Nhà thờ lúc ban đầu có dạy Đức Chúa Trời là một chúa ba ngôi không?

Phần 1—Giê-su và các môn đồ có dạy giáo lý Chúa Ba Ngôi không?

Giê-su và các môn đồ có dạy giáo lý Chúa Ba Ngôi không? Các nhà lãnh đạo nhà thờ trong nhiều thế kỷ sau đó có dạy giáo lý ấy không? Giáo lý ấy bắt nguồn từ đâu? Tại sao biết sự thật về giáo lý này là quan trọng? Bắt đầu với Phần 1 trong số này, tạp chí Tháp Canh sẽ thảo luận các câu hỏi này trong một loạt bài. Những bài khác trong loạt bài này sẽ được đăng tải theo lối định kỳ trong các số tới.

NHỮNG AI chấp nhận Kinh-thánh là Lời Đức Chúa Trời phải công nhận rằng họ có bổn phận dạy dỗ người khác về Đấng Tạo hóa. Họ cũng nhận thức rằng thực chất của những gì họ dạy dỗ về Đức Chúa Trời phải là sự thật.

Đức Chúa Trời đã khiển trách mấy kẻ “an-ủi” Gióp vì họ đã không nói sự thật. “Đức Giê-hô-va...phán cùng Ê-li-pha, người Thê-man, mà rằng: Cơn thạnh-nộ ta nổi lên cùng ngươi và hai bạn-hữu ngươi; bởi vì các ngươi không có nói về ta cách xứng-đáng, y như Gióp, kẻ tôi-tớ ta, đã nói” (Gióp 42:7).

Khi bàn về sự sống lại, sứ đồ Phao-lô nói rằng chúng ta sẽ “làm chứng dối cho Đức Chúa Trời”, nếu chúng ta dạy dỗ điều gì về Ngài mà không đúng với sự thật (I Cô-rinh-tô 15:15). Đối với sự dạy dỗ về sự sống lại còn như vậy, huống chi đối với sự dạy dỗ về Đức Chúa Trời là ai, chúng ta lại càng phải thận trọng biết bao!

Giáo lý Chúa Ba Ngôi

Hầu hết các giáo hội tự xưng theo đấng Christ đều dạy rằng Đức Chúa Trời là một Chúa Ba Ngôi. Cuốn “Bách khoa Tự điển Công giáo” (The Catholic Encyclopedia) cho sự dạy dỗ về Chúa Ba Ngôi là “giáo lý căn bản của đạo Ki-tô” và định nghĩa giáo lý này như vầy:

“Trong sự hợp một của Đức Chúa Trời có ba ngôi: Đức Chúa Cha, Đức Chúa Con và Đức Chúa Thánh Thần, ba ngôi này thật khác biệt nhau. Như thế, theo giáo điều Athanasius: Đức Chúa Cha là Thiên Chúa, Đức Chúa Con là Thiên Chúa và Đức Chúa Thánh Thần là Thiên Chúa, vậy mà không có ba Thiên Chúa, duy có một mà thôi... Cả ba đều hằng hữu, cả ba đều bằng nhau: cả ba đều không có ai tạo nên và cả ba đều toàn năng”.¹

Cuốn “Bách khoa Tự điển Báp-tít” (The Baptist Encyclopœdia) cũng định nghĩa tương tợ như thế. Cuốn này ghi:

“[Giê-su] là...Đức Giê-hô-va hằng hữu...Đức Thánh Linh là Đức Giê-hô-va... Đức Chúa Con và Đức Thánh Linh được đặt ngang hàng với Đức Chúa Cha. Nếu Đức Chúa Cha là Đức Giê-hô-va thì Đức Chúa Con và Đức Thánh Linh cũng là Đức Giê-hô-va”.²

Những ai chống lại bị đuổi ra khỏi đạo

Vào năm 325 công nguyên, hội đồng giám mục họp tại Nicea ở Tiểu Á đưa ra một giáo điều cho rằng Con của Đức Chúa Trời là “Thiên Chúa chân chính” cũng như Đức Chúa Cha là “Thiên Chúa chân chính”. Một phần giáo điều đó nói:

“Nhưng đối với những ai cho rằng: Đã có [một thời] khi [Đức Chúa Con] không hiện hữu, và Đức Chúa Con đã không hiện hữu trước khi Ngài được sinh ra, và cho rằng Ngài đã trở nên hiện hữu từ hư vô, hoặc có ai cả quyết rằng Con của Thiên Chúa có một thực thể hay tính chất khác biệt, hoặc được tạo ra, hoặc chịu sự biến hóa hay thay đổi—ắt bị Giáo hội Công giáo đuổi ra khỏi đạo”.³

Bởi vậy, bất cứ ai tin rằng Con của Đức Chúa Trời không đồng hằng hữu với Cha hoặc tin rằng Con đã được sáng tạo thì bị phó cho hình phạt đời đời. Người ta có thể tưởng tượng được áp lực bắt tuân theo giáo điều đè nặng trên những người bình dân theo đạo.

Vào năm 381 công nguyên, một hội đồng khác đã được triệu tập tại Constantinople, và tuyên bố rằng người ta cũng phải thờ và tôn vinh thánh linh cũng như người ta thờ và tôn vinh Cha và Con. Một năm sau đó—năm 382 công nguyên—một giáo nghị hội khác đã họp tại Constantinople và khẳng định rằng thánh linh hoàn toàn là Đức Chúa Trời.⁴ Cũng vào năm ấy, trước một hội đồng ở Rô-ma, giáo hoàng Damasus trình một bộ giáo huấn mà giáo hội lên án. Văn kiện này, gọi là Tập Damasus, gồm có những lời tuyên bố như sau:

“Nếu kẻ nào không nhìn nhận rằng Đức Chúa Cha là hằng hữu, Đức Chúa Con là hằng hữu và Đức Chúa Thánh Thần là hằng hữu: đó là kẻ theo dị giáo”.

“Nếu kẻ nào không nhìn nhận rằng Con của Thiên Chúa là Thiên Chúa thật, cũng như Đức Chúa Cha là Thiên Chúa thật, có toàn quyền, biết hết mọi sự và ngang hàng với Đức Chúa Cha: đó là kẻ theo dị giáo”.

“Nếu kẻ nào không nhìn nhận rằng Đức Chúa Thánh Thần...là Thiên Chúa thật...có toàn quyền và biết hết mọi sự,...: đó là kẻ theo dị giáo”.

“Nếu kẻ nào không nhìn nhận rằng ba ngôi: Đức Chúa Cha, Đức Chúa Con và Đức Chúa Thánh Thần là ba ngôi có thật, bằng nhau, hằng hữu và chứa đựng tất cả mọi sự thấy được và không thấy được và đều là toàn năng...: đó là kẻ theo dị giáo”.

“Nếu kẻ nào nói rằng [Con đã] được trở nên xác thịt, đã không cùng ở trên trời với Đức Chúa Cha cùng lúc khi Ngài ở dưới đất: đó là kẻ theo dị giáo”.

“Nếu kẻ nào dù nói Đức Chúa Cha là Thiên Chúa, Đức Chúa Con là Thiên Chúa và Đức Chúa Thánh Thần là Thiên Chúa,... mà lại không nói rằng cả ba chỉ là một Thiên Chúa: đó là kẻ theo dị giáo”.⁵

Các học giả dòng Tên dịch tài liệu trên từ tiếng La-tinh ghi thêm lời bình luận này: “Giáo hoàng St. Celestine I (422-432) dường như đã suy xét các giáo luật tiêu chuẩn này. Những giáo luật này có thể được xem là định nghĩa của đức tin”.⁶ Và học giả Edmund J. Fortman khẳng định rằng Tập Damasus trình bày “giáo lý Chúa Ba Ngôi cách hợp lý và vững chắc”.⁷

Nếu bạn là hội viên của một nhà thờ chấp nhận sự dạy dỗ về Chúa Ba Ngôi, phải chăng những lời tuyên bố trên định nghĩa đức tin của bạn? Và bạn có nghĩ rằng tin nơi giáo lý Chúa Ba Ngôi mà các nhà thờ dạy dỗ đòi hỏi bạn phải tin rằng hồi xưa Giê-su vừa ở trên trời và vừa ở dưới đất cùng một lúc không? Sự dạy dỗ này giống như của Athanasius, một nhân vật của nhà thờ vào thế kỷ thứ tư đã xác nhận trong cuốn sách “Bàn về sự hiện thân” (On the Incarnation) như sau:

“Ngôi-Lời [Giê-su] không bị ràng buộc trong thân thể Ngài, hoặc sự hiện diện của Ngài trong thể xác cũng không ngăn cản Ngài có mặt ở nơi khác. Khi Ngài di chuyển thân thể, Ngài cũng không ngừng điều khiển vũ trụ bởi Trí năng và quyền lực của Ngài... Ngài vẫn là Nguồn của sự sống cho khắp vũ trụ, hiện diện ở khắp nơi, thế nhưng lại ở ngoài hết thảy”.⁸

Giáo lý Chúa Ba Ngôi có nghĩa gì

Một số người đã kết luận rằng toàn thể sự dạy dỗ về Chúa Ba Ngôi chỉ vỏn vẹn có nghĩa là gán cho Giê-su bổn tánh của Đức Chúa Trời. Đối với những người khác, tin nơi Chúa Ba Ngôi chỉ giản dị có nghĩa là tin vào Cha, Con và thánh linh.

Tuy nhiên, khi xem xét kỹ lưỡng những giáo điều của các tôn giáo tự xưng theo đấng Christ, người ta thấy các ý tưởng như thế thật thiếu sót một cách thê thảm so với giáo lý chính. Những định nghĩa chính thức cho thấy rõ vấn đề là giáo lý Chúa Ba Ngôi không phải là một ý tưởng giản dị. Ngược lại, đó là một tập hợp phức tạp gồm nhiều ý tưởng biệt lập được gom lại trong một khoảng thời gian dài và được móc nối với nhau.

Chúng ta có thể nhận định rõ ràng các tôn giáo tự xưng theo đấng Christ muốn dạy gì về giáo lý Chúa Ba Ngôi, qua hình ảnh của giáo lý này xuất hiện sau hội đồng Constantinople vào năm 381 công nguyên, qua tập Damasus vào năm 382 công nguyên, qua giáo điều Athanasius xuất hiện ít lâu sau đó và qua những văn kiện khác. Giáo lý này bao gồm những ý tưởng rõ rệt sau đây:

1. Có ba ngôi thiêng liêng—Cha, Con và thánh linh—ở trong Đức Chúa Trời.

2. Mỗi ngôi trong ba ngôi khác biệt nhau đều hằng hữu, không có ngôi nào đến trước hoặc sau ngôi nào khác.

3. Mỗi ngôi đều toàn năng, không có ngôi nào lớn hơn hoặc nhỏ hơn ngôi nào khác.

4. Mỗi ngôi đều toàn trí, biết hết mọi sự.

5. Mỗi ngôi đều là Đức Chúa Trời thật.

6. Tuy nhiên, không có ba Đức Chúa Trời nhưng chỉ có một Đức Chúa Trời.

Rõ ràng là giáo lý Chúa Ba Ngôi là một tập hợp phức tạp gồm nhiều ý tưởng kể cả ít nhất những yếu tố quan trọng nêu trên và thêm nhiều yếu tố khác nữa. Điều này được khám phá ra khi nghiên cứu các chi tiết. Nhưng nếu chúng ta chỉ xem xét những ý tưởng căn bản nêu trên và nếu phải bỏ bớt bất cứ một yếu tố nào thì giáo lý Chúa Ba Ngôi không còn gì nữa. Để có một hình ảnh đầy đủ, chúng ta cần phải có tất cả các yếu tố này.

Với sự hiểu biết rõ ràng hơn này về từ ngữ “Chúa Ba Ngôi”, bây giờ chúng ta có thể hỏi: Giê-su và các môn đồ của ngài có dạy dỗ như thế không? Nếu có, hẳn giáo lý đó đã phải hoàn toàn thành hình trong thế kỷ thứ nhất công nguyên rồi. Và bởi những gì họ dạy đều nằm trong cuốn Kinh-thánh, cho nên giáo lý Chúa Ba Ngôi hoặc phải là sự dạy dỗ của Kinh-thánh hoặc không phải. Nếu là sự dạy dỗ của Kinh-thánh thì Kinh-thánh hẳn phải dạy rõ ràng.

Chúng ta không thể lý luận rằng Giê-su và các môn đồ dạy người ta về Đức Chúa Trời mà lại không nói cho họ biết Ngài là ai, nhất là khi những người tin đạo được khuyến khích dâng ngay cả mạng sống mình cho Đức Chúa Trời. Do đó Giê-su và các môn đồ hẳn đã dành sự ưu tiên tuyệt đối vào việc dạy dỗ giáo lý quan trọng này cho người khác.

Tra xem Kinh-thánh

Nơi Công-vụ các Sứ-đồ đoạn 17, câu 11, một số người được gọi là “có ý hẳn-hoi” bởi vì họ “ngày nào cũng tra-xem Kinh-thánh, để xét lời giảng có thật chăng”, tức những lời mà Phao-lô dạy cho họ. Họ được khuyến khích dùng Kinh-thánh để kiểm chứng ngay cả những điều dạy dỗ của một sứ đồ. Bạn cũng nên làm như thế.

Hãy nhớ là Kinh-thánh là “bởi Đức Chúa Trời soi-dẫn, có ích cho sự dạy-dỗ, bẻ-trách, sửa-trị, dạy người trong sự công-bình, hầu cho người thuộc về Đức Chúa Trời được trọn-vẹn và sắm sẵn để làm mọi việc lành” (II Ti-mô-thê 3:16, 17). Vậy Kinh-thánh trọn vẹn trong các vấn đề giáo lý. Nếu giáo lý Chúa Ba Ngôi là đúng, hẳn phải có ghi trong Kinh-thánh.

Chúng tôi mời bạn tìm tòi trong Kinh-thánh, nhất là trong 27 sách của Kinh-thánh phần tiếng Hy-lạp để đích thân kiểm chứng xem Giê-su và các môn đồ ngài có dạy về Chúa Ba Ngôi không. Trong khi tìm tòi, bạn hãy tự hỏi:

1. Tôi có thể tìm thấy câu Kinh-thánh nào nói đến chữ “Chúa Ba Ngôi” không?

2. Tôi có thể tìm thấy câu Kinh-thánh nào nói rằng Đức Chúa Trời gồm có ba ngôi riêng biệt, Cha, Con và thánh linh, nhưng cả ba chỉ là một Đức Chúa Trời mà thôi không?

3. Tôi có thể tìm thấy câu Kinh-thánh nào nói rằng Cha, Con và thánh linh bằng nhau về mọi phương diện, chẳng hạn như về sự hằng hữu, quyền năng, địa vị và sự khôn ngoan không?

Dù có tìm kiếm cách mấy đi nữa, bạn sẽ không tìm thấy câu Kinh-thánh nào dùng đến chữ Chúa Ba Ngôi. Bạn cũng không tìm thấy nơi nào nói rằng Cha, Con và thánh linh bằng nhau về mọi phương diện, chẳng hạn như sự hằng hữu, quyền năng, địa vị và sự khôn ngoan. Không có một câu nào trong Kinh-thánh nói rằng Con bằng Cha trên những phương diện ấy—và ví dù có một câu Kinh-thánh như thế đi chăng nữa thì cùng lắm chỉ chứng minh được “Chúa Hai Ngôi”, chứ không phải Chúa Ba Ngôi. Không có nơi nào trong Kinh-thánh lại đặt thánh linh ngang hàng với Cha.

Nhiều học giả nói gì

Nhiều học giả, gồm cả những người chủ trương thuyết Chúa Ba Ngôi, công nhận rằng Kinh-thánh không chứa đựng một giáo lý thật sự về Chúa Ba Ngôi. Thí dụ, cuốn “Bách khoa Tự điển Tôn giáo” (The Encyclopedia of Religion) ghi rõ:

“Những nhà bình luận và thần học về Kinh-thánh ngày nay đều đồng ý rằng Kinh-thánh Hê-bơ-rơ không chứa đựng một giáo lý về Chúa Ba Ngôi...Mặc dù Kinh-thánh Hê-bơ-rơ miêu tả Đức Chúa Trời là cha của dân Y-sơ-ra-ên và nói về hiện thân của Đức Chúa Trời như Lời (davar), Thần linh (ruah), sự Khôn ngoan (hokhmah) và sự Hiện diện (shekhinah). Tuy nhiên, cho rằng các khái niệm này mà liên kết với giáo lý về Chúa Ba Ngôi ra đời sau này tức là đi quá dụng ý và tinh thần của Cựu ước”.

“Ngoài ra, những nhà chú giải Kinh-thánh và thần học đồng ý rằng Tân ước cũng không chứa đựng một giáo lý rõ rệt về Chúa Ba Ngôi. Đức Chúa Cha là nguồn của tất cả mọi sự hiện hữu (Pantokrator) và cũng là cha của Giê-su Christ; ‘Cha’ không phải là một tước hiệu của ngôi thứ nhất trong Chúa Ba Ngôi nhưng là đồng nghĩa với Đức Chúa Trời...”.

“Trong Tân ước không có cho biết tính chất siêu hình của Đức Chúa Trời (‘ba ngôi cùng một thể’), Tân ước cũng không chứa đựng ngôn ngữ chuyên môn nào của giáo lý sau này (hupostasis, ousia, subtantia, subsistentia, prosōpon, persona)... Không ai chối cãi được là nếu chỉ dựa vào bằng chứng của Kinh-thánh thì không thể nào có được giáo lý này”.⁹

Nói về các sự kiện lịch sử của vấn đề này, cuốn “Tân Bách khoa Tự điển Anh quốc” (The New Encyclopœdia Britannica) có ghi rõ:

“Cả chữ Chúa Ba Ngôi lẫn giáo lý rõ rệt về Chúa Ba Ngôi không có trong Tân ước...”.

“Giáo lý này phát triển dần dần trải qua nhiều thế kỷ và qua nhiều cuộc bàn cãi sôi nổi...”.

“Mãi cho đến thế kỷ thứ IV sự khác biệt của ba ngôi và sự hiệp một của ba ngôi mới được gom vào một giáo lý chính thống duy nhất về một bản thể và ba ngôi”.¹⁰

Cuốn “Tân Bách khoa Tự điển Công giáo” (New Catholic Encyclopedia) có ghi tương tợ như thế về nguồn gốc của Chúa Ba Ngôi:

“Những nhà bình luận và thần học về Kinh-thánh, kể cả những người theo Công giáo La-mã mỗi lúc một đông thêm, thừa nhận rằng một người chỉ nên bàn đến giáo lý Chúa Ba Ngôi trong Tân ước với sự dè dặt. Các sử gia khảo cứu về giáo lý và những người theo hệ thống thần học có một cái nhìn tương đương. Họ cho rằng khi một người nói đến thuyết Chúa Ba Ngôi đã thành hình hẳn hoi, người đó đã vượt qua một giai đoạn từ lúc đầu của đạo đấng Christ đến khoảng 25 năm cuối của thế kỷ thứ IV. Chỉ chính lúc đó cái có thể được gọi là giáo lý xác định Ba Ngôi—‘ba Ngôi ở trong một Đức Chúa Trời’—mới thấm nhuần trọn vẹn vào đời sống và tư tưởng của người theo đấng Christ...”.

“Giáo lý này tự nó không cho biết ngay về thời kỳ ban đầu; đó là sản phẩm của ba thế kỷ phát triển về giáo lý”.¹¹

Có “ám chỉ” không?

Những người chủ trương thuyết Chúa Ba Ngôi nói rằng Kinh-thánh “ám chỉ” đến một Chúa Ba Ngôi. Tuy nhiên, những luận điệu này được tung ra rất lâu sau khi Kinh-thánh được viết xong. Đó là một mưu toan gán cho Kinh-thánh những điều mà hàng giáo phẩm về sau này ngang nhiên quyết định phải là giáo lý.

Bạn hãy tự hỏi: Kinh-thánh khi nói đến sự dạy dỗ quan trọng nhất—sự dạy dỗ cho biết Đức Chúa Trời là ai—mà lại “ám chỉ” suông thì là thế nào? Kinh-thánh nói rõ ràng về các sự dạy dỗ căn bản khác; tại sao Kinh-thánh lại không nói rõ ràng về Đức Chúa Trời, điều quan trọng nhất? Có lẽ nào Đấng Tạo hóa của vũ trụ lại không cho viết ra một cuốn sách nói rõ ràng Ngài là một Chúa Ba Ngôi nếu quả như Ngài là Chúa Ba Ngôi hay sao?

Lý do tại sao Kinh-thánh không dạy rõ ràng về giáo lý Chúa Ba Ngôi thật giản dị: Kinh-thánh không có dạy giáo lý này. Nếu như Đức Chúa Trời là một Chúa Ba Ngôi, chắc hẳn Ngài đã nói rõ để Giê-su và các môn đồ có thể dạy điều đó cho người khác biết. Hơn nữa, Lời được soi dẫn của Đức Chúa Trời hẳn phải ghi chép điều tối quan trọng đó. Chứ lẽ nào lại để cho loài người bất toàn phải tranh luận với nhau về điều đó trải qua hàng thế kỷ sau này.

Khi xem xét các câu Kinh-thánh mà những kẻ chủ trương Chúa Ba Ngôi đưa ra làm bằng chứng để cho rằng câu Kinh-thánh “ám chỉ” đến Chúa Ba Ngôi, thì chúng ta thấy gì? Thành thật mà nhận định, các câu Kinh-thánh được đưa ra không có nói về Chúa Ba Ngôi của các tôn giáo tự xưng theo đấng Christ. Thay vào đó, các nhà thần học cố gắng gán cho Kinh-thánh ý tưởng về một Chúa Ba Ngôi mà họ đã tưởng tượng trước. Nhưng các ý tưởng đó không có trong Kinh-thánh. Thật ra, các ý tưởng về Chúa Ba Ngôi đó mâu thuẫn với bằng chứng rõ ràng của toàn bộ Kinh-thánh nói chung.

Một thí dụ về các câu Kinh-thánh đó là Ma-thi-ơ 28:19, 20. Nơi đó Kinh-thánh đề cập cùng một lượt đến Cha, Con và thánh linh. Một số người cho rằng Kinh-thánh này ám chỉ đến một Chúa Ba Ngôi. Nhưng xin chính bạn hãy đọc các câu đó. Có gì ở trong đó nói rằng Cha, Con và thánh linh là một Đức Chúa Trời cùng hằng hữu, cùng có quyền năng địa vị và cùng có sự khôn ngoan ngang nhau không? Không, không có. Cũng thế đối với những câu Kinh-thánh khác nêu ra Cha, Con và thánh linh một lượt.

Đối với những ai cảm thấy Ma-thi-ơ 28:19, 20 ám chỉ đến Chúa Ba Ngôi khi dùng chữ “danh” trong số ít để chỉ Cha, Con và thánh linh, xin những người đó vui lòng so sánh việc dùng chữ “danh” trong số ít đối với Áp-ra-ham và Y-sác nơi Sáng-thế Ký 48:16.

Những người chủ trương thuyết Chúa Ba Ngôi cũng nêu ra Giăng 1:1 trong một số bản dịch, nơi đó nói “Ngôi-Lời” ở “cùng Đức Chúa Trời” và là “Đức Chúa Trời”. Nhưng các bản dịch Kinh-thánh khác nói rằng Ngôi-Lời là “một vị thần” hoặc “có thể thần linh”, không nhất thiết có nghĩa là Đức Chúa Trời nhưng là một đấng có quyền năng. Hơn nữa, câu Kinh-thánh nói rằng “Ngôi-Lời” ở “cùng” Đức Chúa Trời. Như vậy là Ngôi-Lời không thể nào là Đức Chúa Trời được. Bất kể người ta kết luận gì về “Ngôi-Lời”, sự thật là Giăng 1:1 chỉ nêu ra hai chứ không phải ba nhân vật. Lần nào cũng thế, tất cả các câu Kinh-thánh mà người ta dùng để cố gắng ủng hộ cho giáo lý Chúa Ba Ngôi đều hoàn toàn thất bại khi được xem xét một cách thành thật.a

Một yếu tố khác để xem xét là điều này: Nếu mà Giê-su và các môn đồ quả thật đã dạy giáo lý Chúa Ba Ngôi, hẳn là những người lãnh đạo nhà thờ ngay sau thời Giê-su và các môn đồ cũng phải dạy như thế. Nhưng những người đó, nay được gọi là các “Cha nối nghiệp sứ đồ” có dạy giáo lý Chúa Ba Ngôi không? Câu hỏi này sẽ được thảo luận vào Phần 2 của loạt bài này trong một số Tháp Canh sắp tới.

Tài liệu tham khảo

1. The Catholic Encyclopedia, 1912, Bộ XV, trang 47.

2. The Baptist Encyclopædia, xuất bản bởi William Cathcart, 1883, trang 1168, 1169.

3. A Short History of Christian Doctrine, do Bernhard Lohse, ấn bản năm 1980, trang 53.

4. Như trên, trang 64, 65.

5. The Church Teaches, dịch và xuất bản bởi John F. Clarkson, S.J., John H. Edwards, S.J., William J. Kelly, S.J., và John J. Welch, S.J., 1955, trang 125-127.

6. Như trên, trang 125.

7. The Triune God, do Edmund J. Fortman, ấn bản năm 1982, trang 126.

8. On the Incarnation, dịch bởi Penelope Lawson, ấn bản năm 1981, trang 27, 28.

9. The Encyclopedia of Religion, Mircea Eliade, chủ bút, 1987, Bộ 15, trang 54.

10. The New Encyclopædia Britannica, tái bản lần thứ 15, năm 1985, Bộ 11, Micropædia, trang 928.

11. New Catholic Encyclopedia, 1967, Bộ XIV, trang 295.

[Chú thích]

[Hình nơi trang 19]

Giáo đường tại Tagnon, Pháp