Petulu la Yoano va kasi ale vo Yerusalãi oco va pongiye o Paskoa, loku kuama olonumbi Yesu a eca kokuavo. Noke Yesu kumue lovapostolo vakuavo ekũi, va endako. Eye kumue lolondonge viaye va loka Komunda Yoliveira osimbu ekumbi li kasi oku iñila. Yesu o ka mola vali olupale lutanya, noke liepinduko liaye.

Noke yotembo yimue, Yesu lava va kasi oku u kuama, va pitĩla volupale kuenje va enda toke konjo va ka lila o Paskoa. Ovo va londa olosikata toke vohondo yi kasi kosapalalo. Kuenje ovo va sanga okuti cosi ca pongiyiwa ale. Yesu o lavoka lesanju epuluvi liaco, momo eye o popia hati: “Nda yonguile calua oku lia o Paskoa eyi kumue lene, osimbu sia talele ohali.”—Luka 22:15.

Tunde osimbu, ko Paskoa kua kala ocituwa coku pitisa olokopo vimue viovinyu ku vana veya kocipito caco. Cilo, Yesu noke yoku tambula yimue pokati kolokopo, eca olopandu loku popia hati: “Tambuli [okopo eyi] kuenda yi pitisi komunu lomunu pokati kene, momo ndu sapuili siti, oku upisa cilo, si nyui vali ovinyu eyi toke eci Usoma wa Suku wiya.” (Luka 22:17, 18) Eci ca lekisa okuti olofa viaye via kala ocipepi.

Vepuluvi limue vokuenda kuondalelo yo Paskoa, ku lingiwa ocina cimue ci komõhisa. Yesu o votoka, o lula ocikutu caye, o kuata etuaya kuenda o kapa ovava pombasiya yimue. Ndomo ca siatele, omunu o yekisa akombe, o sukila oku kũlĩhĩsa oco olomãhi viakombe vi sukuiwe okuti, ci lingiwa lupika umue. (Luka 7:44) Pole, vepuluvi eli, ka pali laumue ukuakuyekisa akombe kuenje Yesu o linga upange waco. Citava okuti umue pokati kovapostolo nda eye wa ci linga, pole, lomue wa ci sokolola. Anga hẽ momo pokati kavo pali handi oku lihoya, nda helie wa velapo? Nda oco, ale hacoko, ovo va kasi losõi omo Yesu a kasi oku sukula olomãhi viavo.

Eci onjanja ya Petulu ya pitĩlapo, eye o likala hati: “Lalimue eteke o sukula olomãhi viange.” Yesu u tambulula hati: “Nda si ku sukula ku pangi onepa kokuange.” Petulu u sapuila lesanju hati: “A Ñala, ku ka sukule lika olomãhi viange, puãi sukulavo ovaka ange lutue wange.” Etambululo lia Yesu liu komõhisa eci o sapuila hati: “Wosi wa yua [wa yela ale] ka sukila vali oku lisukula, te oku sukula lika kolomãhi viaye, momo wa yela ale. Ene wa yeli, pole, havosiko.”—Yoano 13:8-10.

Yesu o sukula olomãhi violondonge 12, oku kongelamo via Yuda Isikariote. Noke yoku wala vali ocikutu caye loku tumãla komesa, o pula hati: “Eci ndo lingili co lomboloki? Ene vu nukula ‘Ulongisi’ kuenda ‘Ñala’ kuenje vu popia ciwa, momo ame muẽle. Nda okuti ame ndi Ñala kuenda Ulongisi, nda sukula olomãhi viene, ene vu sukilavo oku lisukula olomãhi viene pokati. Momo ndo sili ongangu, okuti ndeci ame ndo lingi, haico vu lingavo. Ocili, ndu sapuili siti, upika ka velelepo cime caye, ndaño yuna wa tumiwa ka velelepo u wo tuma. Nda wa kũlĩhi ovina evi, vu sumũlũha nda vu vi linga.”—Yoano 13:12-17.

Eyi ongangu yiwa yoku lekisa umbombe! Olondonge via Yesu vi sukila oku yuvula oku livelisapo loku sima okuti vi sesamẽla oku tatiwa lonjila yimue yilikasi. Handi vali, vi sukila oku kuama ongangu ya Yesu. Ovio ka vi ci lingila oku kuama ociholo coku sukula olomãhi, pole, vi ci lingila omo lioku vumba vakuavo lumbombe okuti, ka va lekisa olonepele.

Eci kua fetika oku tekãva, Yesu wa longisa kovapostolo vaye ocituwa coku lekisa umbombe poku sukula olomãhi viavo. Cilo, citava okuti noke yoku lia o Paskoa, eye o tukula olondaka viocitumasuku ca Daviti poku popia hati: “Ekamba liange nda kolela, haeye wa lia lia ombolo yange, eye muẽle wa njeluila ocisendemai.” Kuenje eye o lombolola hati: “Umue pokati kene o makula.”—Osamo 41:9; Yoano 13:18, 21.

Ovapostolo va livanja pokati kuenje omunu lomunu o pula hati: “A Ñala, hameko, siti?” Ndaño muẽle Yuda Isikariote wa pulavo. Petulu o sapuila Yoano wa kala ponele ya Yesu, oco a kũlĩhĩse omunu a kasi oku popia. Kuenje Yoano o petamẽla ku Yesu loku u pula hati: “A Ñala, helie?”—Mateo 26:22; Yoano 13:25.

Yesu u tambulula hati: “Una ndĩha okambolo aka eci ndi ka miña [petiyela].” Eye o miña okambolo petiyela noke wa ka eca ku Yuda loku popia hati: “Mõlomunu o fa ndeci ca sonehiwa catiamẽla kokuaye, pole, una o pakula Mõlomunu ngongo yaye! Hĩse nda ka citiwile.” (Yoano 13:26; Mateo 26:24) Satana iñilila mu Yuda. Cilo, eye o lieca Keliapu oco a linge ocipango caye okuti o linga “omõla wenyõleho.”—Yoano 6:64, 70; 12:4; 17:12.

Yesu o sapuila Yuda hati: “Eci o yongola oku linga, ci linga lonjanga.” Ovapostolo va sima okuti omo Yuda eye wa solakaile okasia yolombongo, Yesu wa kala oku u sapuila hati: “‘Landa ovina tu sukila kocipito,’ ale oco eye a ece cimue kolohukũi.” (Yoano 13:27-30) Pole, Yuda o tunda oco a pakule Yesu.

Vuteke waco wo Paskoa, Yesu o tumbika ocipito cimue cokaliye. Eye o tikula ombolo, eca olopandu, o yi timbula kuenda o yeca kovapostolo oco va yi lie. Eye o popia hati: “Eci ci lomboloka etimba liange lina li eciwa vonduko yene. Ci lingaili onjivaluko yange.” (Luka 22:19) Ovapostolo va pitisa ombolo kuenda va fetika oku yi lia.

Kaliye Yesu o tikula o kopo yovinyu, eca olopandu kuenje o yi pitisa kokuavo. Omunu lomunu o nyuako kamue. Yesu o popia hati: “Okopo eyi yi lomboloka ocisila cokaliye omo liosonde yange yina yi pesiwila vonduko yene.”—Luka 22:20.

Poku ci linga, Yesu o tumbika ocipito conjivaluko violofa viaye, cina olondonge viaye vi sukila oku ivaluka unyamo lunyamo, keteke 14 ya Nisana. Ocipito caco conjivaluko, ci ivaluisa eci Yesu la Isiaye va linga, oco omanu vakuekolelo va yovuiwe kekandu kuenda kolofa. Ocipito eci ca velapo o Paskoa ya va Yudea, momo ci situlula okuti, eyovo liocili ka li tiamisiwila lika kokuavo, pole, komanu vosi va kuete ekolelo.

Yesu o popia okuti osonde yaye “yi pesiwila oku ecela akandu omanu valua.” Pokati komanu vaco okuti akandu avo a ka ecelua, pa sangiwa ovapostolo vakuekolelo kuenda olondonge vikuavo ndeci ovo. Ovapostolo vaco, va ka kala la Yesu Vusoma wa Isiaye.—Mateo 26:28, 29.

Yesu vokuenda kuteke waye wa sulako lovapostolo, wa va longisa ocituwa coku lekisa umbombe poku va sukula kolomãhi viavo. Momo lie a ci lingila? Wa ci lingila omo lioku hongua kuavo. Ovo va kala vakuambili koku fendela Suku, pole, handi va kuatele ocituwa coku li velisapo. (Marko 9:33, 34; 10:35-37) Vuteke ulo, va lekisa vali ocituwa caco.

Ovapostolo va fetika oku lihoyisa “nda helie wa velelepo pokati kavo.” (Luka 22:24) Citava okuti Yesu wa sumua poku mola okuti va kasi oku lihoyisa vali! Nye a linga?

Yesu ka pisa ovapostolo vaye omo liocituwa va lekisa, pole, lepandi lialua o vangula lavo ndoco: “Olosoma violofeka vi viala pokati kavo kuenda vana va kuete unene woku va viala, va tukuiwa hati, Vakuacali. Hacoko ci kala pokati kene. . . . Helie wa velapo, yuna o lia, ale yuna o vumba?” Kuenje poku va ivaluisa ongangu a siata oku lekisa kokuavo, Yesu o popia hati: “Pole, ñasi pokati kene ndu o vumba.”—Luka 22:25-27.

Ovapostolo ndaño lekambo liavo lioku lipua, va siatavo oku kala la Yesu poku liyaka lovitangi vialua. Omo liaco, eye o popia hati: “Ndi linga ocisila lene, ndeci Isiange a linga lame ocisila cusoma.” (Luka 22:29) Alume vaco, olondonge via koleliwa via Yesu. Poku linga ocisila eci, Yesu o likuminya kokuavo okuti, va ka panga onepa Kusoma, loku viala kumue laye.

Ndaño okuti ovapostolo va kuete elavoko eli li sanjuisa, pole, handi ka va lipuile. Yesu o va sapuila hati: “Satana wa tuma oku ku sisi vosi yene ndotiliku” yi li sandula eci yi sisiwa. (Luka 22:31) Eye o va lungulavo hati: “Vosi yene uteke ulo vu ka njanduluka, momo ca sonehiwa citi: ‘[Mbeta] ungombo kuenje olomeme viosi vio vocunda vi lisandula.’”—Mateo 26:31; Sakariya 13:7.

Petulu ka tava kondaka yaco kuenje loku likolela o popia hati: “Ndaño vosi va ku yanduluka, ame lalimue eteke hu yanduluka!” (Mateo 26:33) Yesu o sapuila Petulu okuti, osimbu ekondombolo ka lia lilile olonjanja vivali vuteke waco, eye o ko likala. Pole, Yesu o popia vali hati: “Nda ku likutililako okuti ekolelo liove ka li hongui; kuenda eci o tiuka, kolisa vamanjove.” (Luka 22:32) Handi vali Petulu o vangula lutõi hati: “Ndaño oku fa love, lalimue eteke hu likala.” (Mateo 26:35) Ovapostolo vakuavo haico va popiavo.

Yesu o sapuila olondonge viaye hati: “Ndi kala vali lene okatembo kamue. Vu ka ndi sandiliya; ndeci nda sapuilile va Yudea hati, ‘Oku ngenda ka vu tẽla oku pitĩlako,’ cimuamue haico ndu sapuili cilo.” Kuenje eye amisako hati: “Ndu wĩhi ocihandeleko cokaliye, okuti vu lisola pokati; ndeci ame ndo soli, ene lisolivo pokati. Poku ci linga, vosi va limbuka okuti vulondonge viange—nda wa lisoli pokati.”—Yoano 13:33-35.

Eci Petulu a yeva okuti Yesu o kala vali lavo okatembo kamue o pula hati: “A Ñala, pi enda?” Yesu o tambulula hati: “Oku ngenda ka vu pondola oku ñuama, pole vu ñuama noke.” Petulu o popia hati: “A Ñala, momo lie ka ci tavela oku ku kuama cilo? Hu pesila omuenyo wange.”—Yoano 13:36, 37.

Cilo Yesu o tukula olondaka a popele eci a tuma ovapostolo oku ka kundila ko Galilea. Vepuluvi liaco ka ca tavele okuti vambata ovipete violombongo ale pamue viokulia. (Mateo 10:5, 9, 10) Eye o pula hati: “Siti lacimue co kambeleli?” Ovo vati: “Oco!” Pole, nye ovo va sukila oku linga voloneke vi kuamamo? Yesu o va ĩha onumbi yokuti: “Vana va kuete ocipete colombongo, va ci ambate, cimuamue haico lonjeke yoku ambata okulia kuenda wosi ka kuete osipata, a landise uwalo waye oco a lande yimue. Momo ndu sapuili siti, eci ca sonehiwa te ca tẽlisiwa kokuange, ndeci, ‘Eye wa tendiwa la vakuakutomba ovihandeleko.’ Momo ovina via sonehiwa viatiamẽla kokuange, vi tẽlisiwa.”—Luka 22:35-37.

Yesu o kasi oku tukula epuluvi a laika oku valeliwa kuti ponele yolondingaĩvi. Noke, olondonge viaye vi ka lambalaliwa calua. Ovio vi sima okuti via lipongiya kuenje vi popia viti: “A Ñala, [tu kuete] olosipata vivali.” Eye o va tambulula hati: “Vi tẽla.” (Luka 22:38) Omo okuti va kuete olosipata, ci ka eca ku Yesu epuluvi lioku va longisa ulandu umue u kuete esilivilo lia velapo.

Ondalelo ya pua, pole, Yesu handi o kasi vohondo yosapalalo lovapostolo. Eye o va lembeleka hati: “Ovitima viene ka vi ka tokotelue. Koleli Suku; ñolelivo ame.”—Yoano 13:36; 14:1.

Yesu o tukula esunga lieci ovapostolo vaye vakuekolelo ka va sukilila oku sumua loku enda kuaye, poku popia hati: “Konjo ya Tate kuli ovitumãlo vialua vioku kala. . . . Nda nda enda oku ko pongiyili ocitumãlo, ndi tiuka vali kuenda ndu vu upilili okuti, oku ndi kala haiko ene vu kalavo.” Pole, ovapostolo ka va kuata elomboloko liokuti Yesu o kasi oku popia catiamẽla koku enda kilu. Tomasi o pula hati: “A Ñala, ka tua kũlĩhĩle oku enda. Tu kũlĩha ndati onjila yaco?”—Yoano 14:2-5.

Yesu o tambulula hati: “Ame ndinjila, haime ndicili, haime ndimuenyo.” Omunu umue nda o tava Yesu, alongiso aye kuenda o setukula ekalo liomuenyo waye, oco lika a pondola oku iñila kilu vonjo ya Isiaye. Omo liaco, Yesu o popia hati: “Lomue iya ku Isia, te lame.”—Yoano 14:6.

Filipu o kasi oku yevelela lutate kuenje o linga epingilo limue hati: “A Ñala, tu lekise Isia kuenje ci tẽla kokuetu.” Citava okuti Filipu o yongola oku mola ocilimbu cimue ci tunda ku Suku ndeci ca pita la Mose, Eliya kuenda Isaya. Pole, ovapostolo va kuete ovina via velapo okuti ovinjonde vi sule. Yesu o lombolola ovina viaco poku tambulula hati: “Nda kala kala lene otembo eyi yosi, lopo kua ñulĩhĩle a Filipu? Wosi o mola ame, o molavo Isia.” Yesu o setukula ciwa ovituwa via Isiaye; kuenje oku kala laye loku u luluvala, ci sokisiwa loku mola Isia. Ocili okuti Isia wa velapo Omõla, noke Yesu o popia hati: “Ovina ndu sapuili si vi popi locipango cange muẽle.” (Yoano 14:8-10) Omo liaco, ovapostolo va limbuka okuti, Yesu eca esivayo liosi ku Isiaye omo lialongiso aye.

Ovapostolo va Yesu va mola ale ovilinga viaye vi komõhisa kuenda vo yeva ale oku sandeka olondaka viwa viatiamẽla Kusoma wa Suku. Cilo eye o va sapuila hati: “Wosi o ñolela, o lingavo ovilinga ndevi ndi linga; kuenda o linga ovilinga vinene okuti evi vi sule.” (Yoano 14:12) Yesu ka kasi oku popia okuti ovo va ka linga ovikomo via velapo okuti viaye vi sule. Pole, va ka linga upange woku kunda vokuenda kuotembo yalua, loku talavaya kolonepa vialua kuenda oku kundila omanu valua.

Ovo ka va ka yandulukiwa eci Yesu a enda, momo wa likuminya hati: “Nda ene vu pinga cimue vonduko yange, ndu cĩhi.” Handi vali, eye o popia hati: “Ndi pinga ku Isia kuenda eye u wĩhi oñuatisi yikuavo yi kala lene otembo ka yi pui, okuti espiritu liocili.” (Yoano 14:14, 16, 17) Eye o va likuminya okuti va ka tambula espiritu sandu okuti, oñuatisi yikuavo. Kuenje eci ci pita keteke lio Pendekoste.

Yesu o popia hati: “Okasimbu kaño oluali ka lu ndi moli vali, ene puãi vu ndi mola, omo ñasi lomuenyo kuenda ene vu kalavo lomuenyo.” (Yoano 14:19) Yesu noke liepinduko liaye o molẽha kolondonge viaye letimba liositu kuenje vokuenda kuotembo o ka va pindula oco va ka kale laye kilu ndoviluvo viespiritu.

Cilo Yesu o lombolola ocili cimue ci kuete elomboloko lia leluka poku popia hati: “Wosi o kuete ovihandeleko viange kuenje o vi pokola, eye o ndi sole. Wosi o ndi sole, o soliwa la Isiange kuenda ame ndu sola kuenje ndi limolẽhisa kokuaye.” Noke upostolo Yuda o tukuiwavo okuti Tadeo o pula hati: “A Ñala ci kasi ndati okuti o limolẽhisa kokuetu, puãi koluali hakoko?” Yesu u tambulula hati: “Nda umue o ndi sole, o pokola kondaka yange kuenda Isiange u sola . . . Wosi ka ndi sole, ka pokola kolondaka viange.” (Yoano 14:21-24) Oluali lua litepa lolondonge viaye, momo oluo ka lu limbuka okuti Yesu eye onjila, ocili haeye omuenyo.

Eci Yesu a enda, olondonge viaye vi ka ivaluka ndati ovina viosi eye a va longisa? Yesu o popia hati: “Oñuatisi okuti espiritu sandu, yina Isia a ka tuma vonduko yange yi ko longisi ovina viosi loku wivaluisi ovina viosi ndo sapuili.” Ovapostolo va limbuka ndomo espiritu sandu li kuete unene. Omo liaco, ohuminyo eyi yi va lembeleka calua. Yesu amisako loku popia hati: “Ndu sili ombembua; ndu wĩhi ombembua yange. . . . Ovitima viene ka vi ka tokotelue ndaño oku kala lusumba.” (Yoano 14:26, 27) Olondonge vi kuete esunga lieci ka vi sukilila oku tokotelua, momo vi ka tambula ekuatiso kuenda eteyuilo lia Isia ya Yesu.

Ndopo eteyuilo lia Suku li ka limbukiwa. Yesu o popia hati: “Ombiali yoluali yi kasi oku iya, oyo ka yi kuete unene lame.” (Yoano 14:30) Eliapu lia tẽla oku iñilila mu Yuda kuenda oku u yapuisa. Pole, omo Yesu hukuekanduko, eye ka kuete ehonguo lalimue oco Satana o yapuise okuti, o liwekapo oku vumba Suku. Eliapu ka li kuete unene woku lingisa okuti Yesu amamako kolofa. Momo lie? Yesu o popia hati: “Ndi linga ovina Isia a ndi tuma oku linga.” Eye wa kolela okuti Isiaye o ko pindula.—Yoano 14:31.

Yesu o kasi oku pamisa olondonge viaye vakuekolelo lombangulo yimue yi kuete esilivilo lialua. Kua tekãva ale, citava okuti va pita ale vokati kuteke. Kaliye eye o ta olusapo lumue lu vetiya calua.

Eye o fetika oku popia hati: ‘Ame nduyuva wocili kuenda Isiange eye ongunja.’ (Yoano 15:1) Olusapo luaye, lu ivaluisa eci ca popiwile ale kovita vianyamo via pita catiamẽla kepata lia Isareli lia tukuiwile okuti uyuva wa Yehova. (Yeremiya 2:21; Hosea 10:1, 2) Pole, Yehova o kasi oku likala epata liaco. (Mateo 23:37, 38) Omo liaco, Yesu o lekisa ocisimĩlo cokaliye. Yesu eye uyuva una Isiaye a kũla tunde eci o waveka lespiritu sandu kunyamo 29 K.K. Pole, Yesu o lekisa okuti, uyuva u lomboloka vali ocina cikuavo.

Eye o popia hati: “[Isiange] o teta ocanja cosi okuti ka cimi epako vokuange kuenda cosi cima epako o ci sonjela oco cime apako alua. . . . Ndeci ocanja ka cimi epako lika liaco, te ci tokeka kuyuva, haico ene, vu tẽla lika oku ima epako nda vu kala vokuange. Ame nduyuva; ene vuvianja.”—Yoano 15:2-5.

Yesu o likuminya kolondonge viaye vakuekolelo okuti eci eye a enda, o tuma oñuatisi yimue, espiritu sandu. Eci ovapostolo lomanu vakuavo va ka tambula espiritu liaco, noke yoku pita 51 koloneke, ovo va ka linga ovianja viuyuva. Kuenje ovianja vi ka likuata omunga la Yesu. Momo lie?

Eye o lombolola hati: “Wosi o kala vokuange, ame ñala vokuaye, eye ima epako; momo nda vu litepa lame, ka vu tẽla oku linga cimue.” “Ovianja” viaco okuti olondonge vakuekolelo, va laikele oku ima epako lialua poku kuama ovituwa viaye, oku lekisa ombili poku sapela lomanu catiamẽla Kusoma wa Suku kuenda oku longisa omanu valua oco va linge olondonge. Nda umue ka yongola oku kala vomunga la Yesu kuenda ka imi epako, nye ci lingiwa? Yesu o lombolola hati: “Nda umue ka kala vokuange, o sokisiwa locanja okuti ci inasiwa.” Handi vali, Yesu o popia hati: “Nda wa kali vokuange kuenda olondaka viange vi kala vokuene, pingi cosi vu yongola kuenje cu wĩhiwi.”—Yoano 15:5-7.

Oku amisako Yesu o lombolola vali eci catiamẽla koku pokola ovihandeleko viaye okuti wa ci vanguile ale olonjanja vivali. (Yoano 14:15, 21) Yesu o tukula onjila yimue ya velapo yi lekisa okuti olondonge viaye vi kasi ale oku ci linga, poku popia hati: “Nda vu pokola kovihandeleko viange, vu kala vocisola cange, ndeci nda pokola kovihandeleko via Tate kuenje ñasi vocisola caye.” Eci ci lekisa okuti mua kongela oku linga ovina vikuavo okuti, oku sola lika Yehova Suku Lomõlaye, ci sule. Yesu o popia hati: “Eci oco ocihandeleko cange cokuti, vu lisola pokati ndeci ame ndo soli. Lomue o kuete ocisola ca velapo ndeci, okuti omunu o pesila omuenyo waye akamba vaye. Ene wakamba vange nda vu linga eci ndu tumi.”—Yoano 15:10-14.

Vokuenda kuolowola vimue, Yesu o ka lekisa ocisola caye poku eca omuenyo waye ku vosi vo kolela. Ongangu yaye yi pondola oku vetiya olondonge viaye oku likuatelavo ocisola cocili pokati. Eci oco ocisola ci ka va situlula ndomo Yesu a ci popia ale okuti: “Poku ci linga, vosi va limbuka okuti vulondonge viange—nda wa lisoli pokati.”—Yoano 13:35.

Ovapostolo va sukila oku limbuka okuti Yesu o va tukula hati “akamba.” Eye o lombolola esunga lieci a va tukuila ndoco eci a popia hati: “Ndu tukuli akamba, momo ndo sapuili ovina viosi nda yeva ku Isiange.” Ovapostolo va kuete ukamba umue wa velapo, momo ovo akamba va koleliwa va Yesu kuenda va kũlĩha ovina Isiaye o sapuila! Pole, oco vamameko oku kuata ukamba waco, va sukila oku ‘ima epako.’ Nda va ci linga, Yesu o va likuminya hati: “Cosi vu pinga ku Tate vonduko yange, eye [o ka ku] cĩhi.”—Yoano 15:15, 16.

Ocisola ci kasi pokati ‘kovianja’ viaco okuti olondonge viaye, ci ka va kuatisa oku pandikisa leci ci ka pita lavo. Eye o va lungula okuti oluali lu ka va suvuka, pole, o va lembeleka hati: “Nda oluali lu u suvuki, ivaluki okuti tete lua suvuka ame osimbu ka luo suvukili. Nda wa kali vakualuali, oluali nda luo soli, omo wa tiamẽli kokualio. Cilo omo okuti ka wakualualiko, . . . oco oluali luo suvukili.”—Yoano 15:18, 19.

Poku lombolola esunga likuavo lieci oluali lu va suvukila, Yesu amisako hati: “Ovo va ko lingili ovina evi viosi omo lionduko yange, momo ka va kũlĩhĩle U wa numa.” Yesu wa popia hati ovilinga viaye vi komõhisa vi pisa vana vo suvuka lolondaka viokuti: “Nda sia lingile pokati kavo ovilimbu vina okuti lomue wa vi lingile, nda ka va kuatele ekandu; pole, cilo ame la Isiange, kavali ketu va tu mola kuenda va tu suvuka.” Ocili okuti, esuvu liavo li kasi oku tẽlisa ovitumasuku.—Yoano 15:21, 24, 25; Osamo 35:19; 69:4.

Yesu o likuminya vali oku tuma oñuatisi okuti, espiritu sandu. Ongusu yaco ya pama yeciwa kolondonge viaye viosi kuenda yi pondola oku va kuatisa oku ima epako loku ‘imba uvangi.’—Yoano 15:27.

Yesu lovapostolo vaye va lipongiya ale oco va tunde vohondo yina va lila ondalelo yo Paskoa. Yesu noke yoku eca kokuavo olonumbi via velapo, o popia hati: “Ndo sapuili ovina evi oco ka vu ka konyohi.” Eye o va lekisa esunga lieci va sukilila elungulo liaco poku popia hati: “Omanu vo tundisi vosunangonga. Owola yiya eci umue a vu pondi loku sima okuti o kasi oku linga upange u kola wa Suku.”—Yoano 16:1, 2.

Citava okuti olondaka evi vi sakalaisa ovapostolo. Ndaño Yesu wa va sapuilile ale okuti oluali lu ka va suvuka, pole, ka va sapuilile okuti va ka pondiwa. Momo lie? Eye o popia hati: “Ovina evi, sia ku vi sapuilili tete, momo nda kala ale lene.” (Yoano 16:4) Cilo o kasi oku va lungula osimbu ka endele. Pamue, eci ci ka va kuatisa noke oco ka va ka konyohe.

Yesu amisako hati: “Ngenda ku una wa numa; handi lopo lomue pokati kene o mulisa okuti, ‘Wenda pi?’” Kefetikilo liuteke waco, ovo va pula Yesu oku eye a laikele oku enda. (Yoano 13:36; 14:5; 16:5) Pole, lesakalalo omo lieci eye a popia okuti va ka lambalaliwa, cilo ovo va sokolola lika kesumuo liavo. Omo liaco, ka va pula catiamẽla kulamba Yesu a ka tambula ale nda ci ka kuata esilivilo limue kafendeli vocili. Yesu o popia hati: “Omo ndo [sapuili] ovina evi, ovitima viene via nyumãla.”—Yoano 16:6.

Kuenje Yesu o lombolola hati: “Ngenda oco vu kuatisiwi. Pole, nda sia endele, oñuatisi ka yiya kokuene; puãi nda ndaenda, ndi yi tuma kokuene.” (Yoano 16:7) Olondonge vi tambula lika espiritu sandu noke yolofa via Yesu loku enda kuaye kilu. Kuenje Yesu o ka tuma espiritu sandu ndoñuatisi komanu vaye kolonepa viosi violuali.

Espiritu sandu li “ka lekisa komanu vosi eci ci lomboloka ekandu, esunga kuenda esombiso.” (Yoano 16:8) Ci ka limbukiwa okuti oluali ka lu lekisa ekolelo Komõla a Suku. Omo okuti Yesu enda kilu, ci ka eca uvangi wesunga liaye kuenda o ka lekisa okuti Satana “ombiali yoluali lulo,” o sesamẽla eyambulo.—Yoano 16:11.

Yesu amisako hati: “Handi ñuete ovina vialua vioku ku sapuili, pole, ka vu tẽla oku kuata elomboloko liavio.” Eci eye a ka eca espiritu sandu, olio li ka va songuila okuti va kuata elomboloko ‘liocili cosi’ kuenje va ka pondola oku endela vocili caco.—Yoano 16:12, 13.

Ovapostolo va kuata atatahãi lolondaka vi kuãimo via Yesu viokuti: “Ndopo ka vu ndi moli vali kuenda ndopo vu ndi mola vali.” Va lipula omunu lukuavo elomboloko liolondaka viaco. Yesu poku limbuka okuti va yongola oku u pula catiamẽla kondaka yaco, o lombolola hati: “Ocili ndu sapuili siti, vu lila loku litetela, puãi oluali lu ka yolela; ene vu sumua, pole evalo liene li pongoloka onjolela.” (Yoano 16:16, 20) Eci Yesu a ka pondiwa kekumbi li kuamamo, asongui vetavo va ka sanjuka, pole, olondonge vi ka sumua. Kuenje eci Yesu a ka pinduiwa, esumuo liavo li ka pongoloka esanju! Handi vali, va ka sanjukavo eci Yesu a ka eca kokuavo espiritu sandu lia Suku.

Yesu poku sokisa ekalo liovapostolo lukãi o kasi lolongembia vioku cita, o popia hati: “Ukãi poku cita o yeva evalo, momo owola yaye ya pitĩla, pole, noke yoku cita omõla, ka ivaluka vali olongembia viaco omo liesanju liomõla wa citiwa voluali.” Kuenje Yesu o lembeleka ovapostolo vaye hati: “Ene cilo wa sumui; pole, ndu vu moli vali kuenda ovitima viene vi kala lonjolela kuenje lomue u upi esanju liene.”—Yoano 16:21, 22.

Kotembo yaco, ovapostolo ka va lingaile apingilo vonduko ya Yesu. Pole, cilo eye o popia hati: “Keteke liaco vu ka pinga ku Isia vonduko yange.” Momo lie va sukilila oku ci linga? Eci ka ci lekisa okuti Isia ka yongola oku tambulula. Noke Yesu o popia hati: ‘Isia o vu sole, momo ene vu ndi sole . . . ndonumiwa ya Suku.’—Yoano 16:26, 27.

Olondaka vievetiyo Yesu a sapuila ovapostolo vaye, citava okuti via va ĩha utõi woku popia hati: “Tua kolela okuti ove wa tunda ku Suku.” Pole, ekolelo liaco ndopo li setekiwa. Yesu o lombolola eci ci ka pita ndopo poku popia hati: “Tali! Owola iya kuenda yeya ale, eci vo sanduli omunu lomunu konjo yaye kuenje vu ndi sia lika liange.” Handi vali, o va likuminya hati: “Ndo sapuili ale ovina evi okuti vonduko yange vu kuata ombembua. Voluali vu talisiwa ohali, pole, kuati utõi! Ame nda yula oluali.” (Yoano 16:30-33) Yesu ka kasi oku va yanduluka. Wa kolela okuti ndeci eye a linga, ovapostolo va pondolavo oku yula oluali. Ndamupi? Poku linga ocipango ca Suku lekolelo, ndaño okuti Satana loluali luaye va seteka oku va yapuisa oco va liwekepo oku pandikisa.

Omo liocisola calua Yesu a kuetele ovapostolo vaye, wa siata oku va pongiya omo liungende waye u kasi ocipepi. Eye o vanja kilu kuenje o likutilila ku Isiaye hati: “Muisa omõlove ulamba, oco omõlove a ku muisevo ulamba, ndeci wo wĩha unene komanu vosi, eye eca omuenyo ko pui ku vosi vana ove wo wĩha.”—Yoano 17:1, 2.

Yesu o limbuka okuti oku eca ulamba ku Suku, ci kuete esilivilo lia velapo. Ocili okuti, elavoko Yesu a tukula liomuenyo ko pui, li lembeleka calua! Omo Yesu vo wĩha “unene komanu vosi,” asumũlũho a tunda kocisembi caye, a pondola oku kuatisa omanu vosi. Pole, omanu vamue lika va ka kuata esumũlũho liaco. Momo lie? Momo Yesu o ka eca lika asumũlũho ku vana va kapako olondaka eye a tukula viokuti: “Omuenyo ko pui u lomboloka okuti ovo va ku kũlĩha okuti ove lika wu Suku yocili kuenda una ove wa tuma, Yesu Kristu.”—Yoano 17:3.

Omunu o sukila oku kũlĩha ciwa Isia, Lomõla kuenda oku kuata ukamba lavo. Ovisimĩlo viomunu waco, vi sukila oku likuata levi via Isia Lomõla, kovina viosi. Handi vali, o sukilavo oku likolisilako oku setukula ovituwa viavo viwa poku tata omanu vakuavo. Eye o sukila oku limbuka okuti, ocina ca velapo oku sivaya Suku okuti, oku tambula omuenyo ko pui ci sule. Kaliye Yesu o lombolola ciwa ondaka yaco.

Eye o popia hati: ‘Nda ku muisa ulamba kilu lieve, nda malusula upange wa numa oku linga. Cilo, a Tate, muise ulamba kovaso ove, muise ulamba una nda kala lawo kumue love osimbu oluali ka lua lulikiwile.’ (Yoano 17:4, 5) Yesu o pinga okuti noke liepinduko liaye, o kuata vali ulamba ndowu a kuatele ale kilu.

Pole, Yesu ka ivaleleko ovina a linga kupange waye woku kunda. Eye o likutilila hati: “Nda situlula onduko yove komanu va kala voluali kuenje wa va nyĩha. Ovo va kala vove kuenje wa va eca kokuange kuenda va kuama ondaka yove.” (Yoano 17:6) Yesu kupange waye woku kunda, wa linga ovina vialua okuti, ka tukuile lika onduko ya Suku, Yehova. Eye wa kuatisa olondonge viaye oku kũlĩha elomboloko lionduko yaco, ovituwa via Suku kuenda ndomo eye a tata omanu.

Ovapostolo va lilongisa eci catiamẽla ku Yehova, ocikele Comõlaye kuenda ovina Yesu a longisa. Yesu lumbombe, o popia hati: “Olondaka wa ndi sapuila nda vi eca kokuavo kuenje ovo va vi tava kuenda va kũlĩha okuti ndeya ndonumiwa yove kuenje va kolela okuti ove wa numa.”—Yoano 17:8.

Omo liaco, Yesu o limbuka etepiso li kasi pokati kolondonge viaye kuenda omanu vakuavo poku popia hati: “Nda va likutililako, pole, si kasi oku likutililako oluali, te vana ove wa nyĩha, momo vove; . . . A Tate o kola, va lava omo lionduko yove yina ove wa nyĩha, okuti va linga vamuamue ndeci etu tuamuamue. . . . Nda va teyuila kuenje lomue pokati kavo wa nyõleha, te lika omõla wenyõleho” okuti, Yuda Isikariote, una o laika oku pakula Yesu.—Yoano 17:9-12.

Yesu amisako oku likutilila hati: “Oluali lua va suvuka. . . . Ndu ku pinga okuti ku vopi voluali, pole, va lava omo liondingaĩvi. Ovo ka va tiamẽlele koluali, ndeci ame sia tiamẽlele koluali.” (Yoano 17:14-16) Ovapostolo kuenda olondonge vikuavo, va kasi voluali okuti, omanu va vialiwa la Satana. Pole, va sukila oku litepa loluali kuenda kevĩho liaco. Va pondola oku ci linga ndati?

Ovo va sukila oku amamako oku kala omanu va kola okuti, va litepa loluali oco va vumbe Suku poku kapako ocili ci sangiwa Vovisonehua vio Heveru kuenda ocili ca longisiwa la Yesu. Eye o likutilila hati: “Va kolisila vocili; ondaka yove oyo ocili.” (Yoano 17:17) Noke ovapostolo vamue va ka soneha alivulu a ka panga onepa ‘kocili’ ci pondola oku kuatisa umue oku kala omunu o kola.

Vokuenda kuotembo, vamue va ka tava “ocili.” Kuenje Yesu o likutilila hati: “Si pingila lika ava [va kasi palo] puãi mingilavo vana [vo kolela] mekonda liondaka yavo.” Yesu o pingilako vosi poku popia hati: “Oco ovo va linge vamuamue, ndeci ove u Tate o kasi vokuange kuenda ame ñasi vokuove, okuti ovo va kalavo vokuetu.” (Yoano 17:20, 21) Eci ka ci lekisa okuti Yesu la Isiaye vamuamue ketimba. Ovo vamuamue omo okuti va litava pokati kovina viosi. Omo liaco, Yesu o likutilila oco olondonge viaye vi likuatevo omunga lavo.

Votembo yimue, Yesu wa sapuila Petulu kuenda vakuavo okuti enda oku ka va pongiyila ocitumãlo cimue okuti, kilu. (Yoano 14:2, 3) Cilo Yesu o vangula vali ondaka yaco poku likutilila hati: “A Tate, ndi yongola okuti ava wa nyĩha va kalavo lame apa [ndi kala,] oco va mole ulamba wange una wa nyĩha, momo o ndi sole tunde eci oluali ka lua lulikiwile.” (Yoano 17:24) Omo liaco, eye o lekisa okuti, osimbu Adama la Eva ka va kuatele omãla, Suku wa solele ale Omõlaye wongunga una weya oku linga Yesu Kristu.

Yesu poku malusula ohutililo yaye, o tukula vali onduko ya Isiaye, ocisola Suku a kuetele ovapostolo kuenda omanu vakuavo va laika oku tava “ocili,” eci a popia hati: “Nda va longisa onduko yove kuenda ndi yi longisa vali, oco ocisola o ndi sole laco ci kale vokuavo kuenda ame ñala vokuavo.”—Yoano 17:26.

Yesu o mala oku likutilila kumue lovapostolo vaye vakuekolelo. Kuenje ‘noke yoku imba ovisungo viesivayo, va enda Komunda Yoliveira.’ (Marko 14:26) Ovo va enda kutundilo vocumbo cimue ci tukuiwa hati Gesemane, muna Yesu a siata oku enda.

Ovo va pitĩla pocitumãlo cimue ca posoka pokati koviti violiveira. Yesu o sia konyima ovapostolo ecelãla, citava okuti ocipepi lombundi yocumbo loku va sapuila hati: “Tumãli palo osimbu ngenda oko oku ka likutilila.” Yesu ambata Petulu, Tiago kuenda Yoano kuenje va iñila vocumbo. Eye o sakalala calua kuenda o sapuila ovapostolo vatatu hati: “Utima wange wa tokotelua, toke koku fa. Siali palo kuenda lavululi kumue lame.”—Mateo 26:36-38.

Yesu eci amela naito kovaso omo okuti ca kala epuluvi limue liesakalalo, o “nyoñamisa ocipala loku likutilila” ku Suku hati: “A Tate, kokuove ovina viosi vi tẽliwa; njupe okopo eyi. Handeciko nda panga, puãi ndeci ove wa panga.” (Marko 14:35, 36) Nye eye a yongola oku popia lolondaka evi? Anga hẽ o yongola oku liwekapo oku kala Onjovoli? Ocili okuti, sio!

Yesu eci a kala kilu, wa mola ohali yalua yomanu va pondiwa la va Roma. Omo okuti cilo Yesu omunu ukuasitu lovisimĩlo ndevi vietu, haeye o pondolavo oku yeva evalo, o sakalala leci ci ka pita laye. Pole, cu sakalaisa vali calua oku kũlĩha okuti oku fa kuaye ndondingaĩvi ka yi kuete esilivilo, ci pondola oku sepuisa onduko ya Isiaye. Vokuenda kuolowola vimue, eye o ka valeliwa kuti ndomunu umue wa popia atonãi Suku.

Yesu noke yoku linga ohutililo yimue yi tumãla otembo yalua, poku tiuka o sanga okuti olondonge viaye vitatu, via pekela. Eye o sapuila Petulu hati: “Ene ka wa tẽleli oku lavulula ndaño owola yimosi? Lavululi kuenda likutilili olonjanja viosi okuti ka vu kupukila veyonjo.” Yesu o limbukavo okuti ovapostolo vaye va kava kuenda ekumbi lia enda. Kuenje eye amisako hati: “Utima wa pama, pole, etimba lia hongua.”—Mateo 26:40, 41.

Yesu o tunda vali onjanja yavali kuenda o pinga ku Suku oco o upe “okopo.” Eci a tiuka, o sanga okuti ovapostolo vatatu va pekela vali, ka va kasi oku likutilila oco ka va ka kupukile veyonjo. Yesu o vangula lavo, pole, ovapostolo ka “va kũlĩhĩle eci vo tambulula.” (Marko 14:40) Eye o tunda onjanja yatatu kuenda o kekama kolongolo oco a likutilile.

Yesu o sakalala calua lesepu olofa viaye ndondingaĩvi vi pondola oku kokela konduko ya Isiaye. Pole, Yehova o yevite olohutililo Viomõlaye kuenje votembo ya sokiyiwa o tuma ungelo umue oco o pamise. Ndaño lekuatiso liaco, Yesu ka liwekapo oku pinga ku Isiaye kuenje “wamamako oku likutilila.” O sakalala calua. Ocilemo cimue cinene ci kasi kapepe a Yesu! Omuenyo waye ka u pui lowu womanu vakuekolelo, u kasi kohele. Eli olio esunga lieci ‘esalamiho liaye li lolukila posi ndalolo osonde.’—Luka 22:44.

Eci Yesu a tiuka onjanja yatatu kovapostolo vaye, o sanga okuti va pekela vali. Eye o popia hati: “Vepuluvi eli ene vu kasi oku pekela loku puyuka! Owola yi kasi ocipepi okuti Mõlomunu o pakuiwa la vakuakandu. Pasuki, tuendi. U o makula o kasi ocipepi.”—Mateo 26:45, 46.

Ca pitahãla ale vokati kuteke. Ovitunda vi tava oku feta ku Yuda 30 kovingangu viopalata oco eye a pakule Yesu. Kuenje Yuda o songuila ocimunga cimue cinene covitunda via velapo la va Fariseo oco va sange Yesu. Pocimunga caco pa endela asualali va Roma va limalẽha kuenda usongui umue wasualali.

Citava okuti eci Yesu a tundisa Yuda kondalelo yo Paskoa, haico a enda kovitunda via velapo. (Yoano 13:27) Ovo vongolola olondavululi viavo kuenda ocimunga cimue casualali. Citava okuti tete Yuda o vambata vohondo yosapalalo muna Yesu a kala lovapostolo vaye oku lia o Paskoa. Cilo owiñi u yoka Ocimbota co Kedrone oku loña kocumbo. Vambata ovota, olondiyelo kuenda ovimihi locimãho coku sanga Yesu.

Yuda poku songuila owiñi Komunda Yoliveira wa kũlĩhĩle apa va ka sanga Yesu. Yesu lovapostolo va linga ovongende alua ko Betania kuenda ko Yerusalãi. Poku linga ovongende aco, va enda oku puyuka vocumbo co Gesemane. Cilo kua tekãva, citava okuti Yesu o kasi pocitumãlo cimue ca tekãva vocumbo pokati koviti violiveira. Asualali vana ka va la mola Yesu, va pondola oku u limbuka ndati? Oco va kuatisiwe, Yuda o ka eca ondimbukiso yimue. Eye o popia hati: “U ndi sipula, eye; u kuati oco ka ka tile.”—Marko 14:44.

Osimbu a kala oku songuila owiñi vocumbo, Yuda o mola Yesu lovapostolo kuenje enda toke ku Yesu. Yuda o popia hati: “Kalunga, a Rambei!” Kuenje u sipula. Yesu u pula hati: “Okuetu, momo lie o kasilili palo?” (Mateo 26:49, 50) Poku tambulula epulilo liaye muẽle Yesu o popia hati: “A Yuda, o kasi oku pakula Mõlomunu lesipulo?” (Luka 22:48) Noke Yesu o vanja kowiñi.

Yesu amela kovimihi kuenda kolondiyelo kuenje o pula hati: “Helie vu kasi oku sanda?” Owiñi u tambulula vati: “Yesu u Nasara.” Lutõi walua Yesu o popia hati: “Ame.” (Yoano 18:4, 5) Alume va lisalukako kuenje va kupukila posi.

Ndaño okuti Yesu wa kuatele epuluvi lioku tila omo liowelema, eye o pula vali u va kala oku sanda. Eci va popia vali vati: “Yesu u Nasara,” eye levando o tambulula hati: “Ndo sapuilili ale okuti ame. Puãi nda ame vu sanda, ava va ende.” Toke vepuluvi eli liohali, Yesu ivaluka eci a popele ale okuti, ka ka pumba ondonge layimue. (Yoano 6:39; 17:12) Eye wa teyuila ovapostolo vaye vakuekolelo, ka nyelisilepo laumue, “te lika omõla wenyõleho” okuti, Yuda. (Yoano 18:7-9) Kaliye Yesu o pinga oco va ecelele okuti olondonge viaye vakuekolelo vienda.

Eci asualali va votoka oku loña ku Yesu, ovapostolo va kuata elomboloko lieci ci kasi oku pita. Ovo va pula vati: “A Ñala, tu [va] veta losipata?” (Luka 22:49) Osimbu Yesu ka tambuluile, Petulu wopa yimue pokati kolosipata vivali vambata. Eye o lemẽha Maliko ukuenje wocitunda cinene kuenda u teta etũi liaye liondio.

Yesu o lamba ketũi lia Maliko loku sakula epute liaco. Kuenje eye o longisa ulandu umue wa velapo ku Petulu poku popia hati: “Someha osipata vocilalo cayo, momo wosi o yaka losipata o nyõleha losipata.” Yesu ka kuata usumba woku kuatiwa, momo o lombolola hati: “Ovisonehua vi tẽlisiwa ndati kueci ci laika oku pita?” (Mateo 26:52, 54) Eye amisako hati: “Okopo Tate a nyĩha si tẽla hẽ oku yi nyua?” (Yoano 18:11) Yesu o tava oku linga ocipango ca Suku okuti, o nõlapo oku fa.

Eye o pula owiñi hati: “Ene weyi lolosipata kuenda olombueti oco vu ñuati ndocingumba? Eteke leteke nda [enda oku tumãla vonembele oku longisa,] pole, ka wa ñuateli. Ovina evi viosi via lingiwila oku tẽlisa eci ca sonehiwa lovaprofeto.”—Mateo 26:55, 56.

Asualali, usongui wasualali kuenda olondavululi via tumiwa la va Yudea, va kuata Yesu loku wambata. Eci ovapostolo va ci mola, va tila. Pole, “ukuenje” umue citava okuti ndonge Marko, o kala pokati kowiñi oco a kuame Yesu ocituanyima. (Marko 14:51) Eci ukuenje waco a limbukiwa, owiñi u seteka oku u kuata kuenje eci cu kisika oku tila loku sia konyima uwalo waye wovalatanya.

Yesu noke yoku kuatiwa ndondingaĩvi, ambatiwa ku Anasi. Eci Yesu a kala umalẽhe leci a komõhisa alongisi vonembele, Anasi eye wa kala ocitunda cinene. (Luka 2:42, 47) Omãla vamue va Anasi noke veya oku lingavo ovitunda vinene kuenda cilo ndatembo yaye Kayafa o kuetevo ocikele caco.

Osimbu Yesu a kasi konjo ya Anasi, Kayafa o sanga otembo yoku ongolola Vakuekanga Linene. Etendelo lia Vakuekanga liaco li soka 71 komanu, oku kongelamo ocitunda cinene kuenda vana va kala ale ovitunda vinene.

Anasi o pula Yesu “catiamẽla kolondonge viaye kuenda kelongiso liaye.” Yesu o tambulula hati: “Nda enda oku vanguila kovaso omanu vosi. Nda longaisa vosunangonga kuenda vonembele, muna va Yudea vosi va enda oku liongoluila, sia vanguile lacimue vuyombeki. Momo lie o mulisila? Pulisa vana va yeva eci nda popia kokuavo.”—Yoano 18:19-21.

Ondavululi yimue ya kalapo, yi veta ocikusi kocipala ca Yesu loku popia hati: “Oco o tambulula oco ocitunda ca velapo?” Pole, Yesu wa kũlĩha okuti ka lingile cimue cĩvi. Omo liaco, o popia hati: “Nda nda popia cĩvi, ci imbila uvangi; nda nda popia ciwa, wa mbetela nye?” (Yoano 18:22, 23) Kuenje Anasi u tuma ku ndatembo yaye Kayafa.

Vepuluvi eli, vosi Vakuekanga Linene okuti, ocitunda cinene cokaliye, akulu vomanu, la vakuavisonehua, va liongolola ale konjo ya Kayafa. Ka ca sungulukile oku linga esombiso limue ndeli vuteke wo Paskoa, pole, eci ka ci va tateka oku amamako longombo yavo yungangala.

Ocimunga eci ci kuete ocame. Yesu noke yoku pindula Lasaru, Ekanga Linene lia nõlapo okuti Yesu wa sesamẽlele oku fa. (Yoano 11:47-53) Ka pa pitile oloneke vialua tunde eci asongui vetavo va lingila usuanji Yesu oco vo kuate loku u ponda. (Mateo 26:3, 4) Eci ca kala ndu okuti Yesu wa tukuiwila ale oku fa osimbu esombiso ka lia fetikile.

Handi vali, kesombiso liaco ka lia sungulukile, ovitunda via velapo lomanu vakuavo Vakuekanga Linene, va sanda olombangi oco va kuate ovovangi oku pisa Yesu. Ovo va sanga omanu valua, pole, uvangi wavo ka u likuata leci ovo va yongola. Noke olombangi vivali vi molẽha loku popia viti: “[Tuo yeva eci a popia] okuti, Nẽla oku nyõla onembele eyi ya tungiwa lomanu kuenda voloneke vitatu nunga yikuavo ka yi tungiwa lomanu.’” (Marko 14:58) Pole, alume vaco ka va tava kovina viosi.

Kayafa o pula Yesu hati: “Ku tambulula lacimue? Momo lie omanu ava va ku pindikila?” (Marko 14:60) Yesu ka tambulula cimue kelundi liesanda liolombangi vi kasi oku lipopaila. Kuenje Ocitunda Cinene Kayafa, o kuama etutu likuavo.

Kayafa wa kũlĩha okuti, ku va Yudea nda omunu umue o litukula okuti omõla a Suku, ocitangi cimue cinene. Onjanja yimue eci Yesu a tukula Suku hati Isia, va Yudea va yonguile oku u ponda loku popia hati Yesu wa “lisokisa la Suku.” (Yoano 5:17, 18; 10:31-39) Omo okuti Kayafa wa kũlĩha eci va Yudea va sima, letutu o kisika Yesu oku popia hati: “Hu lisingisa la Suku o kasi lomuenyo siti, nda ove Kristu Omõla a Suku, tu ci sapuile!” (Mateo 26:63) Yesu wa tambuluile ale okuti, eye Omõla a Suku. (Yoano 3:18; 5:25; 11:4) Omo liaco, nda eye ka tambuluile cilo, eci ci lekisa okuti eye o kasi oku likala oku kala Omõla a Suku haeye Kristu. Kuenje o popia hati: “Ame; kuenda vu mola Mõlomunu wa tumãla kondio yukuonene wosi kuenda iyilila valende o kilu.”—Marko 14:62.

Lombambe yalua, Kayafa o tola uwalo waye kuenje o popia hati: “Wa popia etonãi! Uvangi upi tu yongola vali? Tali ño! Cilo wa yevi etonãi. Ene vu sima nye?” Ekanga Linene li nõlapo oku pisa Yesu lonjila ka ya sungulukile loku popia vati: “Eye o sesamẽla oku fa.”—Mateo 26:65, 66.

Kuenje va fetika oku pembula Yesu loku u tipula lolonuku. Vakuavo vo veta lovikusi kuenda oku u siyila kocipala. Noke lioku sitika ocipala, loku u tipula, va popia lesepu vati: “Imba owanji! Helie wa ku veta?” (Luka 22:64) Kuenje Omõla a Suku o tatiwa lãvi kesombiso limue ka lia sungulukile, vokati kuteke!

Eci Yesu a kuatiwa vocumbo co Gesemane, ovapostolo vo yanduluka kuenje va tila omo liusumba. Pole, vavali va liwekapo oku lupuka. Umue pokati kavo Petulu “kumue londonge yikuavo,” citava okuti Yoano. (Yoano 18:15; 19:35; 21:24) Pamue noke va sanga Yesu osimbu a kala oku ambatiwa konjo ya Anasi. Eci Anasi a tuma Yesu Kocitunda Cinene Kayafa, Petulu la Yoano vo kuama ocituanyima. Citava okuti va kuata usumba woku fa kuenda va sakalala leci ci ka pita la Ñala yavo.

Omo okuti Yoano wa kũlĩhĩwa locitunda cinene, vo wiñisa kocitali konjo ya Kayafa. Petulu o siala puvelo, kosamua toke eci Yoano a tiuka kuenje o sapela lufeko upika ukuakulava pepito. Kuenje Petulu o taviwa oku iñila.

Kuteke waco, kua kala oku talala kuenje ava va kala kocitali va siakãla ondalu oco va yote. Petulu o tumãla pokati kavo oco a yote, osimbu a kevelela “eci ca laikele oku pita” la Yesu. (Mateo 26:58) Ufeko una upika wa iñisa Petulu, o tẽla oku u vanja ciwa locinyi condalu. Eye o pula hati: “Ove siti lovevo vundonge yomunu o?” (Yoano 18:17) Ufeko waco haeyeko lika o limbuka Petulu loku u pindika okuti, wa endavo oku kala la Yesu.—Mateo 26:69, 71-73; Marko 14:70.

Olondaka viaco vi sumuisa calua Petulu. Eye o seteka oku liviaviaya kuenje o tunda kocitali toke puvelo waco. Noke Petulu o likala okuti ka endaile oku kala la Yesu kuenje o popia hati: “Ulume u sio kũlĩhĩle kuenda eci o kasi oku popia si cĩ.” (Marko 14:67, 68) Eye o fetikavo oku “[lisiñala eye muẽle loku] lisinga,” ci lomboloka okuti, wo vangula ocili kuenda o pondola oku talisiwa ohali nda olondaka viaye haviociliko.—Mateo 26:74.

Vepuluvi liaco, esombiso lia Yesu li amamako, citava okuti li kasi oku lingiwa konepa yimue yonjo ya Kayafa kosapalalo. Citava okuti Petulu lomanu vakuavo va kasi oku kevelela vombuelo, va lete omanu valua va kasi oku neniwa oco va ece uvangi.

Omo Petulu u Galilea, elaka liaye li lekisa okuti, wa kemba poku likala Yesu. Handi vali, umue pokati kowiñi, epata lia Maliko, una Petulu a teta etũi. Omo liaco, va pindika Petulu vati: “Siti nda ku mola kumue laye vocumbo?” Eci Petulu a likala onjanja yatatu, ekondombolo li lila, ndomo ca popiwa vocitumasuku.—Yoano 13:38; 18:26, 27.

Vowola yaco, citava okuti Yesu o kasi vocivembele cosapalalo kocitali. Eye o ñualapo, o vandekela Petulu. Kuenje citava okuti Petulu cu vala kutima ndoku tomiwa lomoko. Eye ivaluka eci Yesu a popia velivala va kala handi vohondo yo kosapalalo. Sokolola ndomo Petulu a liyeva poku limbuka ovina a linga. Eye o tunda loku lila calua!—Luka 22:61, 62.

Momo lie kua pitila ocina caco? Petulu una wa koleliwile haeye wa kuatele ekolelo lia pama, momo lie a likalela Ñala yaye? Momo ocili ci kasi oku pengisiwa kuenda Yesu Kristu o kasi oku tatiwa lesepu ndongangala. Eci Petulu a kuata epuluvi lioku teyuila ulume ka kuete eko, o yanduluka Una o kasi “lolondaka viomuenyo ko pui.”—Yoano 6:68.

Ulandu owu u sumuisa ndeti wa pita la Petulu, u lekisa okuti omunu umue ukuekolelo o pondolavo oku konyoha nda ka lipongiyilile alambalalo loloseteko viya ocipikipiki. Ulandu waco u kale ndelungulo kafendeli va Suku!