchiʼuk 117)
¿Kʼuxi xuʼ jnaʼtik mi mu yolbajuk xa jech chcholik li sbakiltak chonbolometik sventa jchʼuntik ti ta kʼunkʼun kʼataj talele?e
¿Kʼusi chanop? ¿Bu van junukal ti mas stakʼ chʼunele? Jvules ta joltik li kʼusi laj xa kaltike.
Jamal xvinaj ti mu kʼunuk ta aʼibel smelolal li célula simplee.
Muʼyuk sprevail ti chakʼ ta ilel ti ta jech noʼox lik ayanuk tal li kʼusitik yichʼoj jun célulae.
Li ADN ti jaʼ chalbe mantal li célulaetike toj labal sba li kʼusitik xkʼej yuʼune xchiʼuk ti kʼu yelan ch˗abteje. Mi junuk krixchano pasem yuʼun junuk programa jech o skʼejobil kʼusitik.
Ta skoj ti la xchanbeik skʼoplal li sbakiltak voʼneal chonbolometike, chakʼ ta ilel ti maʼuk ta jtos noʼox stsʼunbal lik talel li kʼusitik kuxajtike xchiʼuk te vinaj xtok ti anil ayan tal li chonbolometike.
Ta skoj li kʼusi laj xa kalbetik talel skʼoplale, ¿mi mu jaʼuk melel li kʼusi chal Vivlia ta sventa ti kʼu yelan lik talel li kuxlejale? Junantik li buchʼutik xchʼunojik li kʼusi chal siensiae chalik ti maʼuk la melel li chanubtasel chal Vivlia ti oy jun Jpasvaneje. Pe ¿kʼusi chchanubtasvan ta melel li Vivliae?
a Li jpʼel kʼop filo ta biologíae, jaʼ skʼoplal jtsop chonbolometik ti koʼol yelan sbekʼtalike. Li ta siensiae chchʼak ta vuktos skotol li kʼusitik kuxajtike. Xi chchole: reino, filo, clase, orden, familia, género xchiʼuk especie. Jun skʼelobile, jaʼ li kaʼe, te skʼoplal ta reino animal, filo cordados, clase mamíferos, orden perosidáctilos, familia équidos, género Equus, especie caballus.
b Li kʼusi laj yalik li Bapteste xchiʼuk Rosee maʼuk chakʼik ta aʼiel ti muʼyuk lek li chanubtasel ti ta kʼunkʼun kʼataj talel li kuxlejale. Li kʼusi chakʼik ta aʼiele jaʼ ti muʼyuk staojbeik sprevail li kʼusi laj yal Darwine, pe yakal˗o tsabeik sprevail ti xakʼuk ta ilel ti ta kʼunkʼun kʼataj talel li kuxlejale.
c Li Henry Gee maʼuk chakʼ ta aʼiel ti muʼyuk xchʼunoj ti ta kʼunkʼun kʼataj talel li kuxlejale, jaʼ noʼox chal ti muʼyuk kʼusi mas chakʼ kiltik mi la jchanbetik skʼoplal li kʼusitik mukajtik tabile.
d Li Gordone xchʼunoj ti ta kʼunkʼun kʼataj talel li kuxlejale.
e Kʼelo li rekuadro «¿Mi oy lek sprevail ti ta kʼunkʼun lijkʼataj tale?».
f Nota: Li buchʼutik chichʼik albel skʼoplal liʼe muʼyuk xchʼunojik li kʼusi chal Vivlia ti oy jun Jpasvaneje, yuʼun xchʼunojik ti ta kʼunkʼun kʼataj tal li kuxlejale.
g Li buchʼutik xchʼunojik ti ta kʼunkʼun kʼataj talel li kuxlejale homínido sbi yuʼunik li stsʼunbal krixchanoetik xchiʼuk li stsʼunbal chonbolometik ti xkoʼolaj ta krixchanoetike.