Luluvalela Lutate Kovopange a Komohisa a Suku
“A Yehova [a] Suku yange, ovikomo wa linga, lovisimilo wa tu simila, via lua cimue. Lomue wa lisoka love.”—OSAMO 40:5.
1, 2. Uvangi upi tu kuete watiamẽla kovopange a komohisa a Suku, kuenda eci te ci tu vetiya oku linga nye?
ECI o tanga Embimbiliya, o pondola oku limbuka lonjanga okuti Suku wa lingile ovina vi komohisa omanu vaye va Isareli kosimbu. (Yehosua 3:5; Osamo 106:21, 22) Ndaño okuti kotembo yilo Yehova ka likapi volondaka viomanu ndeci a lingaile kosimbu, tua ñualiwa lovovangi alua a lekisa ovopange aye a komohisa. Omo liaco, tu kuete esunga lioku li kongela kukualosamo koku imba hati: “A Yehova, oviluvo viove via lua cimue. Viosi wa vi lulika lolondunge. Oluali lue yuka ovilulikilo viove.”—Osamo 104:24; 148:1–5.
2 Otembo yilo, kuli omanu valua okuti, va patãla ale ka va tava kuvangi wovopange Ululiki. (Va Roma 1:20) Pole, kokuetu ciwa okuti tu sokolola lutate ovopange aco, oco tu pitile kelomboloko liekalo lietu kovaso Ululiki wetu kuenda kueci catiamẽla kokuaye. Kelivulu lia Yovi, okupisa kocipama ca 38 toke ca 41, tu sangako ekuatiso liatiamẽla konepa eyi, momo kovipama viaco evi, Yehovav watukuila Yovi vimue pokati kovopange Aye a komohisa. Konomuisa apulilo amue a kuete esilivilo a votuiwa la Suku.
Ovopange Anene Hao a Komohisa
3. Ndomo ca sonehiwa kelivulu lia Yovi 38:22, 23, 25–28, Suku wa pula Yovi eci catiamẽla kovina vipi?
3 Otembo yimue Suku wa pulisile Yovi hati: “Ove hẽ wa la iñila vatambo [ocikokoto, NW]? Wa la ,õla oviseleko viociwa cina nda selekela eteke liohali oku eteke liocilunga lovita?” Ociwe locikokoto via linga onepa yomuenyo weteke leteke kolofeka vimue violuali luetu. Suku wamisako vali loku popia hati: “[H]elie wa fẽlẽla endunde onjila yalio pamue oku sovola onjila yociliakulo condindimo, okuti ombela yi loka vekalasoko, lovekango omo ka muli omanu, oku li kutisa kuenje yimisa vali osi ya kukutile loku yovisa vali owangu? Ombala hẽ yi kasi la isiayo? [H]elie wa cita atosi o[w]ume? Ocivava ca tunda vimo lielie? [H]elie wa cita [ocikokoto, NW]?—Yovi 38:22, 23 25.29.
4-6. Momo lie ukulihiso womanu watiamẽla kocikokoto ka wasuililepo?
4 Omanu va kasi kolofeka vimue okuti kuli asakalalo añi añi, kuenje va sukila oku enda lonjanga, ci tava okuti va sokisa ocikokoto ndocina cimue ci tatamisa. Pole, kuli vamue vakuavo va sokisa ocikokoto ndono ya velapo yovava kuenda yesanju ka lipopiwa, momo yecelela oku linga ovina viñi viñi via posoka. Loku kapako apulilo a Suku, anga hẽ, tua kuliha ciwa ocikokoto ndomo ca tuwa, ale cimue ño ca li setahãla laco? Ocili okuti, tua kuliha ndomo ocikokoto ci kasi, ci kale poku ci limuila etu muẽle ale valitalatu. Pole, ci popiwa hẽ ndati catiamẽla ño kotuvawe tuaco? Ove hẽ wa kuliha ndomo ovawe aco ociwe akasi, kuenda wa konomuisile ale oku ci tunda?
5 Vokuenda kuanyamo alua, omanu vamue va siata oku lilongisa kuenda okupa alitalatu kotuvawe tuaco. Vewe limosi liociwe ci tava okuti mu kala 100 cotuvawe tuociwe, okuti tua li tepa votuapata tuiñi tuiñi tua posoka. Elivulu li kuete osapi yokuti, Atmosfera (kelimi Liongelesi) li lombolola ndoco: “Otuvawe tuociwe ka tu tendiwa, kuenda ekalo liatuo lia litepa muiñi muiñi lia kulihiwa calua, kuenda ndaño olonoño via siata oku tamãlala okuti ka kuli ocihandeleko locimue coluali ci tateka okuti ku kala otuvawe tuvali tu alisetahãla, ocili ceci okuti, ka kua la sangiwa otuvawe tuaco tuvali okuti tua lisetahãla muẽle. Ekonomuiso limue liondongosi lia lingiwa lulume umue o tukuiwa okuti, . . . Wilson A. Bentley, wa pita 40 kanyamo loku konomuisa, kuenda okupa alitalatu kotuvawe tuaco lomakina yimue yi tukuwa hati, o miroskopio, pole ka sangele latumue otuvawe tuaco okuti tua lisetahãla ño kamue.” Pole, ndaño okuti ka ca siatele oku muiwa ño enene oku li setahãla kuaco, anga hẽ nda ceya oku pongolola oku komohisa kuotuvawe tuaco tuocikokoto?
6 Ivaluka epulilo lia Suku, liokuti: “Ove hẽ wa la iñila vatambo [ocikokoto, NW]?” Omanu valua va siata oku sima hati, alende mbi ovo atambo ocikokoto. Ove hẽ o tẽla oku sokolola oku enda vetambo liaco oku ka tenda otuvawe tuaco ndomo tu kasi, ale pamue oku seteka oku konomuisa ciwa ndomo tua pangiwa? Elivulu limue liolonoño li popia hati: “Ono yocikokoto kuenda ndomo oco ci kasi, okuti ci talalisa atosi a kasi valende toke vapitila koku talala kua soka (–40?C), handi ka ca lombolokele ciwa.—Osamo 147:16, 17; Isaya 55:9, 10.
7. Ukulihiso omanu va kuete watiamẽla kombela u sulila toke pi?
7 Ci popiwa hẽ ndati catiamẽla kombela? Suku wa pula ku Yovi hati: “Ombela hẽ yi kasi la isiayo? [H]elie wa cita atosi o[l]ume?” Elivulu liaco li lombolola okuti: “Omo lioku tatama kuapongoloko ofela kuenda kuombundu lovina via tunga vofeka, soketi ka ci tẽliwa oku sokiya ocisimilo cimue ci lekisa ndomo kuiya alende kuenda ndomo valende aco mu tunda avava.” Oku ci teta onumbi, olonoño via siata oku eca atambululo amue okuti ka a lombolokele ciwa, kuenda ovio ka vi tẽla oku lombolola cosi Catiamẽla kombela. Pole, ove wa kuliha okuti, ombela yi kuete esilivilo liocili, momo yi yulisa osi, kuenda yi yovisa ovikula okuti yecelela oco tu kale lomuenyo kuenda oco tu sanjuke.
8. Momo lie olondaka viupostolo Paulu via sonehiwa kelivulu Liovilinga 14:17 via sungulukila?
8 Ku tava hẽ kocisimilo cupostolo Paulu? Eye wa vetiya vakuavo oco va tale ovopange aco a komohisa kuenda oco va limbuke uvangi wa Yuna wa vi panga. Kueci catiamẽla ku Yehova Suku, upostolo Paulu wa popia hati: “[Eye] ka la liweka[po] oku eca olondimbukiso viu wimbila uvangi, momo wa lingainga ohenda. Wo wihi ombela ya tunda kilu, wo muisi ovovo elau, kuenje wa kutisa ovitima viene omo wo wihi okulia kuenda esanju.”—Ovilinga 14:17; Osamo 147:8.
9. Ndamupi ovopange a komohisa a Suku a lekisa unene waye?
9 Ka kuli atatahãi okuti, u wa Panga ovina viaco evi vi komohisa havio vi kuatisa o kuete uloño ka u sulila kuenda unene. Poku sokisa unene waye, sokolola okuti: Ndomo ca siata oku popiwa, veteke liongongo ku pita eci ci soka 45.000 kahunguhungu ofela, kuenda vunyamo umosi ku pita eci ci pitãhala 16kolohuluwa viahunguhungu. Eci ci lomboloka okuti, cilo muẽle, voluali luosi mu kasi loku pita eci ci soka 2.000 kahunguhungu. Ehunguhungu limosi li kuete ongusu ya lisoka lekui liatenda ana anene a imbiwa kuyaki Wavali Wa pita Voluali Luosi. Onepa yimue yongusu yaco, tua siata oku yi muila koviliakulo viocinyi. Ndaño okuti oviliakulo viocinyi vi komohisa, kokuavio ku tunda ofela yimue yi tukuiwa hati nitrogenio okuti, yi pitila toke posi kuenje yi tambuiwa lovikula, noke yi linga otulumu. Omo liaco, oviliakulo hacindekaiseko ño congusu, puãi kokuavio ku tundavo ekuatiso.—Osama 104:14, 15.
Ove hẽ wa Pitila Kelomboloko Lipi?
10. O tambulula hẽ ndati kapulilo a sangiwa kelivulu lia Yovi 38:33–38?
10 Lisokoluila ove muẽle pomangu ya Yovi, okuti o kasi oku puliwa la Suku Tõlo. Ove o tava okuti, onepa yalua yomanu, ka ya siatele oku kulihisa ovopange a komohisa a Suku. Yehova o tu linga apulilo tu tanga kelivulu lia Yovi 38:33–38, hati: “Ove hẽ, wa kuliha ovihandeleko viokilu? O tẽla oku vialisa olohoka vialio kilu lieve? O tẽla oku vilikiya alende okuti ovava alua a ku tuvika? O tẽla oku tumila oviliakulo okuti vi popia love viti, etu valo, kuenje vi enda? [H]elie wa longisa alende? [H]elie wa pindisa olombungululu? [H]elie o kuete olondunge vioku pokuisa alende? Helie o tẽla oku vongola olombenje viokilu, okuti eve li linga onata kuenje avunge a likuata?”
11, 12. Ovina vipi vi lekisa okuti Suku ukuakulinga ovopange a komohisa?
11 Tua kulihisako ño atosi amue Elihu a ivaluisa Yovi, kuenje tua mõla apulilo atiamẽla kovina vimue Yehova a yonguile okuti, Yovi o vi tambulula ‘ndulume umue wa loñoloha.’ (Yovi 38:3) Tu popia tuti, “ovina vimue ño” momo, kelivulu lia Yovi, okupisa kocipama ca 38 toke ca 39, Suku wa tukula ovilulikilo vikuavo vi komohisavo. Ndeci, eye wa tukula eci catiamẽla kolombungululu viokilu. Helie hẽ wa kuliha ovihandeleko viaco viosi? (Yovi 3831–33) Yehova wa ilikila Yovi ovinyama vimue, ndeci, ohosi locikuamanga, ombambi lonusi, locimbulu covusenge, onyani lokavalu kuenda ongonga. Ocili okuti, Suku wa kala loku pula Yovi nda eye wa konomuisa ciwa ovinyama evi, ekalo liavio, lomuenyo wavio kuenda ndomo vi licita. Ove pamue wa sola calua oku lilongisa ovipama evi, ca piãla vali enene nda o sole otukavalu kuenda ovinyama vikuavo.—Osamo 50:10, 11.
12 Ciwa okuti, o konomuisavo kelivulu lia Yovi okupisa kocipama 40 toke 41, oku Yehova a pinga vali ku Yovi oco a tambulule apulilo atiamẽla kovinyama vivali via litepa. Ca tu lomboloka okuti ovinyama viaco, cimue ongeve, okuti ocinyama cimue cinene calua haico ci kuete ongusu yalua, kuenda cikuavo ongandu yo volui Nilo. Ovinyama viaco evi vivali, vi kuete uwa wavio kuenda ekalo liavio li komohisa okuti, li sesamẽla oku li kulihisa lutate. Tu konomuisi kaliye kelomboloko tu pondola oku pitila.
13. Apulilo a Suku a kuatisa ndati Yovi, kuenda a pondola oku tu vetiya ndati?
13 Elivulu lia Yovi kocipama 42, li tu lekisa ndomo apulilo a Suku a kuatisa Yovi. Kotete, Yovi wa kala loku li sokolola ño enene eye muẽle kuenda omanu vakuavo. Pole, omo lioku tava kelungulo lia Suku, Yovi wa pongolola ovisimilo viaye. Eye wa litavela hati: “Ndi ci okuti o tẽla cosi kuenje lacimue ocipango cove ci tatekiwa. Ove elie okuti o sitika alungulo, lolondaka ka vi kuete ukulihiso? Ndi litavela okuti nda popia ovina ka via ndombolokele, haivio ovina via mitahẽla, sia vi kulihile muẽle.” (Yovi 42:2, 3) Oco muẽle, noke yoku sokolola ovopange a komohisa a Suku, Yovi wa popia hati, ovina via tukuiwa ndeti, vio komohisa calua. Noke yoku konomuisa ciwa lutate ovilulikilo vi komohisa via tukuiwa ndeti, te via tu vetiyavo oku limbuka unene kuenda uloño wa Suku. Lesulilo lie? Oco tu komohe ño unene waye luloño waye wa piãla? Ale te tu vetiyiwa oku amisako vali?
14. Ndamupi Daviti a tenda ovopange a komohisa a Suku?
14 Ocili okuti, Kosamo 86, tu sangako olondaka via lisetãhala via popiwa la Daviti, u wa popele kosamo yikuavo hati: “Ilu li sapula ulamba wa Suku. Oluali lu situlula ovilinga viovaka aye. Utanya u sapuila utanya. Uteke u longisa uteke uloño.” (Osamo 19:1, 2) Pole, Daviti wamisako vali. Kosamo 86:10, 11, tu tangako ndoco: “Momo ove wa kemala haive o lingainga ovikomo. Ove lika Suku. Ndongise onjila yove, a Yehova, okuti ngendaenda locili cove. Pandeka utima wange kesumbilo lionduko yove.” Vesumbilo lia Daviti Kululiki, omo liovopange Aye osi a komohisa, mua kongelele oku u lulumila. Ci tava okuti ca kulomboloka ale momo lie. Daviti ka yonguile oku sumuisa Una o tẽla oku linga ovopange aco a komohisa. Ndaño etu, ka tu yongolavo oku u sumuisa.
15. Momo lie esumbilo Daviti a lekisa lioku lulumila Suku lia sunguluka?
15 Daviti, ci tava oku wa kuatelevo elomboloko liokuti omo okuti Suku ukuonenewosi kuenda olongusu viosi vikasi peka liaye, eye o pondola oku vi tiamisila ku wosi una okuti ka sesamẽla ohenda yaye. Omanu vaco vaka mõla owima. Suku wa pula Yovi hati: “Ove hẽ wa la iñila vatambo [ocikokoto, NW]? Wa la mõla oviseleko viociwe cina nda selekela eteke liohali okuti eteke liocilunga lovita?” Ocikokoto lociwe, ombela ya piãla kumue lofela kuenda oviliakulo, viosi evi vi kasi pokati kovimãleho via Suku. Kuenda olongusu viaco evi, vi komohisa cocili!—Yovi 38:22, 23.
16, 17. Nye ci lekisa unene wa piãla Suku a kuete, kuenda Ndamupi unene waco a talavaya lawo kosimbu?
16 Ci tava okuti pamue ove ivaluka ocilunga cimue ca neniwa lolongusu viaco evi, ndeci pamue ocipepe ale ehunguhungu, ombela yociwe ale etande. Ndeci, kefetikilo liunyamo wo 2.000, kolofeka vi kasi vepati lio Europa, kua pita ehunguhungu lia piãla. Ndaño muẽle vakuoloño woku kulihisa otembo, lia va kuatavo ocipikipiki. Ofeka yehunguhungu ya enda eci ci soka 200 kolokilometulu vowola yimosi. Ya yambulula olonjo vialua, ya kupula oviti violusu, kuenda ya tingula akãlu. Seteka handi oku ci sokolola ndoco: Ehunguhungu liaco eli lia tukula kuenda lia teya eci ci soka 270 kolohuluwa vioviti. Pokati koviti viaco evi, ci soka 10.000 koviti via tukuiwa lika vocitaka co ko Versalhes ci sangiwa kohulo yolupale luo Paris. Olohuluwa vilua violonjo viaye oku siala okuti ka vi kuete olusu. Kuafa etendelo limue lipanda 100 comanu. Cosi eci, ca lingiwa lehunguhungu lia pita ño olowola vimue. Hangusukuoyo ya piãla!
17 Ci tava okuti pamue umue o tukula ahunguhungu aco ka ca siatele ndocina cimue ciya ño okuti ka ca tumiwile. Pole, nda ca pita hẽ ndati, nda Ukuonenewosi, u o lingainga ovina vi komohisa, eye wa tumile olongusu viaco vi kasi peka liaye oco vi nyõle? Koloneke via Avihama, eye wa lingile cimue ca li setãhala leci. Ulume u, ukuekolelo, wa kulihile okuti Nganji yoluali luosi, wa limbukile eyuala lia kala loku pita vovambo avali ndeci, lio Sodoma kuenda lio Gomora. Eyuala liaco, lia piãlele enene okuti, oku liyeya omo lieyuala liaco kueye oku yevala toke ku Suku, una wa kuatisa omanu vosi vakuesunga oco va tile vovambo aco a pisiwa. Ulandu weci ca pitako u lekisa okuti: “Yehova yu wa lowila vo Sodoma lovo Gomora ofuofuo londalu via tunda kilu ku Yehova.” Owu, wa kalavo umue pokati kovopange a komohisa a Suku, woku popela vakuesunga kuenda oku nyõla olondingaivi.—Efetikilo 19:24.
18. Ovina vipi vi komohisa vi lekisiwa kelivulu lia Isaya kocipama ca 25?
18 Kotembo yimue yikuavo, Suku wa pitilile petosi lioku yambula imbo lio Bavulono yosimbu, okuti soketi olio lia tukuiwa kelivulu lia Isaye, kocipama 25. Suku wa popele hati, imbo liaco li linga ovingululu, okuti lomue o tungamo vali. “Imbo wa li lingisa ondunda, imbo liombonge lia linga ekundu. Ocikolo cavakuakulituna ka ci lingi vali imbo, ka ci tungiwa vali.” (Isaya 25:2) Koloneke vilo, ava va siata oku nyula apa pa kala o Bavulono yosimbu, vacimbila uvangi okuti, eci ca tẽlisiwa muẽle ocili. Anga hẽ oku kunduiwa kuo Bavulono ocina cimue ca endelapo ño? Sio. Puãi, tu pondola oku tava kolondaka viocili via Isaya wa popia hati: “A Yehova, ove u Suku yange; hu kemainya; [ndi] sivaya onduko yove; momo wa linga ovikomo. Ahala aco a sokiyiwile osimbu, hao a telisua lesunga liocili.”—Isaya 25:1.
Ovopange a Komohisa Kotembo Yikeya Kovaso
19, 20. Nye tu pondola oku kevelela eci ocitumasuku ca sonehiwa kelivulu lia Isaya 24:6–8 cika tẽlisiwa?
19 Suku wa tẽlisa ocitumasuku eci kosimbu, puãi eye oka linga vali cimue ci komohisa kotembo yikeya kovaso. Vulandu owu, omu Isaya a tukula ‘ovina vi komohisa’ via Suku, tu sangamo ocitumasuku cimue cocili okuti cika tẽlisiwa handi koloneke vikeya kovaso, ndaño okuti ocitumasuku caco eci, ca tẽlisiwa muẽle koloneke o Bavulono ya yambuiwa. ‘Ovina vipi vi komohisa’ via likuminyiwa? Elivulu lia Isaya 25:6, li popia okuti: “Vomunda yilo Yehova Ukualohoka o[ka] lingilamo olofeka viosi ofesta yovina via lẽla, ofesta yovinyu viale, yovinyu via lẽla haivio vie yuka upuma, ofesta yovinyu viale haivio via kenjiwa ciwa.”
20 Ocitumasuku caco eci, cika tẽlisiwa muẽle ocili voluali luokaliye lua likuminyiwa la Suku, okuti lu kasi ale ocipepi letu. Kotembo yaco, ka kuka kala vali ovitangi vi kasi oku tatayasa omanu valua oloneke vilo. Ocili okuti, ocitumasuku ci sangiwa kelivulu lia Isaya 25:7, 8, ceca ohuminyo yasuapo yokuti, Suku lunene waye wocili, oka linga ocikomo cimue cika pitahãla ovikomo viosi a linga ale kosimbu, ndomo tu tangako ndoco: “[Eye oka] takisa olumue okufa, kuenje Ñala Yehova o[ka] puenya asuẽlẽla kovipala viosi; kuenda osõi yomanu vaye o[ka] yupa kilu lieve liosi; momo Yehova wa [ci] popia.” Noke, upostolo Paulu weya oku tukula olondaka evi, eci a popia hati, omanu va fa Suku oka va nena vali komuenyo, okuti oka va pindula. Hupangekuowo u komohisa eci cika kala! —1 Va Korindo 15:51–54.
21. Ovopange api a komohisa Suku aka linga atiamẽla komanu va fa?
21 Esunga likuavo lieci ka kuka kalela vali asuẽlẽla lesumuo, lieli liokuti, omanu ka vaka vela vali. Eci Yesu a kala kulo kilu lieve, wa sakula omanu valua, wa patulula ovaso olomeke, wa situlula ovatui ovisitatui, kuenda wa kayisa ovilema. Kelivulu lia Yoano, kocipama ca 5:5–9, tu tangako hati, Yesu wa sakuile ulume umue wa kala ocilema vokuenda 38 kanyamo. Omanu va ci mõla ca va komohisa calua, kuenda kokuavo ca kala muẽle ocikomo! Pole, Yesu wa va sapuila okuti, oka pindula omanu va fa, momo eye wa popia hati: “Ko ka ci komohi, momo ola yiya eci vosi va kasi vayambo va[ka] yeva ondaka yaye, yu va[ka] tundamo. Ava va linga ciwa, va[ka] tundila epinduko liomuenyo, ava va linga civi, va[ka] tundila epinduko liekanga.”ˉYoano 5:28, 29.
22. Momo lie olohukui kuenda omanu va sumua va sukilila oku lavoka uwa koloneke via laika okuiya kovaso?
22 Eci cika tẽlisiwa muẽle, momo Yehova eye wa likuminya oku ci linga. Kolela okuti, eci Yehova aka lekisa unene waye loku tuma ongusu yaye, esulilo liaco lika komohisa calua. Osamo 72, yi lekisa eci eye aka linga vonduko Yomõlaye Osoma. Kotembo yaco, vakuesunga vaka sumuluisiwa. Ombembua ka yika tendiwa. Suku oka tulumula ohali yolohukui kuenda ya vana va sumua. Eye wa likuminya hati: ‘Vofeka muka kala ovikulia vialua. Vika hunga hunga kilu liolomunda. Ovaima aco aka soka ndava voko Levanone yosimbu. Kovaimbo kuka te?leha omanu ndowangu wovisenge.’—Osamo 72:16.
23. Ovopange a komohisa a Suku a kuete oku tu vetiya oku linga nye?
23 Ocili okuti, tu kuete esunga lialua lioku sokolola lutate ovopange a komohisa Yehova, ana eye a linga kosimbu, la ana a kasi oku linga cilo, kuenda ana eye aka linga kovaso yoloneke, ndomo tu tanga tuti: “Yehova Suku, Suku ya Isareli, a sivayiwe. Eye lika waye o lingainga ovikomo. Onduko yaye yulamba yi panduiwe oloneke viosi. Oluali luosi lu yuke ulamba waye. Amene. Amene.” (Osamo 72:18, 19) Ovopange a komõhisa a Suku, tu kuete oku a kongela vombangulo yetu yeteke leteke eci tu vangula la vangandietu kuenda la va kuetu. Omo liaco, tu “sapuli ulamba [wa Yehova] kolofeka, lovikomo viaye pokati komanu vosi.”—Osamo 78:3, 4; 96:3, 4.
O Tambulula hẽ Ndati?
• Apulilo a lingiwa ku Yovi a lekisa ndati okuti ukulihiso womanu ka wa suilepo?
• Ovopange api a komohisa a Suku a tukuiwa kelivulu lia Yovi okupisa kocipama ca 37 toke ca 41 a ku komohisa vali enene?
• Noke yoku lilongisa amue pokati kovopange a komohisa a Suku, tu kuete oku tambuluiya hẽ ndati?
[Elitalatu kemela 16]
Ocisimilo cipi hẽ ove o kuete kueci catiamẽla kotuvawe tua li tepa tuociwe, kuenda unene wa piãla woviliakulo?
[Ofoto ya Eciwa]
snowcrystals.net
[Elitalatu kemela 18]
Ovopange a komohisa a Suku a kappa vombangulo yove yeteke leteke