Uteke u panda kesulilo eci Petulu a likala Yesu onjanja yatatu. Vakuekanga Linene, va mala esombiso liavo kuenda va enda. Pole, komẽle Votãlo, va liongolola vali, citava okuti va ci lingila oco va lekise ndu okuti esombiso va linga luteke lia sunguluka. Yesu o tualiwa kokuavo.

Ekanga Linene li popia vali liti: “Nda ove Kristu, tu ci sapuile.” Yesu o tambulula hati: “Ndaño nda ku ci sapuili, nda ka wa ci koleleli. Nda ndo pulisili, nda ka wa nambuluili cimue.” Pole, lutõi Yesu o lekisa okuti ocitumasuku ci sangiwa kelivulu lia Daniele 7:13, ci tiamisiwila kokuaye. Eye o popia hati: “Oku upisa cilo, Mõlomunu o tumãla kondio yunene wa Suku.”—Luka 22:67-69; Mateo 26:63.

Ovo va lipilika loku popia vati: “Ove Vumõla a Suku?” Yesu o tambulula hati: “Ene wa ci popi okuti ame Ndimõla a Suku.” Ci molẽha okuti, ovo va sanga esunga lioku u ponda poku u lundila okuti wa popia etonãi. Ovo va pula vati: “Uvangi upi tu yongola vali?” (Luka 22:70, 71; Marko 14:64) Kuenje va kuta Yesu kuenda vo tuala ku nguluvulu yo ko Roma Pondiu Pilato.

Citava okuti Yuda Isikariote, o mola Yesu eci a kala oku ambatiwa ku Pilato. Eci Yuda a limbuka okuti Yesu wa tukuiwila oku fa, o yeva evalo vutima kuenje o tokotelua calua. Eye ka lekisa elikekembelo liocili ku Suku, pole, o ka tiula 30 kovingangu viopalata. Yuda o sapuila ovitunda via velapo hati: “Nda linga ekandu poku pakula osonde ya pua eko.” Ovo vo tambulula leselula vati: “Tu kueteko nye? Eci ocitangi cove!”—Mateo 27:4.

Yuda imba 30 kovingangu viopalata vonembele kuenda o vokiya kakandu aye poku seteka oku li ponda. Citava okuti osimbu Yuda a seteka oku lileka ekõle, ocanja a kutila ukolo ca teka. Etimba liaye li kupukila povawe vombuelo kuenje li tuika.—Ovilinga 1:17, 18.

Lomẽle yalua, Yesu ambatiwa kelombe lia Pondiu Pilato. Pole, va Yudea vambata Yesu, va likala oku iñila. Ovo va sima okuti, oku vangula lomanu vakualofeka, ci ka va vĩhisa. Kuenje ci ka va tateka oku lia ondalelo keteke 15 ya Nisana okuti, eteke liatete Liocipito Colombolo ka vi Kuete Etumbisa, vina vi tendiwa okuti, vi panga onepa ko Paskoa.

Pilato o tunda kuenje o pula hati: “Nye vu pindikila ulume u?” Ovo vo tambulula vati: “Ulume u nda ka kaile ondingaĩvi, nda ka tuo nenele kokuove.” Pamue Pilato o sima okuti va kasi oku u sindiliya, kuenje o va sapuila hati: “U wambati, ko sombisi locihandeleko cene muẽle.” Etambululo lia va Yudea li lekisa okuti, ovo va yongola okuti Yesu o fa poku popia vati: “Ka ca sungulukile kokuetu oku ponda omunu.”—Yoano 18:29-31.

Nda va ponda Yesu vokuenda kuocipito co Paskoa, ci pondola oku nena ema pokati komanu. Pole, nda va tẽla okuti va Roma vo ponda omo liocina cimue a linga kombiali, omo va Roma va kuete omoko yoku ci linga, va Yudea nda va kala ndu ka va kuete eko kovaso yowiñi.

Asongui vetavo ka va sapuilile Pilato okuti va kuata Yesu omo a popia atonãi, pole, va luvikiya alundi akuavo vati: “Tua sanga ulume u, [1] okuti o kasi oku tindula vakuafeka yetu [2] loku va tateka oku feta elisimu ku Kaisare kuenda [3] wa litukula hati, eye [Kristu,] soma.”—Luka 23:2.

Omo okuti Pilato onumiwa yo Roma, o kuete esunga lioku sakalala lelundi liokuti Yesu wa popia hati, osoma. Omo liaco, iñila vali kelombe, o vilikiya Yesu loku u pula hati: “Ove Soma ya va Yudea?” Volondaka vikuavo o popia hati: ‘Ove wa tomba ocihandeleko cofeka poku popia okuti vu soma okuti Kaisare hayeko?’ Citava okuti oco Yesu a kũlĩhe eci Pilato a yeva catiamẽla kokuaye, o pula hati: “Epulilo eli ove muẽle wa li sima, ale vakuene ovo va ku sapuila catiamẽla kokuange?”—Yoano 18:33, 34.

Pilato oco a lekise okuti ka kũlĩhĩle cimue catiamẽla ku Yesu, pole, o kuete onjongole yoku u kũlĩha o pula hati: “Anga ame ndu Yudea?” Kuenje amisako hati: “Vakuafeka yove kuenda ovitunda via velapo, ovo va ku nena kokuange. Nye wa linga?”—Yoano 18:35.

Yesu ka seteka oku yuvula oku vangula ondaka ya velapo yatiamẽla koku kala osoma. Etambululo liaye li komõhisa Nguluvulu Pilato.

Yesu ka limbika ku Pilato okuti eye osoma. Pole, Usoma waye ka u kokela ohele kuviali wo Roma. Yesu o popia hati: “Usoma wange ka wa tiamẽlele koluali lulo. Nda Usoma wange wa tiamẽlele koluali lulo, olondonge viange nda ka via ecelele okuti va Yudea va ngambata. Pole, ndomo ci kasi, Usoma wange hawolualiluloko.” (Yoano 18:36) Yesu o kuete Usoma umue, pole, hawolualiluloko.

Ku Pilato, ocitangi caco handi ka ca puile. Eye o pula hati: ‘Ca lomboloka okuti ove vusoma?’ Yesu o lekisa okuti ocisimĩlo ca Pilato ca sunguluka poku tambulula hati: “Ove muẽle wa ci popia okuti ame ndi soma. Momo oco nda citiwila kuenda oco ndeyilila voluali, okuti ngeca uvangi wocili. Wosi wa tiamẽla kocili, o yeva ondaka yange.”—Yoano 18:37.

Yesu wa sapuilile ale Tomasi hati: “Ame ndinjila, haime ndicili, haime ndimuenyo.” Kaliye Pilato wa kũlĩha esunga lieci Yesu eyilila palo posi okuti, oku imbila uvangi “ocili,” ca piãla enene ocili catiamẽla Kusoma waye. Yesu o nõlapo oku kakatela kocili, ndaño okuti oku ci linga ci lomboloka oku pumba omuenyo waye. Pilato o pula hati: “Ocili oco nye?” Pole, ka talamẽla okuti Yesu u lomboluila ovina vikuavo. Kokuaye ovina a yeva ci tẽla oco a sombise ulume waco.—Yoano 14:6; 18:38.

Pilato o tiukila kowiñi u kasi oku talamẽla kosamua yelombe. Citava okuti Yesu o tãi ponele yaye eci a sapuila ovitunda via velapo kuenda vana va kasi lavo eci a popia hati: “Ulume u sio sangele leko.” Owiñi u tema omo lionjila ya nõliwa kuenje u lipilika huti: ‘Eye o tutomanya omanu poku va longisa vo Yudea yosi, oku upisa ko Galilea toke kulo.’—Luka 23:4, 5.

Pilato o komõha lolonamalãla via va Yudea. Osimbu ovitunda via velapo kuenda akulu va kaluka, Pilato o pula Yesu hati: “Ku yevite ovina [vialua] va kasi oku ku pindika?” (Mateo 27:13) Yesu ka tambulula. Oku tulumũha kuaye kovina va kasi oku u pindika ku komõhisa Pilato.

Va Yudea va lombolola okuti Yesu ‘wa fetikila ko Galilea.’ Omo liolondaka viaco, Pilato o limbuka okuti Yesu u Galilea. Kuenje eci ceca ku Pilato epuluvi lioku liwekapo oku sombisa Yesu. Herode Antipasi (omõla a Herode o Grande) eye nguluvulu yo Galilea kuenda o kasi oku pita otembo yo Paskoa ko Yerusalãi. Kuenje Pilato o tumisa Yesu ku Herode okuti, Herode Antipasi una wa tetele utue wa Yoano Upapatisi. Noke eci Herode a yeva okuti Yesu wa kala oku linga ovikomo, wa sakalalele loku sima nda okuti Yesu eye Yoano wa pinduiwa.—Luka 9:7-9.

Herode o sanjuka poku lavoka okuti o mola Yesu. Pole, ka kuata esanju omo okuti o yongola oku kuatisa Yesu, ale pamue oco a kũlĩhe nda okuti alundi atiamẽla kokuaye ocili. Herode o “lavoka oku tala ocilimbu cimue ci lingiwa laye.” (Luka 23:8) Pole, Yesu ka tẽlisa onjongole ya Herode. Momo eci Herode a pula, Yesu ka tambulula cimue. Omo liesumuo, Herode kuenda asualali vaye va fetika oku “sepula” Yesu. (Luka 23:11) Vo walisa uwalo wa kemãla kuenda oku u sepula. Noke Herode o tiuwiya Yesu ku Pilato. Herode la Pilato va kala anyãli, pole, cilo va linga akamba vawa.

Eci Yesu a tiuka, Pilato wongolola ovitunda via velapo, asongui vetavo lia va Yudea kuenda omanu vakuavo loku popia hati: “Ndo [pulila] kovaso yene vosi, pole sia muile esunga lieci vu pindikili. Ndaño Herode, wo tiuwiya vali kokuetu, momo eye ka lingile cimue ci sesamẽla oku fa. Omo liaco, ndu u kangisa kuenje ndu weca.”—Luka 23:14-16.

Pilato o yongola oku yovola Yesu, momo o limbuka okuti ovitunda vio weca kokuaye omo lionya. Osimbu Pilato a seteka oku yovola Yesu, ku molẽha vali esunga likuavo lioku ci linga. Pilato o tambula esapulo liukãi waye osimbu a kasi kombonge liokuti: “Ku ka linge cimue cĩvi kulume u ukuesunga, momo etaili nda tala ohali yalua vonjoi [citava okuti ya tunda ku Suku] omo ndo lota.”—Mateo 27:19.

Pilato wa sukilile oku yovola ulume u ndeti ka kuete eko. Anga hẽ o tẽla oku ci linga?

Owiñi u yongola okuti Yesu o pondiwa. Kuenje Pilato o va sapuila hati: “Sia muile esunga lieci vu pindikili. Ndaño Herode.” (Luka 23:14, 15) Kaliye Pilato o seteka vali oku yovola Yesu, loku sapuila omanu hati: “Ene vu kuete ocituwa cokuti, ndu yovuili omunu umue ko Paskoa. Vu yongola okuti ndu yovuili Soma ya va Yudea?”—Yoano 18:39.

Pilato o cĩ okuti Baraba wa kũlĩhĩwa okuti kaminyo, ocisuanji haeye omondi. Kuenje Pilato o pula hati: “Helie vu yongola okuti ndu u yovuili, Baraba, ale Yesu [o] tukuiwa Kristu?” Omo okuti va siliñinyiwa lovitunda via velapo, omanu va pinga oco va yovole Baraba okuti, Yesu hayeko. Pilato o pula vali hati: “Pokati kava vavali, helie vu yongola okuti eye njovola?” Owiñi u kaluka vati: “Baraba.”—Mateo 27:17, 21.

Lesumuo, Pilato o pula hati: “Nye ndi linga la Yesu wa tukuiwa Kristu?” Omanu va tambulula vati: “A valeliwe kuti!” (Mateo 27:22) Lekambo liosõi, ovo va pinga oco omunu umue ka kuete eko a pondiwe. Pilato o va pula loku peya hati: “Momo lie? Ocina cipi cĩvi a linga? Sia sangele eko lieci a sesamẽlela oku fa; ndu u kangisa kuenda ndu weca.”—Luka 23:22.

Ndaño lalikolisilo a Pilato, owiñi wa tema u kaluka lolukandi huti: “A valeliwe kuti!” (Mateo 27:23) Asongui vetavo va tutuminya owiñi toke eci wa pinga osonde! Ka va pingi osonde yongangala ale yomondi, pole, va pinga osonde yomunu ka kuete eko okuti, oloneke vitãlo konyima wa sambiliyiwa Ndosoma vo Yerusalãi. Ndaño okuti olondonge via Yesu opo vi kasi, ka vi vangula cimue kuenda ka vi li situlula.

Pilato o limbuka okuti apingilo aye ka a kasi oku eca onima yiwa kuenda ombuanja yi livokiya. Omo liaco, o tikula ovava kuenje o sukula ovaka aye kovaso owiñi. Eye o popia hati: “Nda yela osonde yulume u. Cosi ci kasi peka liene.” Elinga liaco ka li kokela okuti owiñi u litiukamo. Pole, u popia huti: “Osonde yaye yi tu wile etu kuenda omãla vetu.”—Mateo 27:24, 25.

Pilato o nõlapo oku sanjuisa owiñi, pole, ka lingi eci ca sunguluka. O tava kepingilo liaco kuenje o yovola Baraba. O tuma oku lulisa Yesu uwalo waye kuenda o handeleka okuti o tipuiwa.

Noke yoku tipula calua Yesu, asualali vo wambata kelombe lia nguluvulu. Ocimunga casualali ci liongolola kuenje vo tipula calua. Ovo va pata ekolowa liolosongo kuenda va li kapa kutue waye. Va kapavo oluneva peka liondio lia Yesu kuenda onanga yohusu ndeyi va walaisa olosoma. Va pembula Yesu loku popia vati: “Kalunga, a Soma ya va Yudea!” (Mateo 27:28, 29) Handi vali, va siyila Yesu loku u veta kocipala. Va kuata oluneva luna lua kala laye, vo veta laluo vutue kuenje “ekolowa” liesepu, liu toma calua.

Utõi kuenda ongusu Yesu a lekisa poku liyaka lovitangi viaco, vi komõhisa calua Pilato okuti, cu vetiya oku seteka vali oku liupa eko poku popia hati: “Tali! [Ndu] nena vali [posamua] kokuene oco vu limbuki okuti sia sangele eko kokuaye.” Anga hẽ Pilato o sima okuti owiñi u pongolola ovisimĩlo viavo poku mola Yesu wa lemehĩwa kuenda weyuka osonde? Eci Yesu a talama kovaso yowiñi ka u kuete ohenda, Pilato o popia hati: “Tali ulume u!”—Yoano 19:4, 5.

Ndaño okuti Yesu wa tipuiwa, wa lemehĩwa, pole, lumbombe walua, loku likandangiya, amamako oku lekisa epandi. Citava okuti Pilato o limbuka ocituwa caco, momo olondaka viaye vi lekisa okuti o kuete ohenda kuenda esumbilo.

Ndaño okuti Yesu wa talisiwa ohali yalua kuenda wa pembuiwa, alikolisilo a Pilato oku u yovola, ka a vetiya ovitunda via velapo, la vana va tungila kumosi ongombo. Ovo ka va yongola okuti cimue ci va tateka oku ponda Yesu. Kuenje vamamako oku kaluka vati: “A valeliwe kuti! A valeliwe kuti!” Pilato o va tambulula hati: “U kuati ene muẽle kuenda u valeli, momo sia sangele eko kokuaye”—Yoano 19:6.

Va Yudea ka va lekisile eko limue li vetiya Pilato oku tava okuti, Yesu wa linga cimue cĩvi kombiali oco a pondiwe. Pole, nye ci popiwa catiamẽla kelinga limue li pisiwa letavo? Kesombiso lia lingiwa Lekanga Linene, Yesu vo lundila okuti wa popia atonãi. Ovo vati: “Tu kuete ocihandeleko kuenda ndomo ci popia ocihandeleko caco, eye o sesamẽla oku fa, momo wa litukula hati, omõla a Suku.” (Yoano 19:7) Ku Pilato elundi liaco liokaliye.

Eye o tiukila kelombe liaye kuenda o seteka oku sanda onjila yoku yovola ulumue u wa pandikisa ale kohali yalua. Handi vali, ukãi wa Pilato wa lota onjoyi yimue yatiamẽla kulume waco. (Mateo 27:19) Elundi lipi va Yudea va kasi oku linga okuti, omandekua “omõla a Suku”? Pilato wa kũlĩha okuti Yesu wo ko Galilea. (Luka 23:5-7) Ndaño ndoco, o pula Yesu hati: “Wa tunda pi?” (Yoano 19:9) Citava okuti Pilato o kasi oku lipula nda Yesu wa kala ale tete komuenyo kuenda nda wa tunda kilu.

Pilato wa yeva Yesu eci a popia okuti, eye osoma Yusoma umue ka u pangi onepa koluali. Omo okuti ka sukila oku popia vali cimue, ũha. Eci ci wengula epela lia Pilato. Eye o pula Yesu hati: “O kasi oku likala oku vangula lame? Kua kũlĩhĩle okuti ñuete omoko yoku ku yovola kuenda omoko yoku ku [ponda]?”—Yoano 19:10.

Yesu o tambulula lika hati: “Ove nda kua kuatele omoko lame, nda okuti omoko yaco ka ya tundile kilu, yu va ku ĩha. Omo liaco, omunu wa ndi nena kokuove o kuete ekandu linene.” (Yoano 19:11) Citava okuti Yesu ka kasi oku tukula lika omunu umosi. Pole, eci ci lekisa okuti Kayafa, loloñuatisi viaye kuenda Yuda Isikariote eko liavo lialuapo vali okuti, lia Pilato li sule.

Pilato loku komõha olondaka kuenda ekalo lia Yesu, amamako oku tatãla nda eye wa tunda muẽle kilu kuenje o seteka vali oku u yovola. Noke va Yudea va tukula vali ocina cikuavo ci sakalaisa Pilato. Ovo va popia vati: “Nda wa yovola ulume u, kukambako lia Kaisare. Omunu wosi o lilingisa osoma o linga ocisuanji ca Kaisare.”—Yoano 19:12.

Nguluvulu o tuala vali Yesu posamua kuenje o tumãla komangu yekanga loku popia kowiñi hati: “Tali! Soma yene!” Va Yudea vamamako loku kaluka vati: “A pondiwe! A pondiwe! A valeliwe kuti!” Pilato o va pula hati: “Anga ndi ponda soma yene?” Pa pita ale otembo yalua okuti va Yudea ka va sanjukilile uviali wa va Roma. Ndaño lovina viaco, ovitunda via velapo vi tambulula viti: “Ka tu kuete soma yikuavo te lika Kaisare.”—Yoano 19:14, 15.

Pilato ka kuata vali utõi woku patãla epingilo liowiñi kuenje o tava oku eca Yesu oco a pondiwe. Asualali vopa onanga yohusu ku Yesu kuenda vo walisa vali uwalo waye. Eye ambatiwa kuenda vo kisika oku ambata uti waye wekangiso.

Ci panda ale vokati keteke Liatãlo, 14 ya Nisana. Yesu ka pekelele tunde Vokuãla komẽle kuenda wa talisiwa ohali yalua. Eye o tatayala oku ambata ocilemo cuti wekangiso, pole, ka kuete vali ongusu yalua. Omo liaco, asualali va tuma ulume umue o kasi oku pita ocipepi o tukuiwa hati Simono u Kurene wo ko Afrika, oku ambata uti wekangiso toke pocitumãlo coku pondela. Omanu valua va kuama Yesu, vakuavo va liveta vonete omo liesumuo kuenda va liyeya omo lieci ci kasi oku pita.

Yesu o sapuila akãi va kasi oku lila hati: “Amãla vakãi vo Yerusalãi, liwekipo oku ndi lila. Pole, lilili ene muẽle lomãla vene; momo ku iya oloneke eci omanu va ka popia vati, ‘Va sumũlũha akãi olosisu, lovaimo ka a citile kuenda avele ka a nyamiwile!’ Ovo va ka sapuila olomunda vati, ‘Tu leñuhili!’ kuenda koviwulu vati, ‘Tu tuviki!’ Nda ovo va linga ovina evi osimbu uti u talala, nye ci ka pita eci u kukuta?”—Luka 23:28-31.

Yesu o kasi oku tukula epata lia va Yudea. Olio lia sokisiwa luti u kasi oku kukuta, pole, handi u “talala,” omo okuti Yesu handi opo a kasi kuenda va Yudea vamue va lekisa ekolelo kokuaye. Eci ovo vopiwa pokati kepata liaco, pa supa lika epata limue okuti konepa yespiritu, lia kukuta nduti umue wa fa. Ku ka kala oku lisiõsiõla kuala eci olohoka via va Roma vina vi ka tumiwa la Suku vi kundula epata liaco.

Yesu kuenda ovimunu vivali, vambatiwa kocitumãlo cimue ocipepi lolupale kuna va ka pondiwila. Ocitumãlo caco ci tukuiwa hati Gongota, ale Usenge Wekõlokõlo okuti, ci muĩwavo “ocipãla.”—Marko 15:40.

Alume vatatu va ka pondiwa, va luliwa ovowalo avo. Kuenje va eca kokuavo ovinyu ya tengiwa lo mura kuenda indangele. Citava okuti ovina viaco via tengiwa ndeti, odroga yimue yoku tepulula evalo kuenda ya enda oku pongiyiwa lakãi vo ko Yerusalãi. Va Roma ka va tateka okuti ovinyu yaco yeciwa komanu vana va laika oku pondiwa. Pole, Yesu noke lioku mãha kovinyu yaco, ka tava oku yi nyua. Momo lie? Eye o yongola oku mola ovina viosi vi laika oku pita laye loku lekisa ekolelo toke kolofa.

Yesu vo pekelisa kuti. (Marko 15:25) Asualali va valela olopeleko povaka aye lo kovolu aye, noke vi tuiya ositu kuenda asokoluilo kuenje cu kokela evalo lialua. Eci uti u votuiwa, apute a toka, omo liocilemo cetimba kuenje o yeva evalo lialua. Ndaño levalo liaco, Yesu ka pisa asualali. Eye o likutilila hati: “A Tate, va ecela, momo ka va kũlĩhĩle eci va kasi oku linga.”—Luka 23:34.

Va Roma va siata oku soneha kilu liuti wekangiso elinga lĩvi omunu o pondiwa a linga. Oco vosi va tangeko, Pilato o tuma oku soneha kelimi lio Heveru, lio Latim kuenda lio Helasi olondaka viokuti: “Yesu u Nasara Soma ya va Yudea.” Elinga liaco lia Pilato, li situlula etombo a lekisa ku va Yudea vana va kisika okuti, Yesu o pondiwa. Lonyeño yalua, ovitunda via velapo vi popia viti: “Ku ka sonehe hoti, ‘Soma ya va Yudea,’ pole eye wa popele hati, ‘Ame ndi Soma ya va Yudea.’” Pole, omo okuti Pilato ka yongola oku vetiyiwa vali lavo, o va tambulula hati: “Eci nda soneha, nda soneha.”—Yoano 19:19-22.

Lonyeño yalua, ovitunda vi pitulula uvangi wuhembi va ecele ale kesombiso Kekanga Linene. Ndomo ca lavokaiwa, vana va pita onjila, va puka puka kutue, ceca ondimbukiso yetombo kuenda va sepula Yesu vati: “Okuakunyõla onembele loku yi tunga voloneke vitatu, lipopela ove muẽle, loka kuti wekangiso.” Ovitunda via velapo la vakuavisonehua, va li vangulavo pokati vati: “Kristu, Soma ya Isareli; a loke kuti wekangiso, oco tu mole kuenje tu tava kokuaye.” (Marko 15:29-32) Ovimunu vina via kala kepĩli lo kondio ya Yesu, vio savulavo, ndaño okuti eye lika ka kuete eko.

Asualali vakuãla va Roma va kasivo oku u sepula. Pamue ovo va kasi oku nyua ovinyu yindangele kuenje oco va sepule Yesu, citava okuti ovo vo kapelapo kamue okavinyu kovaso aye okuti, ka tẽla oku pitĩlako. Loku tukula olondaka vi kasi kilu liutue wa Yesu, va Roma va popia lesepu vati: “Nda ove Soma ya va Yudea, lipopela ove muẽle.” (Luka 23:36, 37) Sokolola ño handi! Ulume wa lekisa oku kala onjila, ocili kuenda omuenyo, o kasi oku talisiwa ohali yalua loku sepuiwa, osimbu okuti ka ci sesamẽlele. Pole, lepandi lialua, eye o kasi oku pita lovina viaco okuti ka pisa va Yudea va kasipo, asualali va kasi oku lekisa etombo kuenda ovimunu vivali via valeliwa kuti ponele yaye.

Asualali vakuãla va kuata uwalo wa Yesu kuenda va u tepa volonepa vikuãla loku wimba ocela oco va limbuke nda helie o kala lonepa yimue. Pole, uwalo wo kosi wa Yesu onanga yaco ya kala yiwa, ka ya “kuatele uyiko, wa tongiwa ño cimuamue tunde konano toke kombuelo.” Omo liaco, asualali va popia vati: “Ka tu ka u toli, tu u limbili ocela oco tu tale u o kala lawo.” Poku ci linga, va tẽlisa ocisonehua citi: “Va liavela olonanga viange. Uwalo wange vo wimbila ocela.”—Yoano 19:23, 24; Osamo 22:18.

Noke yotembo yimue, ocimunu cimue ci limbuka okuti Yesu osoma muẽle. Eye o lemẽla ukuavo hati: “Ove ku kuetele usumba Suku, omo okuti cilo wa tambula eyambulo limuamue? Pole, eyambulo lietu liesunga, momo tua tambula eci tua sesamẽlele omo liovina tua linga; pole, ulume u, ka lingile cimue cĩvi.” Noke o pinga ku Yesu hati: “Njivaluke eci iñila Vusoma wove.”—Luka 23:40-42.

Yesu o tambulula hati: “Ocili, ndu ku sapuila etaili siti, o ka kala kumue lame” okuti Havusomako, pole, “Vocumbo Celau.” (Luka 23:43) Ohuminyo eyi ya litepa leyi Yesu a linga kolondonge viaye yokuti, va ka viala kumue laye Vusoma waye. (Mateo 19:28; Luka 22:29, 30) Pole, citava okuti ondingaĩvi u Yudea, ya yevele eci catiamẽla Kocumbo Celau palo posi, cina Yehova a eca ku Adama la Eva kuenda kovitumbulukila viaye oco vi kalemo. Cilo okuti ocimunu ci panda kolofa, ci kuata elavoko liaco.

Cilo ‘owola yepandu,’ ale vokati keteke. Owelema u komõhisa u wila “kilu lieve toke kowola yecea,” ale kowola yatatu yo kekumbi. (Marko 15:33) Owelema u komõhisa ndeti, ka wa kokiwile omo lioku fa kuekumbi. Oku fa kuekumbi kua siata lika oku iya koku molẽha kuosãi, pole, tu kasi kotembo yina okuti, osãi yi kasi ongalo omo okuti otembo yo Paskoa. Owelema waco, u kasi oku tumãla calua okuti, akukutu oku fa kuekumbi, a sule. Ocili okuti, owelema waco wa kokiwa la Suku!

Sokolola ndomo omanu vana va kasi oku sepula Yesu va liyevite. Vokuenda kuowelema akãi vakuãla vamẽla kuti wekangiso. Akãi vaco va kala ina ya Yesu, Salome, Maria Magadala kuenda Maria ina yupostolo Tiago, Umalẽhe.

Upostolo Yoano o kasi la ina ya Yesu “ocipepi luti wekangiso.” Maria wa sumua momo o lete ohali yomõla eye a cita kuenda a tata. Kokuaye ci kasi ‘ndosipata yimue yisõvi’ yo toma. (Yoano 19:25; Luka 2:35) Ndaño okuti Yesu o yevite evalo lia piãla, o sakalala la inaye. Lelikolisilo o linga ondimbukiso lutue ku Yoano kuenda o sapuila inaye hati: “Tala! Omõlove!” O lingavo ondimbukiso lutue ku Maria kuenje o sapuila Yoano hati: “Tala! Ina yove!”—Yoano 19:26, 27.

Yesu eca ocikele coku tata inaye okuti pamue wa kala ale ocimbumba, peka liupostolo una eye a sole calua. Yesu wa kũlĩha okuti vamanjaye okuti omãla vakuavo va Maria, handi ka vo kuetele ekolelo. Omo liaco, o nõla umue oco o tate konepa yetimba kuenda kespiritu. Eyi ongangu yimue yiwa!

Eci owelema wa pita, Yesu o popia hati: “Ñuete enyona.” Poku popia olondaka viaco, eye o tẽlisa ovisonehua. (Yoano 19:28; Osamo 22:15) Yesu o liyeva ndu okuti Isiaye wo yanduluka kuenje epandi Liomõlaye li setekiwa toke kesulilo liomuenyo waye. Kristu o kaluka lolukandi citava okuti kelimi li vanguiwa ko Galilea, o Aramaiku hati: “Eli, Eli, lama sabakatani?” ci lomboloka okuti, “A Suku yange, a Suku yange, wa njandulukila nye?” Vamue ka va kuata elomboloko lieci a popia kuenje va popia vati: “Tali! Eye wo vilikiya Eliya.” Umue pokati kavo o lupuka, o kuata onjavi kuenda o yi yuvika vindangele, o yi kapa kosungu yoluneva kuenje u wĩha oco a nyue. Pole, vakuavo vati: “A kale! Tu tala nda Eliya iya oku u popela.”—Marko 15:34-36.

Kuenje Yesu o kaluka hati: “Ca tẽlisiwa!” (Yoano 19:30) Ocili okuti eye wa tẽlisa ovina viosi Isiaye o tuma oku linga palo posi. Oku sulako Yesu o popia hati: “A Tate, ngeca omuenyo wange peka liove.” (Luka 23:46) Kuenje Yesu eca ongusu yomuenyo waye ku Yehova Suku lekolelo liokuti, eye o ka kuata vali omuenyo. Lekolelo liaco ku Suku, eye o petamisa utue waye kuenje o tula omuenyo.

Vepuluvi liaco, ku fetika ocilemawe cimue ci tetola ovawe. Ocilemawe caco, ceya longusu yalua okuti ayambo o Yerusalãi a yuluka kuenda atimba alua a takumuiwa kilu. Omanu va mola atimba a takumuiwa, va iñila “volupale lu kola” kuenje va lombolola ovina va mola.—Mateo 12:11; 27:51-53.

Eci Yesu a tula omuenyo, ongumbo ya lepa haiyo ya lema yina yi tepa pokati Ocitumãlo ci Kola, Lohondo yi Kola Koku Kola yonembele, yi toka volonepa vivali, tunde kilu toke kombuelo. Ocina caco ci komõhisa, ca situlula onyeño ya Suku komanu vana va ponda Omõlaye kuenda ci lomboloka okuti, kaliye citava oku iñila Vohondo yi Kola Koku Kola, ale kilu.—Va Heveru 9:2, 3; 10:19, 20.

Ca sunguluka okuti omanu va kuata usumba. Kesongo kolohoka wa tuma oku ponda, o popia hati: “Ocili, u wa kala Omõla a Suku.” (Marko 15:39) Citava okuti, eye wa kalavo kesombiso lia Yesu lia lingiwa kovaso a Pilato, eci a pulisiwa nda Yesu wa kala omõla a Suku. Cilo eye o tava okuti Yesu ukuesunga kuenda eye muẽle Omõla a Suku.

Omanu vakuavo va mola ovina viaco vi komõhisa, va tiukila konjo “loku liveta polonete,” ci lekisa esumuo liavo losõi. (Luka 23:48) Pokati komanu vamue va kala oku vanjela ocipãla, pa kala akãi vana va enda oku kuama Yesu kovongende aye. Ovo va sumuavo calua omo liovina evi vi kasi oku pita.

Kesulilo liokekumbi, Votãlo, keteke 14 ya Nisana. Casapalo 15 ya Nisana, li ka fetika poku iñila kuekumbi. Yesu wa fa ale, pole, ovimunu vivali handi ka via file. Ndomo ca lekisiwile Vocihandeleko “ocivimbi . . . ka ci ka kale uteke wosi” kuti, pole, ci sukila oku kendiwa “keteke liaco muẽle.”—Esinumuĩlo 21:22, 23.

Handi vali, kekumbi Liatãlo, li tukuiwa hati Elipongiyo, omo okuti olio eteke omanu va pongiya okulia kuenda va malusula ovopange ana ka citava okuti, a lingiwa noke Yesambata. Noke lioku iñila kuekumbi liaco, ku fetika Asambata, ale Esambata “linene.” (Yoano 19:31) Ku pita ovina viaco omo okuti, 15 ya Nisana li kala eteke liatete Liocipito Colombolo ka vi Kuete Etumbisa. Ocipito caco ci tumala oloneke epanduvali kuenda eteke liatete li tendiwa okuti Esambata. (Ovisila 23:5, 6) Onjanja eyi, eteke liatete liocipito, li likuata Locasapalo caño okuti, eteke liepanduvali vosemana.

Omo liaco, va Yudea va pinga ku Pilato oco a yayuise olofa via Yesu kuenda viovimunu vivali. Ndamupi? Poku teya ovolu avo. Poku ci linga, ka ci ecelela okuti etimba li fuima. Kuenje asualali va teya ovolu viovimunu vivali. Pole, ka va teya ovolu a Yesu, momo eye o molẽha okuti wa fa ale. Eci ci tẽlisa Osamo 34:20 yi popia hati: “O lava akepa aye osi, lalimue li teka.”

Oco ka va ka kuate atatahãi okuti Yesu wa fa, umue pokati kasualali u toma ponele lonjelia okuti yenda toke kutima. Kuenje ‘haico osonde lovava via fetika oku pita.’ (Yoano 19:34) Eci ci tẽlisa ocitumasuku cikuavo ci popia citi: ‘Va ka vanja u va toma.’—Sakariya 12:10.

Yosefe wo volupale luo Arimateya okuti “ulume umue ohuasi,” haeye wa kemãla Kekanga Linene, wa molavo eci va pondiwa. (Mateo 27:57) Eye wa tukuiwa okuti “wa sunguluka haeye ukuesunga,” kuenda o “lavoka Usoma wa Suku.” Omo okuti eye wa kala “ondonge ya Yesu vuyombeki omo liusumba wa va Yudea,” ka pangele onepa konjila ya nõliwa lombonge kesombiso lia Yesu. (Luka 23:50; Marko 15:43; Yoano 19:38) Yosefe o kuata utõi kuenje o pinga ku Pilato etimba lia Yesu. Pilato o vilikiya kesongo kasualali wa mola okuti Yesu wa fa. Kuenje Pilato o tava epingilo lia Yosefe.

Yosefe o landa onanga yovalatanya kuenje upa etimba lia Yesu kuti. O muña etimba ponanga yaco oco li pongiyiwile oku kendiwa. Nikodemo ‘una wa endele onjanja yatete oku li sanga la Yesu kuteke,’ o kuatisavo koku pongiya etimba. (Yoano 19:39) Eye o nena o mura ya tengiwa lohula, ci soka 33 kolokilu. Etimba lia Yesu li muñiwa polonanga via simbuiwa lelemba liwa ndeci va Yudea va siata oku linga poku kenda.

Yosefe o kuete eyambo liokaliye li kasi ocipepi, lia fẽliwa vovawe, okuti omo etimba lia Yesu li kapiwa. Kuenje ewe limue linene li tiñuluiwa toke puvelo weyambo. Ovina viaco via lingiwa lonjanga osimbu eteke Liesambata ka lia pitĩlile. Citava okuti Maria Magadala, la Maria ina ya Tiago Umalẽhe, va kuatisa koku pongiya etimba. Ovo va lupukila konjo oco va ka ‘pongiye ulela welemba liwa’ oco va u waveke ketimba lia Yesu noke Liesambata.—Luka 23:56.

Veteke lia kuamamo okuti Casapalo, ovitunda via velapo la va Fariseo va enda toke ku Pilato kuenje va popia vati: “Tua ivaluka eci ondimbiki yaco ya enda oku popia osimbu a kala lomuenyo okuti, ‘Noke yoloneke vitatu ndi pinduiwa.’ Omo liaco, handeleka oco eyambo li laviwe ciwa toke keteke liatatu, okuti olondonge viaye ka viya oku u nyana loku sapuila omanu okuti, ‘Wa pinduiwa kuava va fa!’ Kuenje elimbi liaco li piãla okuti liatete li sule.” Pilato o va sapuila hati: “Ene vu kuete olondavululi. Kuendi, lavi eyambo ndomo wa pangi.”—Mateo 27:63-65.

Komẽle ociteketeke ya Calumingu Maria Magadala, la Maria ina ya Tiago kuenda akãi vakuavo va enda keyambo oku ka waveka ulela ketimba lia Yesu. Va li pula pokati vati: “Helie o tu tiñuluilako ewe puvelo weyambo?” (Marko 16:3) Pole, kua pita ocilemawe cimue. Ungelo wa Suku wopa ewe puvelo weyambo, asualali ka va kasipo kuenda eyambo li molẽha okuti li kasi upolokoso!