Omuenyo Noke Yokufa−Nye Embimbiliya Lilombolola?

“Ove ukueve, keve haiko o tiukila.”—EFETIKILO 3:19.

1, 2. (a)Vipi ovisimilo viñi viñi vikasiko viatiamẽla Komuenyo Noke Yokufa? (b) Nye tusukila okukuliha oco tulimbuke eci Embimbiliya lilongisa catiamẽla kocendalomuenyo?

“ELONGISO liohali kayikuete esulilo kalilitava lekolelo liokutava ku Suku ukuacisola lovina viosi alulika. . . . Okutava kokukangisiwa kuocendalomuenyo otembo yenda ño hu omo liuvi walingiwa laco vokuenda kuanyamo amueño, okuti kacihiwa epuluvi liokulikekembela, cilipatãla lelomboloko liosi liesunga,” oco asapula onoño yimue yofilosofia Nikhilananda Hindu.

² Ndeci Nikhilananda, valua oloneke vilo elongiso liokutalisiwa ohali otembo yenda ño hu livasakalaisa calua. Kondaka yaco, vamue vakuetevo ocitangi cokukuata elomboloko kovisimilo ndeci evi viokuenda vekalo lio Nirvana kuenda okuiya okukala vekalo limue. Ndaño muẽle pokati komanu vasiata okupopia okuti ekolelo liavo liatiamẽla Vembimbiliya, vakuete ovisimilo vialitepa viatiamẽla kocendalomuenyo omo cikasi kuenda eci cipita laco eci tufa. Pole Embimbiliya lilongisa nye kondaka yocendalomuenyo? Oco tusange etambululo, tusukila okukulihisa elomboloko liolondaka vio Heveru kuenda vio Helasi kuopiwa ondaka “ocendalomuenyo” yisangiwa Vembimbiliaya.

Ocendalomuenyo Ndomo Embimbiliya Licilombolola

3.(a) Ondaka yipi yopiwa Kovisonehua vio Heveru yatiamẽla kondaka “ocendalomuenyo,” kuenda oyo tete yilomboloka nye? (b) Elivulu Liefetikilo 2:7 liaca ndati uvangi wokuti ondaka “ocendalomuenyo” yilomboloka omunu letimba liaye liosi?

³ Ne’phesh, oyo ondaka yo Heveru kuopiwa ondaka “ocendalomuenyo,” okuti Kovisonehua vio Heveru (ale ko Testamento Yale ndomo viasiata okutukuiwa) yisangiwako 754 kolonjanja. Ondaka yaco eyi ne’phesh yilomboloka nye? Vo The Dictionary of Bible and Religion yilombolola okuti “ndomo casunguluka yilomboloka ocilulikilo cikuete omuenyo, ale omunu letimba liaye liosi.” Olondaka evi vilitava leci calomboluiwa Vembimbiliya catiamẽla kocendalomuenyo casonehiwa kelivulu Liefetikilo 2:7 okuti: “Yehova Suku wa tunga omunu leve lioposi, yu wo fuimila ofela yomuenyo vanyulu aye, kuenje [“omunu walinga ocendalomuenyo,”NW].” Tala okuti ulume watete “walinga” ocendalomuenyo. Oco tupopela okuti Adama kakuatele ocendalomuenyo; eye eye muẽle wakala ocendalomuenyo−calisoka lomunu walinga ondotolo eye eye muẽle ondotolo. Omo liaco ondaka “ocendalomuenyo,” palo yilomboloka, omunu letimba liaye liosi.

4. Ondaka yipi yopiwa Kovisonehua vio Helasi yatiamẽla kondaka “ocendalomuenyo,” kuenda oyo tete yilomboloka nye?

⁴ Psy.kheʹ oyo ondaka kuopiwa ondaka “ocendalomuenyo” yisangiwa eci cipitãhala ocita kolonjanja Kovisonehua Viakristão vio Helasi Viembimbiliya (viasata okutukuiwa okuti o Testamento Yokaliye). Ndeci neʹphesh, ondaka eyi layovo yilomboloka omunu letimba liaye liosi. Kombangulo eyi kulihisa olondaka evi vikuãiko: “Ocendalomuenyo cange catokotelua.” (Yoano 12:27, NW) Usumba wa kuata [“oviendalomuenyo visi,” NW].” (Ovilinga 2:43) “Oviendalomuenyo viosi vipokole kolombiali.” (Va Roma 13:1, NW) “Lembeleki oviendalomuenyo via sumua.” (1 Va Tesalonike 5:14, NW) “Omanu vamue ño vatito, okuti ecelãla lika [“koviendalomuenyo,” NW] va popeliwa kovava.” (1 Petulu 3:20) Oco muẽle, cikale psykheʹ, cikale neʹphesh, viosi vilomboloka omunu letimba liaye liosi. Ndomo omunu umue ukuasikola otukuiwa okuti Nigel Turner, walombolola hati ondaka eyi, “yilomboloka okuti yatiamẽla komunu, lekalo liaye muẽle, etimba likuete rûah [espiritu] Suku akapa vokati kalio. . . . Cilomboloka ocilulikilo caco cosi.”

5. Ovinyama hẽ oviendalomuenyo? Cilombolola.

⁵ Ndomo casonehiwa, Vembimbiliya ondaka “ocendalomuenyo” kayatiamẽlele lika ño komanu pole yatiamẽlavo kovinyama. Ndeci, pokulombolola okululikiwa kuovinyama vio vokalunga, elivulu Liefetikilo 1:20 lilombolola okuti Suku wapopia hati: “Vovava mu siate ovitundo vioviendalomuenyo.” Kuenje keteke liakuamamo kokululika, Suku walinga hati: “Kilu lieve kuiye [“oviendalomuenyo, NW] ndapata avio, ovinyama viovimbo, lovinyama viovusenge ndapata avio.”−Efetikilo 1:24; cisokisa Latendelo 31:28, NW.

6. Nye Embimbiliya lilombolola pokutukula ondaka “ocendalomuenyo”?

⁶ Omo liaco, ondaka “ocendalomuenyo” ndomo yasonehiwa Vembimbilya, yilomboloka omanu ale ovinyama ale yilombolokavo omuenyo omanu kuenda ovinyama vakuete. (Tala eci casonehiwa vemẽhi vokakasia.) Embimbiliya lieca elomboloko lialeluka calua liatiamẽla kocendalomuenyo, kalilekisa kuenda kaliayukile atatamiso lovilongua viesanda kuenda ovisila viomanu. Eci cikokisa ombangulo yimue, yasiata okukatula epulilo liokuti, Ndomo casonehiwa Vembimbiliya, nye cipita locendalomuenyo pokufa?

Ava Vafa KavasokololaVali Lacimue

7, 8. (a) Ovisonehua visitulula nye catiamẽla kekalo liava vafa? (b) Lombolola ovina vimue viapita viatiamẽla Vembimbiliya vilekisa okuti ocendalomuenyo citava okuti cifa.

⁷ Ekalo liava vafa lilomboluiwa ciwa kelivulu Liukundi 9:5, 10, tutangako okuti: “Ava va fa lacimue va kuliha vonjembo ka muli upange, ndaño [“okusima cimue,” NW], ndaño ukulihiso, ndaño olondunge.” Omo liaco, okufa, ekalo limue kalikuete omuenyo laumue. Ukualosamo wasoneha hati eci omunu afa, “o tiukila posi yaye. Eteke liaco hailio [“ovisimilo,” NW] viaye vi nyõleha.” (Osamo 146:4) Ava vafa kavasokolola vali lacimue, kuenda kavalingi vali lacimue.

⁸ Eci Suku asombisa Adama, wapopia hati: “Ove ukueve, keve haiko o tiukila.” (Efetikilo 3:19) Otembo handi Suku kapangele leve lioposi kuenda kowuihile handi omuenyo, Adama kakale lomuenyo. Eci eye afa, watiukila vekalo liaco eli. Okufa kua Adama okuo kualinga ekangiso liaye−hakuosondoluiwile konepa yimue yikuavo. Nye, capita locendalomuenyo caye? Omo okuti Vembimbiliya ondaka “ocendalomuenyo” olonjanja vialua yilomboloka omunu waco, omo liaco eci tupopia okuti Adama wafa, tukasi lokupopia okuti ocendalomuenyo citukuiwa Adama cafa. Eci pamue cimõleha soketi catatama komanu vatava okuti omunu okuete ocendalomuenyo kacifi. Pole Embimbiliya lilombolola okuti: “Ocendalomuenyo cosi calinga ekandu−oco cifa.” (Esekiele 18:4, NW) Elivulu Liovisila 21:1 lilombolola eci catiamẽla “kocendalomuenyo cimue cafa,” (NW) ale cimue “ocivimbi,” Jerusalém Bible). Kuenda catiamẽla ku va Nasiri vavahandeleka okuti kacitava okuamẽla “kocendalomuenyo cimue cafa” (“etimba limue liafa,” Lamsa).−Atendelo 6:6, NW.

9. Nye cilomboloka Vembimbiliya eci olio lilombolola okuti “ocendalomuenyo” ca Rahele “cakala okutunda”?

⁹ Oco hẽ, nye cipopiwa, eci casonehiwa kelivulu Liefetikilo 35:18 catiamẽla kokufa kua Rahele, kuapita eci eye akutulula omõlaye wavali? Tutangako okuti: “Osimbu ocendalomuenyo caye cakala lokutunda (momo wakala lokufa) watukula onduko yaye hati eye Benoni; puãi isiaye wo luka Benjamim,” (NW). Eci hẽ cilomboloka okuti Rahele vokati kaye muakala ocina cimue catundamo eci eye afa? Sio hacoko. Ivaluka okuti, ondaka “ocendalomuenyo” citava okuti yilombolokavo omuenyo omunu akuete. Konepa eyi “ocendalomuenyo” ca Rahele cilomboloka okuti “omuenyo” waye. Omo liaco amue Ambimbiliya, ondaka “ocendalomuenyo caye cakala okutunda” vayilombolola hati “omuenyo waye wakala okutunda” va yilombolola hati “omuenyo waye wa kala okupuamo” (Knox), “okufuima kuaye kuakala lesulilo” (Jerusalém Bible). Kakuli layimue ondaka yilekisa okuti onepa yimue ya Rahele yapuluka kuenda yaenda kopena yimue yikuavo eci eye afa.

10. Vonepa yipi okuti ocendalomuenyo capinduiwa comõla wocimbumba ‘ceya kumue laye’?

¹⁰ Cimuamue haeco catiamẽla kepinduko liomõla wocimbumba, liasonehiwa kelivulu 1 Olosoma ko kapitulu 17. Kocinimu 22, tutangako okuti eci Eliya aliyala kilu liokamõla kukuenje lokulikutilila, “Yehova wa yeva ondaka ya Eliya, kuenje ocendalomuenyo comõla catiuka kokuaye noke omuenyo waye watiukamo.” (NW). Onjanja eyivo, ondaka “ocendalomuenyo” yilomboloka “omuenyo.” Omo liaco, Vembimbiliya Likola tutangamo okuti: “Omuenyo womõla wa tiukamo vali, yu wa pinduka.” Oco oco muẽle, cakala omuenyo, hacilelembiako cimue, catiuka kukuenje. Eci calisoka leci Eliya apopisa ku ina yukuenje hati: “Tala omõlove [omunu letimba liaye liosi] o kasi lomuenyo.”−1 Olosoma 17:23.

Nye Cipopiwa Catiamẽla Kespiritu?

11. Momo lie ondaka “espiritu” kacitava okuti yilomboloka onepa yimue yomunu yilitepa letimba okuti yipuluka pokufa?

¹¹ Embimbiliya lilombolola okuti eci omunu afa, “espiritu liutunda, kuenje eye otiukila posi yaye.” (Osamo 146:4, NW) Eci hẽ cilomboloka okuti eci omunu afa onepa yimue yitukuiwa okuti espiritu yilitepa letimba kuenda yituihinya lomuenyo konepa yimue yikuavo? Eci hacoko, momo ukualosamo noke wamisako vali lokupopia hti: “Eteke liaco halia ovisimilo viaye vinyõleha” (“ovisimilo viaye viosi visulila,” The New English Bible). Oco hẽ, puãi, espiritu nye, kuenda ‘litunda’ ndati vetimba liomunu pokufa?

12. Olondaka viopiwa Kovisonehua vio Heveru kuenda vio Helasi viatiamẽla kondaka “espiritu” Vembimbiliya vilomboloka nye?

¹² Vembimbiliya ondaka yapongoluiwa “espiritu” (ko Heveru, ruʹach; ko Helasi, pneuʹma) tete yilomboloka “efuimo.” Omo liaco, polukalo pasonehiwa okuti “espiritu liutunda,” Embimbiliya R. A. Knox lipongololapo olondaka viokuti “efuimo vetimba liaye litundamo.” (Osamo 145:4) Pole ondaka “espiritu” yilomboloka vali calua okuti hakufuimako lika. Ndeci, pokusapula olukundu luovimuenyo viomanu lovinyama luapita voluali luosi kotembo Yetande, elivulu Liefetikilo 7:22 lilombolola hati: “Cosi ca kaile lefuimo [ale, lespiritu; ko Heveru, ruʹach] liofela yomuenyo vanyulu ca fa.” Omo liaco “espiritu” citava okuti lilombolokavo ongusu–yomuenyo yikasi kovilulikilo viosi vikasi lomuenyo, ndeci omanu lovinyama, kuenda ovina vikuavo vikuatisiwa lokufuima.

13. Espiritu litiukila hẽ ndati ku Suku eci omunu afa?

¹³ Oco puãi nye cilomboloka eci elivulu Liukundi 12:7 lisapula okuti eci omunu afa “espiritu litiukila ku Suku yocili waliecele”? (NW) Cilomboloka okuti espiritu lienda muẽle toke kilu kovaso a Suku? Sio eci hacoko. Omo okuti espiritu olio ongusu–yomuenyo, olio “litiukila ku Suku yocili” vesunga liokuti elavoko liomuenyo womunu waco kotembo yiya kovaso liatiamẽla ño ku Suku. Suku eye lika okuete epondolo liokutiuwiya espiritu, ale ongusu–yomuenyo, yinena vali omunu komuenyo. (Osamo 104:30) Anga hẽ Suku okuete onjongole yokulinga ndoco?

“O[ka] Pinduka”

14. Nye Yesu apopia kuenda alinga pokulembeleka lokukolisa vamanji va Lasaru akãi eci vapumba manjavo kolofa?

¹⁴ Volupale lumue lutito lutukuiwa Betánia, luakala ocinãla cisoka olokilometulu vitatu konepa yo Yerusalãi kutundilila ekumbi, Maria la Marta vakala lokulila calua omo okuti manjavo, Lasaru wafile locituke. Yesu cosumuisilevo enene, momo eye wasolele calua Lasaru kuenda vamanjaye vakãi. Yesu hẽ walembeleka ndati vamanji ya Lasaru? Eye kavalembelekele lokuvasapuila ocina cimue catatama, pole wavasapuila ocili. Lesunga Yesu wapopia hati: “Mume wove o[ka] pinduka.” Noke Yesu wale keyambo, kuenje wapindula Lasaru−watiula omuenyo kulume wafile ale oloneke vikuãla!−Yoano 11:18–23, 38–44.

15. Nye Marta atambulula kueci Yesu apopia kuenda alinga?

¹⁵ Marta hẽ eci ayeva olondaka via Yesu okuti Lasaru “o[ka] pinduka” cokomõhisa? Lakamue, momo eye watambulula hati: “Ndi ci okuti o[ka] pinduka [k]epinduko lieteke lia sulako.” Eye (Marta) wakuatele ekolelo kohuminyo yepinduko. Noke Yesu wapopia laye hati: “Ame ndipinduko haime ndimuenyo. U o ñolela, ndaño o fa, haimo o kala vali lomuenyo.” (Yoano 11:23–25) Ocikomo cepinduko lia Lasaru okutiuka komuenyo cakolisa ekolelo liaye (Marta) kuenda cavetiya vakuavo okukuata ekolelo. (Yoano 11:45) Oco hẽ ondaka “epinduko” yilomboloka nye?

16. Ondaka “epinduko” yilomboloka nye?

¹⁶ Ondaka “epinduko” yopiwa kondaka yo Helasi a.naʹsta.sis, okuti yilomboloka “okutalama vali.” Va Heveru vapongoluila ondaka yo Helasi a.naʹsta.sis kelimi lio Heveru vayipongoluila kolondaka vio (Heveru hati techi.yathʹham.methim, vilomboloka okuti “okutiula omunu wafa komuenyo).”a Omo liaco, epinduko lilomboloka okuvotola omunu vekalo limue, liolofa kalikuete omuenyo laumue−lokutiula kuenda okunena komuenyo ndowu akala lawo ale osimbu.

17. (a)Momo lie epinduko liomunu lomunu likalingiwa la Yehova Suku kuenda la Yesu Kristu hacitangiko kokuavo? (b) Ohuminyo yipi Yesu alinga yatiamẽla kuvana vakasi vayambo onjivaluko?

¹⁷ Omo okuti ukulihiso wa Yehova Suku kawusulila kuenda olondunge viaye vialipua okuti kavivala lacimue, opondola lulelu walua okupindula omunu. Okuivaluka omuenyo omunu wafa akala lawo−ekalo liaye, ovilinga viaye, kuenda ovina viosi viulimbukisiwa−hocitangiko kokuaye. (Yovi 12:13; cisokisa la Isaye 40:26.) Handivo, eci capita la Lasaru cilekisavo okuti, Yesu Kristu layevo oyongola kuenda okuetevo epondolo liokupindula ava vafa. (Cisokisa la Luka 7:11–17; 8:40–56) Ocili, Yesu Kristu wapopia hati: “ola yiya eci vosi va kasi vayambo [onjivaluko, NW] va[ka] yeva ondaka yaye [Yesu], yu va[ka] tundamo.” (Yoano 5:28, 29) Oco muẽle, Yesu Kristu walikuminya okuti vosi vakasi vonjivaluko ya Yehova vakapinduiwa. Ocili muẽle ndomo Embimbiliya lilekisa, ocendalomuenyo cifa, kuenje ovihemba viokuimula olofa epinduko. Pole Olohulukãi violohuluwa viomanu viakala lomuenyo kuenje noke viafa. Helie pokati kavo okasi vonjivaluko ya Suku, okuti okevelela epinduko?

18. Velie vakapinduiwa?

¹⁸ Vana okuti vomuenyo wavo vamamako okuvumba Yehova lesunguluko vakapinduiwa. Pole, olohuluwa vikuavo viomanu viafa, puãi kaviakuatele epuluvi liokulekisa epokolo kovihandeleko viesunga via Suku. Kuenda ava okuti eci vakala komuenyo kavakulihilevo ovihandeleko via Yehova ale kavakuatele otembo yokulinga apongoloko asukiliwa. Vosi yavo vakasi vonjivaluko ya Suku kuenda vakapinduiwavo, momo Embimbiliya likuete ohuminyo yokuti: “Kuli epinduko lia vakuesunga lava havakuesungako.”−Ovilinga 24:15. nena nye?

19. (a) Ocinjoinjoi ce upostolo Yoano amola catiamẽla kepinduko? (b) Nye “ca imbiwa vociva condalu,” kuenda elinga liaco lilomboloka nye?

¹⁹ Upostolo Yoano wamõla ocinjoinjoi cimue cikomõhisa cava vapinduiwa okuti vatalama kovaso yocalo ca Suku. Okucilombolola, eye wasoneha hati: “Okalunga ka eca ava va fa va kalamo. Kufa la Njembo va eca ava va fa va kalamo. Kuenje vosi va tetuluiwa, omunu omunu ndovilinga viaye. Kovaso yaco Kufa la Njembo va imbiwa viciva condalu. Ociva condalu oco okufa kuavali.” (Esituluilo 20:12–14) Sokolola eci ocipito caco cikalomboloka! Omanu vosi vafa vakasi vonjivaluko ya Suku vakayovuiwa Vonjembo, ale vo Seol, eyambo muasiata okuenda omanu vosi. (Osamo 16:10; Ovilinga 2:31) Noke “Kufa la Njembo” vakambiwa vokati keci citukuiwa okuti “ociva condalu,” cilekisa ekunduko limue okuti kapasupi vali lacimue. Eyambo muasiata okuenda omanu vosi kalikakalako vali.

Elavoko Limue Kalisokisiwa!

20. Olohuluwa viomanu cilo viafa vikapinduiwa vekalo lipi?

²⁰ Eci olohuluwa viomanu vikavotoka kepinduko, kavikaneniwa komuenyo voluali lumue kalukuete licimue. (Isaya 45:18) Ovo vakapindukila vekalo limue liwa liapongoluiwa kuenda vakasanga olonjo, uwalo, kuenda okulia kualua kukavapongiyila. (Osamo 67:6; 72:16; Isaya 65:21, 22) Helie okapongiya ovina viaco evi viosi? Kakuli atatãhai okuti ovina viaco vikapongiyiwa lamanu vana vakakala voluali luokaliye otembo okuti epinduko liapalo posi handi kaliafetikile. Puãi velie?

21, 22. Lipi elavoko limue kalisokisiwa likasi handi kovaso, liatiamẽla kuvana vakasi “koloneke viasulako”?

²¹ Okutẽlisiwa kuovitumasuku visangiwa Vembimbiliya vilekisa okuti tukasi “koloneke via sulako” violuali lulo luovina vivi. (2 Timoteo 3:1) Ndopo, Yehova Suku okapa eka liaye kovitangi viomanu kuenda okakundula uvi wosi palo posi. (Osamo 37:10, 11; Olosapo 2:21, 22) Kotembo yaco eyi, nye cikapita lavana vakasi okuvumba Suku locili?

²² Yehova kakakundula olondingaivi kumosi lolondingesunga. (Osamo 145:20) Eye lalimue eteke alingile ocina cimue ndeci, kuenda kakacilinga eci akapuenya uvi wosi voluali. (Cisokisa Lefetikilo 18:22, 23, 26.) Omo liaco, elivulu liasulako Liembimbiliya lilombolola eci catiamẽla “[kowiñi wakahandangala okuti, oku va tenda lomue o ci tẽla. Va tunda kolofeka viosi kuenda kapata osi, okuti omanu vakuapata osi kuenda vakualimi osi,” okuti vatunda “kohali ya piãla.” (Esituluilo 7:9–14) Oco muẽle, owiñi wumue wakahandangala wukapuluka kohali yapiãla eci oluali lulo lueviho lukakunduiwa, kuenda vakañila voluali luokaliye lua Suku. Omo, omanu vakuepokolo vakapondola okutambula ekuatiso lialua kaliangiliyo a Suku okuyovola omanu kekandu kuenda kokufa. (Esituluilo 22:1, 2) Noke, “owiñi wakahandangala” kawukapita vali vocitangi cokufa. Helavokokuolio kalisokisiwa!

Omuenyo Kaukuete Esulilo

23, 24. Nye ove osukila okulinga nda oyongola okutambula omuenyo kaukukete esulilo Vocumbo Celau palo posi?

²³ Citava okuti tukolela kelavoko eli likomõhisa? Oco muẽle! Yesu Kristu walekisa okuti kukeya otembo yimue okuti omanu vakakala muẽle hu kava kafa vali. Eci Yesu handi kapinduile kamba liaye Lasaru, wapopisa Marta hati: “Wosi o kasi lomuenyo, kuenje o ñolela, ka fi vali.”−Yoano 11:26.

²⁴ Ove oyongola okukala otembo yenda ño hu Vofeka Yelau palo posi? Oyongola okumõla vali vangandiove? “Oluali lu takata loñeyi yaluo, puãi u o lingainga ocipango ca Suku o kala oloneke ka vi pui,” oco upostolo Yoano asapula. (1 Yoano 2:17) Yilo oyo otembo yokulilongisa eci catiamẽla konjongole ya Suku kuenda okunõlapo okukala ndomo mukasi onjongole yaco. Noke ove, kumosi lolohuluwa viomanu vikasi ale okulinga onjongole ya Suku, ukapondoli okukala otembo yenda ño hu Vofeka Yelau palo posi.

Vosi yavo Oviendalomuenyo

Yesu walekisa okuti ovihemba viokuimula olofa epinduko

“Wosi o kasi lomuenyo, kuenje o ñolela, ka fi vali.−Yoano 11:26

[Etosi pombuelo yemela]

Handi Ocivaluka?

◻ Kalimi atete kuopiwa olondaka viatiamẽla kondaka “ocendalomuenyo” tete vilomboloka nye?

◻ Nye cipita locendalomuenyo pokufa?

◻ Ndomo Embimbiliya lilekisa, ovihemba violofa nye?

◻ Lipi elavoko limue kalisokisiwa omanu vakuekolelo valavoka etaili?

[Okakasia kemela 25]

Eci Okuti “Ocendalomuenyo” Cilomboloka Omuenyo Wocilulikilo

Olonjanja vimue, ondaka “ocendalomuenyo” yilomboloka omuenyo omunu ale ocinyama vakuete. Eci kacipongolola elomboloko lieciwa Lembimbiliya liokuti ocendalomuenyo omunu muẽle ale ocinyama cimue. Ndeci: Eci tupopia okuti ngandi okasi lomuenyo, cilomboloka okuti eye omunu waco okasi lomuenyo. Vesunga limuamue, eci omunu akasi lomuenyo eye ocendalomuenyo. Eci handi, omunu akasi lomuenyo, “ocendalomuenyo” citava okuti cipopiwa ndocina cimue eye akuete.

Ndeci, Suku wapopia la Mose hati: “Alume vosi va sandele [“ocendalomuenyo cove,” NW] va fa. Calomboloka ciwa okuti anyali va Mose vakala lokusandiliya oco vawupe omuenoyo waye. (Etundilo 4:19; cisokisa la 9:24; Olosapo 12:10.) Yesu watukula ondaka yaco vombangulo yimuamue eci eye apopia hati: “Mõlom[u]nu. [weyilila] loku eca [“ocendalomuenyo caye,” NW] ndocimuenyo coku yovola valua.” (Mateo 20:28; cisokisa la Mateo 10:28.) Kovisonehua viosi evi, ondaka “ocendalomuenyo” yilomboloka “omuenyo” wocilulikilo.