Ovilumba Visanjuisa Suku
“Ocitunda cinene cosi ci kapiwila oku lumba ovilumba vioku yoka levi vioku pia elisi.”−VA HEVERU 8:3.
1. Momo lie omanu va yevela esukilo lioku lupukilila ku Suku oco va tambule ekuatiso?
UMUE usonehi wasapulo Liembimbiliya o tukuiwa okuti Alfred Edersheim, wa popia hati: “Ocilumba cikasi ndocina cimue ca sunguluka, komunu o likutilila; momo ci lekisa eci eye a yevite catiamẽla kokuaye muẽle kuenda eci a yevite kueci catiamẽla ku Suku.” Tunde eci ekandu lia iñila voluali, lia nena evalo, loku tepa ku Suku, kuenda ekambo lielavoko. Ca sukilile etulumuho liovitangi viaco evi. Ca leluka oku kuata elomboloko liokuti eci omanu va sangiwa vekalo liaco eli ka likuete ndeti elavoko, va yeva esukilo lioku lupukila ku Suku oco a va kuatise.−Va Roma 5:12.
2. Ulandu upi watete u sangiwa Vembimbiliya watiamẽla koku lumba ovilumba ku Suku?
2 Ovilumba via tete via lumbiwa ku Suku via sonehiwa Vembimbiliya vievi via eciwile la Kaini kuenda Havele. Etu tu tanga ndoco: “Ceya okuti eteke limue Kaini wa nena ovaima ovapia oku lumbila Yehova ocilumba. Havele wa nenavo otunuñulu tumue tuocunda caye lulela watuo.” (Efetikilo 4:3, 4) Noke tu sangamo okuti, Noha eci a popeliwa la Suku Ketande linene lia kundula olondingaivi viosi vio koloneke viaye, eye wa vetiyiwa oku ‘lumba ovilumba vioku pia elisi kutala,’ wa Yehova. (Efetikilo 8:20) Olonjanja vialua okuti, Avirahama ukuekolelo haeye ekamba lia Suku, wa vetiyiwa lolohuminyo kuenda lasumuluho a Suku kuenje wa ‘tunga utala oco a likutilile ku Yehova.’ (Efetikilo 12:8; 13:3, 4, 18) Noke, Avirahama wa pita voseteko yimue yinene yekolelo liaye eci Yehova o pinga oco aece omõla waye Isake ndocilumba coku pia elisi. (Efetikilo 22:1–14) Ovolandu ava ndaño vonimbu, puãi aeca elomboloko liwa kueci catiamẽla kondaka yovilumba, ndomo tu ka ci mõla kovaso.
3. Ovilumba vi kuete esilivilo lie kefendelo?
3 Ovolandu ava kuenda akuavo a sangiwa Vembimbiliya, a lekisa ciwa okuti oku lumba ovilumba, kua kala onepa yimue yisilivila cocili kefendelo, kosimbu eci handi Yehova ka ecele oviandeleko viatiamẽlako. Kueci catiamẽla kondaka eyi, elivulu limue lilombolola okuti, “oku lumba ocilumba, ocituwa cimue cokueca ocina cimue ko suku yimue oco omunu a pamise, ateyuile, ale oco a tumbulule elitokeko liaye locina caco ci kola.” Pole, eci ci votola apulilo amue a kuete esilivilo liocili okuti tu sesamẽla oku a konomuisa ciwa, ndeci apulilo okuti: Momo lie ovilumba via sukiliwilile kefendelo? Ovilumba vipi okuti ovio vi taviwa la Suku? Kuenda ovilumba vaenda loku lumba kosimbu vi kuete hẽ esilivilo lie koloneke vietu?
Momo Lie Ovilumba Visukiliwila?
4. Eci Adama la Heva va linga ekandu nye ceyililako?
4 Eci Adama a linga ekandu, eye wa ci linga muẽle locipango. Oku tambula kuaye kuenda oku lia kepako liuti wukulihiso weci ciwa leci civi, kua kala elinga limue lioku sina kuocipango. Onima yoku sina kuaye okufa ndomo Suku a ci popele hati: “Eteke o liako haico o fa.” (Efetikilo 2:17) Vokuenda kuotembo, Adama la Heva, va tambula ofeto yekandu, kuenje va fa.−Efetikilo 3:19; 5:3–5.
5. Momo lie Yehova a fetikilako oku tetulula ocitangi ceya oku kala pokati kocitumbulukila ca Adama, kuenda nye Eye a va lingila?
5 Cipopiwa hẽ ndati catiamẽla kocitumbulukila ca Adama? Omo okuti va piñala ekandu kuenda ekambo lioku lipua ku Adama, ovo va li yakavo lovitangi ndeci, oku litepa ku Suku, ekambo lielavoko, kuenda olofa via pita lulume wa tete kumue lukãi waye. (Va Roma 5:14) Pole, Yehova, Suku umue okuti hukuesungako lika lunene puãi ocituwa caye ca velapo vali ocisola. (1 Yoano 4:8,16) Omo liaco, eye, eye wa fetikako oku tetulula ocitangi caco. Noke yoku popia okuti, “onima yekandu okufa,” Embimbiliya liamisako vali loku popia okuti, “puãi ocali ca eciwa la Suku oco omuenyo ko pui vu Kristu Yesu Ñala yetu.”−Va Roma 6:23.
6. Onjongole ya Yehova kueci catiamẽla kuvi weyilila kekandu lia Adama ya nye?
6 Eci Yehova Suku wa ci lingila oco kukale ekolelo liokuti ocilumba caeciwa ci kala ocina cimue cituvika eci canyelisiwa okuti ca sulila vekandu lia Adama. Kelimi lio Heveru ondaka ka.phar’ yilomboloka “oku tuvika,” ale “oku mãlako” kuenda ci tava okuti yi pongoluisiwavo okuti “oku imula.”a Oku cilombolola mumue muiñi, cilomboloka okuti, Yehova wa lumba ocilumba ca suapo oco ci tuvike ekandu liosi tua piñala ku Adama, kuenda wa imula uvi wosi weyililako oco cecelele okuti omanu vosi va likolisilako oku tẽlisa eci ci kisikiwa koku tambula ombanjaile yaco eyi, va yovuiwa kupika wekandu kuenda woku fa.−Va Roma 8:21.
7. (a) Elavoko lipi lieyilila keyambulo Suku a suñamisa ku Satana? (b) Ondando yipi okuti te oyo ya fetiwa oco omanu va yovuiwe kekandu kuenda kolofa?
7 Elavoko lioku yovuiwa kupika wekandu kuenda wo kufa, lia tukuiwile ale vonjanja yaco muẽle eci ulume wa tete lukãi waye va wila vekandu. Eci Yehova a pisa Satana wa vanguila vonyoha, oco wa popia hati: “Ñapa ukuse pokati kene, love lukãi, lo pokati kombuto yove lombuto yaye. Eye o [ka] sasõla utue wove, kuenje ove u lumana kocisendemãi.” (Efetikilo 3:15) Volondaka evi viocitumasuku, mua molehẽla limue elavoko liomanu vosi nda veya oku lekisa ekolelo kohuminyo eyi. Pole, kuli ondando yimue yi sukila oku fetiwila oku yovuiwa kuaco. Ombuto ya likuminyiwile nda ka yeyile oku sasõla utue wa Satana; puãi, Ombuto yaco, ca sukilile okuti tete yi lumaniwa kocisendemãi, cilomboloka oku pondiwa, pole ha ku pondiwako kuna okuti ka kuli vali elavoko.
8. (a) Kaini weya oku kala ndati omõla wesumuo? (b) Momo lie ocilumba ca Havele ca taviwila la Suku?
8 Ka kuli atatahãi, okuti Adama la Heva va kuatele cimue ocisimilo catiamẽla Kombuto yalikuminyiwile. Eci Heva a cita omõla waye wa tete, Kaini, eye wa popia hati: “Yehova wa ñuatisa, nda cita ulume.” (Efetikilo 4:1) Anga hẽ, eye wa simile okuti omõla waye nda eye wa linga Ombuto? Cikale okuti eye wa simile ndoco ale sio, ocili ceci okuti, Kaini, kumue locitumbulukila caye va nena esumuo. Pole, manjaye Havele wa lekisile ekolelo kohuminyo ya Suku, kuenje wa vetiyiwa oku lumba tumue otunuñulu tuocunda caye ndocilumba ku Yehova. Etu tu tanga ndoco: ‘Havele, omo a kala lekolelo, oco wa lumbila Suku ocilumba ca velapo, okuti ca Kaini ci sule, kuenje wa ci tambuila uvangi wokuti ukuesunga.’−Va Heveru 11:4.
9. (a) Havele wa kolelele nye, kuenda ekolelo liaco wa lilekisa ndati? (b) Ocilumba ca Havele ca kala ocindekaise ca nye?
9 Ekolelo Havele a kuatelele Suku ka lia kaile lioku tava ño okuti kuli Suku, ndeli Kaini a lekisile. Havele wa kolelele ohuminyo ya Suku yatiamẽla Kombuto yeya oku yovola omanu vosi vakuekolelo. Eye ka vo sapuilile ndomo ohuminyo yaco yi ka tẽlisiwa, pole, ohuminyo ya Suku ya vetiya Havele oku limbuka okuti ku keya umue o ka lumaniwa kocisendemãi. Ocili muẽle, cimolẽha okuti, eye wa kuata elomboloko liokuti, ci sukila oku pesiwa kuosonde oco yitumbulule omuenyo, okuti oco ocisimilo ca sunguluka cocilumba. Vocilumba Havele aeca ku una okuti eye Ono yomuenyo, mua kongelele omuenyo kuenda osonde ndocindekaise conjongole yaye ya piãla yoku lianga koku tẽlisa ohuminyo ya Yehova. Ocindekaise caco eci cekolelo oco ca lingisa okuti ocilumba ca Havele ca sanjuisa Yehova kuenda lonjila yimue yapita ño pokati, pole, ocilumba cimue okuti pokati kaco opo omanu vakuakandu va tẽlela oku amela ku Suku oco va taviwe laye.−Efetikilo 4:4; Va Heveru 11:1, 6.
10. Esilivilo liavelapo liocilumba lieya oku limbukiwa ndati ciwa eci Yehova a tuma Avirahama oco a lumbe omõla waye Isake?
10 Esilivilo liavelapo liocilumba liaye oku limbukiwa ciwa eci Yehova a tuma Avirahama oco a lumbe omõla waye Isake ndocilumba coku pia elisi. Ndaño okuti Isake ka vo lumbile muẽle ocili ndocilumba, eci ca linga ndocindekaise ceci Yehova eya oku linga poku eca Omõla waye ndocilumba cimue ca velapo oco Yehova a tẽlise ocipango Caye catiamẽla komanu. (Yoano 3:16) Lovilumba viaenda loku lumbiwa vemẽhi Liocihandeleko ca Mose, Yehova wa tumbika ocitumasuku coku longisa omanu vaye va nõliwa oco va kulihe eci va sukila oku linga oco va teteliwe akandu avo kuenda oco va pamise elavoko liavo lioku yovuiwa. Etu hẽ, nye tu pondola oku lilongisa kovilumba viaco?
Ovilumba Vitaviwa La Yehova
11. Ovilumba vipi vivali via litepa via lumbawale locitunda cinene kotembo ya va Isareli, kuenda va vi lumbalale nye?
11 Upostolo Paulu wa popia hati: “Ocitunda cinene cosi ci kapiwila oku lumba ovilumba vioku yoka levi vioku pia elisi.” (Va Heveru 8:3) Kulihisa okuti, ovilumba via ecawalue locitunda cinene kotembo ya va Isareli yosimbu, Paulu wa vi tepisa volonepa vivali, ndeci, “ovilumba vioku yoka levi vioku pia elisi” ale ‘ovilumba viokandu.’ (Va Heveru 5:1) Omanu ndomo ca siata, va eca olombanjaile oco va lekise ocisola, loku kuata ukamba, kuenda ohenda, ale oku taviwa. (Efetikilo 32:20; Olosapo 18:16) Cimuamue haico, ovilumba vialua vaenda loku kisika Vocihandeleko ci tava okuti vi tendiwa ‘ndovilumba’ vieciwa ku Suku oco omunu a sandiliye oku taviwa laye kuenda oku sanda ohenda yaye.b Aku lueya Ocihandeleko, akandu ana a kisakaile ofeto, ale oku fetisa a sukalaile okueca ‘ovilumba viekandu.’ O Pentateoco, (cilomboloka alivulu atãlo a Mose), ndeci elivulu Lietundilo, Liovisila, kuenda Liatendelo, akuete alomboluilo atiamẽla kovilumba viñi viñi via litepa. Ndaño okuti ka ca lelukile kokuetu oku patekela loku ivaluka ovina viosi viatiamẽlako, kuli handi ovina vimue via velapo viatiamẽla kovilumba viaco okuti tu sukila oku kulihisa ciwa.
12. Pi Vembimbiliya tu sanga elomboluilo liatiamẽla kovilumba, ale kovilumba vaenda loku eca vemẽhi Liocihandeleko?
12 Tu pondola handi oku limbuka okuti kelivulu Liovisila okupisa kocipama ca 1 toke 7, tu sangako ovilumba vitãlo via litepa, ndeci, ocilumba coku pia elisi, ocilumba colomema, ocilumba cocitundasonde combembua, ocilumba cekandu, kuenda ocilumba ceko. Ndaño okuti, ovilumba viaco via tepisiwa cimue la cimue, lopo, vimue pokati kavio vaenda loku vi lumbila kumosi. Tua limbukavo okuti ovilumba viaco via lomboluiwa via tukuiwa luvali vovipama via tukuiwa ndeti, kuenda via kuataile asilivilo alitepa. Handi vali, kelivulu Liovisila okupisa kocipama 1:2 toke 6:7, ku situluiwa ovilumba vaenda loku lumbila kutala, kukenda okupisa kelivulu Liovisila 6:8 toke 7:36, ku lekisiwa olonepa viatiamẽlele kovitunda, kuenda evi via pongayawalue oco vilumbiwe. Noke, kelivulu Liatendelo okupisa kocipama 28 toke 29, tu sangako evi viaenda loku tendiwa ndovilumba vaenda loku lumba eteke leteke, osemana losemana, osãi losãi, kuenda kovipito viunyamo.
13. Tukula ovilumba omanu vaenda loku lumba ocali ndovilumba ku Suku.
13 Pokati kovilumba omanu vaenda oku lumba ocali ndovilumba vio ku amẽla ku Suku oco va taviwe laye, pa kala ovilumba vioku pia elisi, ovilumba violomema, kuenda ovilumba viocitundasonde combembua. Olonoño vimue via tavaile kocisimilo cokuti ondaka yo Heveru yitukuiwa hati, “ocilumba coku pia elisi,” yilomboloka “ocilumba cenda kilu,” ale “ocilumba cimue cilonda kilu.” Eci ca sunguluka, momo eci omanu vaenda loku lumba loku lumba ocilumba coku pia elisi, ocinyama ca pondiwa, vaenda loku ci yoka kutala kuenda catundaile elemba liwa lia endaile toke kilu ku Suku. Cimue ca litepa, catiamẽla kocilumba coku pia elisi, ceci okuti, pana okuti osonde ya pesiwila ale kolonele viutala, ocinyama caco vaenda oku ci lumba muẽle cosi ku Suku. Ocitunda caenda lo ku yokela “cosi kilu liutala. Ci linga ocilumba coku pia elisi, haico ocilumba covondalu, celemba lipepa ku Yehova.”−Ovisila 1:3, 4, 9; Efetikilo 8:21.
14. Ocilumba colomema vaenda oku ci lumba ndati?
14 Kelivulu Liovisila kocipama ca 2 ku lomboluiwa ocilumba colomema. Ocilumba caco eci, ca kala ocilumba cimue vaenda oku lumba ocali okuti mua kongalaile epupu liosema ya fina ya tengiwa lulela umue welemba liwa kuenda insensu. Ocitunda ci “yoyamo epupu liosema yaco ya fina lulela kuenda insensu viaco viosi. Ocitunda o yi yokela kutala ndonjivaluko yaco, ocilumba covondalu, celemba li pepa ku Yehova.” (Ovisila 2:2) Insensu via kala onenga yimue yi kola vaenda loku timihila kutala votavernakulu ale vonembele. (Etundilo 30:34–36) Onenga yaco eyi oyo ya kala vovisimilo via Soma Daviti, eci a popia hati: “Ohutililo yange kokuove yi linge ndinsensu. Okutulika kuovaka ange ku linge ndocilumba coñolosi.”−Osamo 141:2.
15. Ovilumba viocitundasonde combembua vaenda oku vi lumbila nye?
15 Ocilumba cikuavo cocali vaenda oku lumba, ca kala ocilumba cocitundasonde combembua, calomboluiwa kelivulu Liovisila kocipama ca 3. Onduko yaco eyi citava ou yi pongoluisavo okuti, “ovilumba vilumbiwila ombembua, [NW].” Kelimi lio Heveru ondaka “ombembua,” yikuete elomboloko lia velapo vali okuti haku imuha ko ño lika kuyaki ale kuombuanja. Elivulu litukuiwa okuti, Studies in the Mosaic Institutions, li lombolola okuti: Vembimbiliya eci cilombolokavo ekalo ale elitokeko liombembua la Suku, ndeci, ekalo liwa, liesunguluko kuenda liesanju. Omo liaco, ocilumba cocitundasonde combembua, ka vaendele oku ci lumba lika oco va kuate ombembua la Suku, ndu okuti oku u sanjuisa. Puãi vaenda oku ci lumba oco vaece olopandu kokuaye, ale oco va tumbangiye ekalo liombembua la Suku liaenda loku kala pokati ka vana vaenda loku taviwa laye. Ovitunda kuenda ava vakuataile onepa ko ku lumba ovilumba viaco noke osonde lulela waco vaenda oku vi lumba ku Yehova. (Ovisila 3:17; 7:16–21; 19:5–8) Loku kuama onjila yimue yiwa haiyo ya sunguluka, va kua ku lumba ovilumba, lovitunda, kumue la Yehova Suku, ovo lika va kuataile onepa ko ku lia ovilumba viaco, kuenda eci ca lombolokaile elitokeko liocili liombembua lia kala pokati kavo.
16. (a) Ocilumba cekandu locilumba ceko vaenda oku vi lumbila nye? (b) Ovilumba viaco evi via litepa ndati locilumba coku pia elisi?
16 Vovilumba vaenda oku lumba oco akandu a teteliwe, ale oco vituvike oku lueya kuomunu wa lueya Ocihandeleko cimue, mua kongalaile ocilumba cekandu kuenda ocilumba ceko. Ndaño okuti vovilumba viaco evi vaenda loku vi yokelavo kutala, via litepele lovilumba viokupia elisi, omo okuti ocinyama caco ka vaendele oku ci lumba cosi ku Suku. Pole, ulela lika lolonepa vimue viocinyama okuti ovio lika vaenda loku lumba. Ositu yikuavo yocinyama caco vaenda loku yinaisi ale olonjanja vimue ovitunda viaenda loku yilia. Etepiso liaco eli lia kuatele elomboloko limue liavelapo. Ocilumba coku pia elisi vaenda oku ci lumbila ku Suku ndocilumba co ku amẽla kokuaye. Omo liaco, ocilumba caco cosi caloñaile lika ku Suku. Pole, poku lumba ocilumba coku pia elisi, vaenda loku lumba tete ocilumba cekandu ale ocilumba ceko. Eci cilekisa okuti, omunu ukuakandu oco a lumbe ocilumba cimue citaviwa la Suku, tete ci sukila oku teteliwa akandu.−Ovisila 8:14,1 8; 9:2, 3; 16:3, 5.
17, 18. Ovilumba viekandu vaenda oku vi lumbila nye, kuenda ovilumba vieko via kuata esulilo lipi?
17 Ovilumba viekandu via tavawaile lika kakandu ana okuti ka a lingiwile locipango, ana okuti alingiwa omo lioku hongua kuetimba. “Nda umue o lueya lonumbi kovina viaco Yehova a handeleka hati, Ka vi ka lingiwe,” omunu waco wa lueya ca kisakaile okuti o lumba ocilumba cekandu, cina calienda lekalo liaye lopomangu a kasi vimbo. (Ovisila 4:2, 3, 22, 27) Pole, omanu vana va lueyaile okuti ka vaendele loku likekembela, ovilumba viavo ka via tavawale, kuenda vaenda loku pondiwa.−Etundilo 21:12–15; Ovisila 17:10; 20:2, 6, 10; Atendelo 15:30; Va Heveru 2:2.
18 Elomboloko kuenda esulilo liocilumba ceko lialomboluiwa ciwa kelivulu Liovisila, okupisa kocipama ca 5 toke 6. Citava okuti pamue omunu ka lingile ekandu locipango. Pole ndaño ndoco, citava okuti ekandu liaye pamue lia lueyela vakuavo ale pamue lia lueyela Yehova, omo liaco, ocitangi caco ca sukilile oku ci tetulula. Kua tukuiwa akandu añi añi. Akandu amue alingawalale pokolika (5:2–6), akuavo a kala akandu voku lueyela “ovina vi kola via Yehova” (5:14–16), kuenje akandu akuavo a lingawalue muẽle ocipango, ana okuti a vetiyiwa lolonjongole vivi kuenda kahonguo etimba (6:1–3). Poku likekembela akandu aco, ca kisakawale okuti omunu wa lueya opiñanya caco alueya kuenje oco aeca noke ocilumba ceko ku Yehova.−Ovisila 6:4–7.
Ocina Cimue Cavelapo Ciya
19. Ndaño va Isareli va kuatele Ocihandeleko lovilumba viaco, momo lie ka va taviwilile la Suku?
19 Ocihandeleko ca Mose kumue lovilumba viaco, via eciwile ku va Isareli oco vapondole oku amẽla ku Suku, okuti va taviwa laye kuenda oco a va sumuluise toke eci Ombuto ya likuminyiwile yiya. Upostolo Paulu, okuti wa citiwilile ko Yudea, eci, wa ci lombolola volondaka via popia hati: “Ovihandeleko via kala ukuakutupindisa oku tu tuala ku Kristu ha tu tendiwa nda vakuesunga mekonda liekolelo lietu.” (Va Galatia 3:24) Cisumuisa calua, omo okuti, va Isareli ka va pokuile kovilongua viaco, pole, va lavisile esumuluho liaco. Omo liaco, olondunda viovilumba viavo via kokele onyanya ku Yehova, kuenje wa popisa hati: “Ovilumba viene vioku yoka ovitupi, kuenda ulela wovinyama via netisua, via ñuma. Si sanjukila osonde yolonui pamue yomãla volomeme, pamue yovitupi violohombo.”−Isaya 1:11.
20. Nye capita kunyamo wa 70 K.K. Lovihandeleko kumue lovilumba viatiamẽlako?
20 Kunyamo wa 70 K.K., ofeka ya va Yudea, kumue lonembele yaco kuenda upange wovitunda, cosi ca lunduiwa. Noke, ovilumba viosi vaenda loku kisika Vocihandeleko ka via taviwile vali. Eci hẽ cilomboloka okuti ovilumba viatiamẽlele Kocihandeleko ka vi kuete vali esilivilo lalimue kefendelo lia Suku oloneke vilo? Epulilo eli tu ka likonomuisa vocipama cikuãimo.
[Atosi pombuelo yamẽla]
a Velivulu Estudo Perspicaz das Escrituras, lia sandekiwa Locisoko Cutala Wondavululi Cambimbiliya lotuikanda co ko Pennsylvania, li lombolola ndoco: “Ondaka oku imula,” ndomo ya tukuiwa Vembimbiliya, yi lomboloka “oku tuvika” ale “oku tolokala,” okuti eci ceciwa ko ku tolokala kuaco ale ‘ko ku tuvika’ cimue, te lika cina okuti ca lisoka. . . . Oco kulumbiwe ocilumba ca lisoka la cina Adama apumba, ca sukilile oku lumba ocilumba cekandu ci kuete ondando ya lisoka lomuenyo womunu wa lipua.”
b Ondaka yo Heveru ya pongoluiwa okuti “ocilumba,” yitukuiwa hati, qor.ban’. Poku soneha ndomo Yesu a pisa ovilinga vivi via vakuavisonehua la Fariseo, Marko wa lombolola hati, “corbã, NW,” cilomboloka “elembe lia Suku.”−Marko 7:11.
Opondola Oku ci Lombolola
• Ulume upi ukuekolelo wo kosimbu wa vetiyiwile oku lumba ovilumba ku Yehova?
• Ovilumba nye via sukiliwilile?
• Ovilumba vipi via velapo vaenda loku lumba vemẽhi Liocihandeleko kuenda nye va vi lumbalaile?
• Ndomo Paulu alombolola ocihandeleko lovilumba viaco via kuata hẽ esilivilo lie?
[Elitalatu kemẽla 8]
Ocilumba ca Havele ca soliwilile omo okuti ca kala ocindekaise cekolelo liaye kohuminyo ya Yehova
[Elitalatu kemẽla 9]
Ove hẽ eca esilivilo kelomboloko liocindekaise eci?