Kỳ và mùa trong tay Đức Giê-hô-va
“Các ngươi chẳng biết được kỳ và mùa vì là việc Cha ta tự quyền quyết định” (CÔNG-VỤ CÁC SỨ-ĐỒ 1:7, NW).
1. Chúa Giê-su trả lời những câu hỏi có liên hệ đến ngày giờ của các sứ đồ như thế nào?
ĐỐI VỚI những người “than-thở khóc-lóc về mọi sự gớm-ghiếc đã phạm” trong các đạo tự xưng theo đấng Christ và trên khắp đất thì điều tự nhiên là họ tự hỏi chừng nào hệ thống gian ác này sẽ chấm dứt và được thay thế bằng thế giới mới công bình của Đức Chúa Trời. Có phải thế không? (Ê-xê-chi-ên 9:4; 2 Phi-e-rơ 3:13). Sứ đồ của Chúa Giê-su đã hỏi ngài về ngày giờ của các biến cố tương lai ngay trước khi ngài chết và sau khi ngài được sống lại (Ma-thi-ơ 24:3; Công-vụ các Sứ-đồ 1:6). Tuy nhiên để trả lời, Chúa Giê-su không cho họ điều gì để tính ngày tháng cả. Trong một trường hợp, ngài đã cho họ một điềm tổng hợp và trong trường hợp khác, ngài nói rằng “các ngươi chẳng biết được kỳ và mùa vì là việc Cha ta tự quyền quyết định” (Công-vụ các Sứ-đồ 1:7, NW).
2. Tại sao có thể nói rằng Chúa Giê-su không phải lúc nào cũng biết thời điểm của Cha ngài về những biến cố phải xảy ra trong thời kỳ cuối cùng?
2 Mặc dù Chúa Giê-su là Con một của Đức Giê-hô-va, không phải lúc nào ngài cũng biết thời khóa biểu về các biến cố mà Cha ngài đã định. Trong lời tiên tri nói về ngày cuối cùng, Chúa Giê-su khiêm nhường thú nhận: “Về ngày và giờ đó, chẳng có ai biết chi cả, thiên-sứ trên trời hay là Con cũng vậy, song chỉ một mình Cha biết mà thôi” (Ma-thi-ơ 24:36). Chúa Giê-su đã sẵn sàng kiên nhẫn chờ đợi Cha tiết lộ cho ngài biết chính xác lúc nào sẽ ra tay hủy diệt hệ thống mọi sự gian ác này.a
3. Chúng ta có thể biết được gì qua câu trả lời của Chúa Giê-su liên hệ đến ý định của Đức Chúa Trời?
3 Chúng ta có thể suy ra hai điều từ cách Chúa Giê-su trả lời những câu hỏi khi nào những sự đó sẽ xảy ra để hoàn thành ý định của Đức Chúa Trời. Thứ nhất, Đức Giê-hô-va có một thời khóa biểu; và thứ hai, chỉ một mình Ngài mới có thể sắp xếp thời khóa biểu đó, và tôi tớ của Ngài không thể mong được biết trước chính xác về kỳ và mùa của Ngài.
Kỳ và mùa của Đức Giê-hô-va
4. Những chữ Hy Lạp được dịch là “kỳ” và “mùa” nơi Công-vụ các Sứ-đồ 1:7 có nghĩa gì?
4 “Kỳ” và “mùa” có nghĩa gì? Lời của Chúa Giê-su ghi nơi Công-vụ các Sứ-đồ 1:7 có hai khía cạnh thời gian. Chữ Hy Lạp được dịch là “kỳ” có nghĩa là “thời gian kéo dài”, một khoảng thời gian (dài hay ngắn). “Mùa” được dịch ra từ chữ có ý nói về một thời giờ đã định, một thời kỳ đặc biệt, hoặc một giai đoạn, được đánh dấu bởi những đặc điểm nào đó. Nói về hai chữ này, W. E. Vine nói: “Trong Công-vụ các Sứ-đồ 1:7, ‘Cha đã tự quyền sắp xếp’ cả về kỳ (chronos), tức sự kéo dài của mỗi giai đoạn, và ‘mùa’ (kairos), thời đại được đánh dấu bởi những biến cố nào đó”.
5. Khi nào Đức Giê-hô-va cho Nô-ê biết về ý định của Ngài để hủy diệt thế gian đồi trụy lúc ấy, và Nô-ê phải làm hai nhiệm vụ nào?
5 Trước trận Nước Lụt, thế gian đồi trụy của loài người và các thiên sứ phản loạn lấy hình người bị Đức Chúa Trời ấn định một giới hạn là 120 năm (Sáng-thế Ký 6:1-3). Người kính sợ Đức Chúa Trời là Nô-ê bấy giờ được 480 tuổi (Sáng-thế Ký 7:6). Ông chưa có con và vẫn không con cho đến 20 năm sau đó (Sáng-thế Ký 5:32). Nhiều năm sau, chỉ sau khi các con trai của Nô-ê trưởng thành và lập gia đình, Đức Chúa Trời mới cho Nô-ê biết ý định của Ngài về việc loại trừ sự gian ác khỏi trái đất (Sáng-thế Ký 6:9-13, 18). Ngay cả lúc đó, dù Nô-ê đã được giao cho hai nhiệm vụ là đóng tàu và rao giảng cho những người thời đó, Đức Giê-hô-va cũng không cho ông biết về thời khóa biểu của Ngài (Sáng-thế Ký 6:14; 2 Phi-e-rơ 2:5).
6. a) Nô-ê cho thấy ông để tùy Đức Giê-hô-va định đoạt vấn đề thời gian như thế nào? b) Chúng ta noi gương của Nô-ê như thế nào?
6 Trong nhiều thập niên—có lẽ nửa thế kỷ—“Nô-ê làm các điều nầy y như lời Đức Chúa Trời đã phán dặn”. Nô-ê làm thế “bởi đức-tin”, chứ không biết ngày giờ chính xác (Sáng-thế Ký 6:22; Hê-bơ-rơ 11:7). Đức Giê-hô-va không cho ông biết chính xác ngày giờ của những biến cố cho đến một tuần trước khi Nước Lụt bắt đầu xảy ra (Sáng-thế Ký 7:1-5). Nô-ê hết lòng tin cậy và có đức tin nơi Đức Giê-hô-va, nên điều này đã giúp cho ông để tùy Đức Chúa Trời định đoạt thời giờ. Và Nô-ê chắc hẳn rất biết ơn khi ông thấy mình được Đức Giê-hô-va che chở trong trận Nước Lụt và sau khi ra khỏi tàu để vào một trái đất thanh sạch! Nghĩ đến niềm hy vọng được giải cứu tương tự như thế, chẳng lẽ chúng ta không thực hành đức tin nơi Đức Chúa Trời hay sao?
7, 8. a) Các nước và các cường quốc do đâu mà có? b) Đức Giê-hô-va “định trước thì giờ đời người ta cùng giới-hạn chỗ ở” bằng cách nào?
7 Sau trận Nước Lụt, hầu hết con cháu của Nô-ê bỏ sự thờ phượng thật của Đức Giê-hô-va. Vì muốn ở chung lại một chỗ, họ bắt đầu xây một thành phố và dựng tháp để thờ phượng các thần giả. Đức Giê-hô-va quyết định đó là lúc Ngài phải can thiệp. Ngài làm lộn xộn tiếng nói của họ và “làm cho loài người tản ra khắp trên mặt đất” (Sáng-thế Ký 11:4, 8, 9). Sau đó, những nhóm nói chung một thứ tiếng phát triển thành những nước, một số nước đó chiếm những nước khác và trở thành bá chủ trong vùng, và ngay cả trở thành cường quốc thế giới (Sáng-thế Ký 10:32).
8 Để thực hiện ý định của Ngài, đôi khi Đức Chúa Trời quyết định bờ cõi các nước và thời điểm nào một nước làm bá chủ trong vùng hay là trở thành cường quốc thế giới (Sáng-thế Ký 15:13, 14, 18-21; Xuất Ê-díp-tô Ký 23:31; Phục-truyền Luật-lệ Ký 2:17-22; Đa-ni-ên 8:5-7, 20, 21). Sứ đồ Phao-lô đề cập tới khía cạnh này về kỳ và mùa của Đức Giê-hô-va khi ông nói với những người trí thức Hy Lạp ở A-thên: “Đức Chúa Trời đã dựng nên thế-giới và mọi vật trong đó... đã làm cho muôn dân sanh ra bởi chỉ một người, và khiến ở khắp trên mặt đất, định trước thì giờ đời người ta cùng giới-hạn chỗ ở” (Công-vụ các Sứ-đồ 17:24, 26).
9. Đức Giê-hô-va đã “thay-đổi thì-giờ và mùa” của các vua như thế nào?
9 Điều này không có nghĩa là mọi cuộc chinh phục và thay đổi chính trị giữa các nước đều do Ngài gây ra. Nhưng Ngài có thể can thiệp khi Ngài muốn để thực hiện ý định của Ngài. Vì vậy, khi chứng kiến sự tan rã của cường quốc Ba-by-lôn và thấy nó được thay thế bằng cường quốc Mê-đi Phe-rơ-sơ, nhà tiên tri Đa-ni-ên đã nói về Đức Giê-hô-va: “Chính Ngài thay-đổi thì-giờ và mùa, bỏ và lập các vua; ban sự khôn-ngoan cho kẻ khôn-ngoan, và sự thông-biết cho kẻ tỏ-sáng” (Đa-ni-ên 2:21; Ê-sai 44:24–45:7).
“Gần đến kỳ”
10, 11. a) Đức Giê-hô-va ấn định thời gian dài bao lâu trước khi Ngài giải cứu con cháu của Áp-ra-ham khỏi ách nô lệ? b) Điều gì cho thấy dân Y-sơ-ra-ên không biết chính xác khi nào họ sẽ được giải cứu?
10 Hơn bốn thế kỷ trước khi biến cố xảy ra, Đức Giê-hô-va đã định rõ năm mà Ngài sẽ hạ vua của cường quốc thế giới Ai Cập và giải thoát con cháu của Áp-ra-ham khỏi ách nô lệ. Khi tiết lộ ý định của Ngài với Áp-ra-ham, Đức Chúa Trời hứa: “Phải biết rằng, dòng-dõi ngươi sẽ ngụ trong một xứ chẳng thuộc về chúng nó, làm tôi-mọi cho dân xứ đó và bị họ hà-hiếp bốn trăm năm. Nhưng, ta sẽ đoán-phạt dân mà dòng-dõi ngươi sẽ làm tôi-mọi đó; rồi khi ra khỏi xứ, thì sẽ được của-cải rất nhiều” (Sáng-thế Ký 15:13, 14). Trong khi tóm tắt lịch sử của dân Y-sơ-ra-ên trước Tòa Công Luận, Ê-tiên đề cập đến khoảng thời gian 400 năm này và nói: “Nhưng, gần đến kỳ phải ứng-nghiệm lời hứa Đức Chúa Trời đã thề với Áp-ra-ham, dân cứ sanh-sản và thêm nhiều lên trong xứ Ê-díp-tô, cho đến khi trong xứ đó có một vua khác dấy lên, chẳng nhìn biết Giô-sép” (Công-vụ các Sứ-đồ 7:6, 17, 18).
11 Pha-ra-ôn mới này đã hạ người Y-sơ-ra-ên xuống làm nô lệ. Sách Sáng-thế Ký chưa được Môi-se viết ra, mặc dù lời này Đức Giê-hô-va đã hứa với Áp-ra-ham rất có thể đã được truyền lại bằng miệng hoặc đã được viết lại. Dù vậy, dường như dân Y-sơ-ra-ên không có đủ dữ kiện để tính toán ngày tháng chính xác lúc nào họ được giải cứu khỏi sự áp chế. Đức Chúa Trời biết khi nào Ngài sẽ giải cứu họ nhưng những người Y-sơ-ra-ên khổ sở đó dường như không biết điều này. Chúng ta đọc: “Sau cách lâu, vua xứ Ê-díp-tô băng; dân Y-sơ-ra-ên than-thở kêu-van vì phải phục-dịch khổ-sở; tiếng kêu-van lên thấu Đức Chúa Trời. Ngài nghe tiếng than-thở chúng, nhớ đến sự giao-ước mình kết-lập cùng Áp-ra-ham, Y-sác và Gia-cốp. Đức Chúa Trời đoái lại dân Y-sơ-ra-ên, nhận-biết cảnh-ngộ của chúng” (Xuất Ê-díp-tô Ký 2:23-25).
12. Ê-tiên cho thấy Môi-se đã hành động trước kỳ của Đức Giê-hô-va như thế nào?
12 Qua lời tóm tắt của Ê-tiên, chúng ta có thể suy diễn là dân Y-sơ-ra-ên không biết chính xác khi nào họ được giải cứu. Ông nói về Môi-se: “Nhưng lúc người được đầy bốn mươi tuổi rồi, trong lòng nhớ đến, muốn đi thăm anh em mình là con-cái Y-sơ-ra-ên. Môi-se thấy có người hà-hiếp một người trong đám họ, nên binh-vực kẻ bị hà-hiếp và đánh người Ê-díp-tô để báo thù cho. Người ngờ anh em mình chắc hiểu rằng Đức Chúa Trời dùng tay mình giải-cứu họ; nhưng họ chẳng hiểu” (Công-vụ các Sứ-đồ 7:23-25). Câu này cho thấy Môi-se đã hành động trước thời hạn của Đức Chúa Trời 40 năm. Ê-tiên nêu ra rằng Môi-se phải đợi 40 năm sau mới đến lúc Đức Chúa Trời ‘dùng tay ông giải cứu Y-sơ-ra-ên’ (Công-vụ các Sứ-đồ 7:30-36).
13. Tình trạng của chúng ta tương tự như của dân Y-sơ-ra-ên trước khi được giải thoát khỏi Ai Cập như thế nào?
13 Mặc dù “gần đến kỳ phải ứng-nghiệm lời hứa” vào đúng năm mà Đức Chúa Trời đã ấn định, Môi-se và dân Y-sơ-ra-ên phải thực hành đức tin. Họ phải chờ đợi thời điểm Đức Giê-hô-va, dường như không thể tính trước được. Cũng vậy, chúng ta tin là sự giải cứu khỏi hệ thống gian ác hiện tại sắp đến rồi. Chúng ta biết rằng mình đang sống trong những “ngày sau-rốt” (2 Ti-mô-thê 3:1-5). Vì vậy, chẳng lẽ chúng ta không sẵn sàng biểu lộ đức tin và chờ đợi đến thời điểm mà Đức Giê-hô-va ấn định cho ngày lớn của Ngài hay sao? (2 Phi-e-rơ 3:11-13). Lúc ấy, giống như Môi-se và dân Y-sơ-ra-ên, chúng ta có thể cất tiếng hát bài giải cứu vinh quang để ca tụng Đức Giê-hô-va (Xuất Ê-díp-tô Ký 15:1-19).
“Khi kỳ-hạn đã được trọn”
14, 15. Làm thế nào chúng ta biết rằng Đức Chúa Trời đã ấn định thời điểm để Con Ngài xuống trái đất, và các nhà tiên tri và thiên sứ tiếp tục đợi xem điều gì?
14 Đức Giê-hô-va đã ấn định thời điểm cho Con một của Ngài xuống trái đất với tư cách là Đấng Mê-si. Phao-lô viết: “Nhưng khi kỳ-hạn đã được trọn, Đức Chúa Trời bèn sai Con Ngài bởi một người nữ sanh ra, sanh ra dưới luật-pháp” (Ga-la-ti 4:4). Điều này làm ứng nghiệm lời hứa Đức Chúa Trời đã nói về Dòng Dõi—“Đấng Si-lô hiện tới, và các dân vâng-phục Đấng đó” (Sáng-thế Ký 3:15; 49:10).
15 Các nhà tiên tri của Đức Chúa Trời—ngay cả các thiên sứ—đã đợi xem “thời-kỳ” mà Đấng Mê-si sẽ xuất hiện trên đất và có thể giải cứu nhân loại khỏi tội lỗi. Phi-e-rơ nói: “Về sự cứu-rỗi đó, các đấng tiên-tri đã tìm-tòi suy-xét, và đã nói tiên-tri về ân-điển định sẵn cho anh em: nghĩa là tìm cho biết thời-kỳ nào và thời-kỳ cách nào mà Thánh-Linh Đấng Christ ở trong lòng mình đã chỉ cho, là khi làm chứng trước về sự đau-đớn của Đấng Christ và về sự vinh-hiển sẽ theo sau... Các thiên-sứ cũng ước-ao xem thấu những sự đó” (1 Phi-e-rơ 1:1-5, 10-12).
16, 17. a) Đức Giê-hô-va dùng lời tiên tri nào để giúp cho những người Do Thái vào thế kỷ thứ nhất trông đợi Đấng Mê-si? b) Lời tiên tri của Đa-ni-ên ảnh hưởng đến sự trông đợi Đấng Mê-si của dân Do Thái như thế nào?
16 Qua nhà tiên tri Đa-ni-ên—một người có đức tin vững chắc—Đức Giê-hô-va đã cho lời tiên tri liên hệ đến “bảy mươi tuần-lễ”. Lời tiên tri này giúp những người Do Thái vào thế kỷ thứ nhất biết rằng Đấng Mê-si được Đức Chúa Trời hứa sắp sửa xuất hiện. Một phần của lời tiên tri này nói: “Từ khi ra lệnh tu-bổ và xây lại Giê-ru-sa-lem, cho đến Đấng chịu xức dầu, tức là vua, thì được bảy tuần-lễ, và sáu mươi hai tuần-lễ” (Đa-ni-ên 9:24, 25). Các học giả Do Thái, Công Giáo và Tin Lành nói chung đều đồng ý rằng “tuần-lễ” được đề cập ở đây có nghĩa là tuần lễ năm. Sáu mươi chín “tuần-lễ” (483 năm) nơi Đa-ni-ên 9:25 bắt đầu vào năm 455 TCN, khi Vua Phe-rơ-sơ là Ạt-ta-xét-xe ra lệnh cho Nê-hê-mi “tu-bổ và xây lại Giê-ru-sa-lem” (Nê-hê-mi 2:1-8). Những tuần lễ này chấm dứt 483 năm sau đó—vào năm 29 CN, khi Chúa Giê-su làm báp têm và được xức dầu bằng thánh linh để trở thành Đấng Mê-si, tức là đấng Christ (Ma-thi-ơ 3:13-17).
17 Chúng ta không rõ những người Do Thái vào thế kỷ thứ nhất có biết chính xác khi nào 483 năm bắt đầu hay không. Nhưng khi Giăng Báp-tít bắt đầu thánh chức của ông, “dân-chúng vẫn trông-đợi, và ai nấy đều tự hỏi trong lòng nếu Giăng phải là Đấng Christ chăng” (Lu-ca 3:15). Một số học giả Kinh-thánh cho rằng sự trông mong này có liên hệ đến lời tiên tri của Đa-ni-ên. Bình luận về câu này, ông Matthew Henry đã viết: “Chúng ta biết được ở đây... thế nào dân chúng, khi thấy thánh chức và báp têm của Giăng, đã nghĩ đến Đấng Mê-si, và nghĩ rằng ngài đang ở trước cửa... Bảy mươi tuần lễ của Đa-ni-ên lúc bấy giờ đang chấm dứt”. Sách Pháp Manuel Biblique của Vigouroux, Bacuez và Brassac đã nói: “Dân chúng biết rằng bảy mươi tuần lễ năm được Đa-ni-ên nói đến sắp sửa chấm dứt; không ai ngạc nhiên khi nghe Giăng Báp-tít thông báo nước Đức Chúa Trời gần đến”. Học giả Do Thái Abba Hillel Silver viết rằng theo “niên đại học phổ thông” thời đó, “Đấng Mê-si phải xuất hiện vào khoảng giữa tiền bán thế kỷ thứ nhất CN”.
Biến cố—Chứ không phải việc tính thời gian
18. Dù lời tiên tri của Đa-ni-ên giúp những người Do Thái nhận biết thời kỳ mà Đấng Mê-si có thể xuất hiện, điều gì là bằng chứng đáng tin nhất về chức vụ Mê-si của Chúa Giê-su?
18 Mặc dù niên đại học dường như đã giúp dân Do Thái có khái niệm tổng quát khi nào Đấng Mê-si phải xuất hiện, nhưng những biến cố sau đó cho thấy rằng nó không giúp phần nhiều người Do Thái tin chức vụ Mê-si của Chúa Giê-su. Ít tháng trước khi ngài chết, Chúa Giê-su hỏi các môn đồ: “Trong dân-chúng, họ nói ta là ai?” Họ thưa rằng: “Người nầy nói là Giăng Báp-tít, người kia nói là Ê-li; kẻ khác nói là một trong các đấng tiên-tri đời xưa sống lại” (Lu-ca 9:18, 19). Không có tài liệu nào ghi lại là Chúa Giê-su đã trích dẫn lời tiên tri về các tuần lễ tượng trưng để chứng tỏ ngài là Đấng Mê-si. Nhưng có một dịp, ngài nói: “Ta có một chứng lớn hơn chứng của Giăng; vì các việc Cha đã giao cho ta làm trọn, tức là các việc ta làm đó, làm chứng cho ta rằng Cha đã sai ta” (Giăng 5:36). Thay vì tiết lộ về những niên đại, sự giảng dạy của Chúa Giê-su, phép lạ của ngài và những biến cố xung quanh cái chết của ngài (sự tối tăm lạ lùng, màn đền thờ bị xé đôi, và động đất) đã chứng minh rằng ngài là Đấng Mê-si được Đức Chúa Trời sai đến (Ma-thi-ơ 27:45, 51, 54; Giăng 7:31; Công-vụ các Sứ-đồ 2:22).
19. a) Làm thế nào các tín đồ đấng Christ biết sự hủy diệt của Giê-ru-sa-lem gần đến? b) Tại sao những tín đồ đấng Christ thời kỳ đầu cần rất nhiều đức tin để chạy ra khỏi Giê-ru-sa-lem?
19 Tương tự như vậy, sau cái chết của Chúa Giê-su, các tín đồ vào thời ban đầu đã không có cách gì để tính sự kết liễu sắp đến của hệ thống mọi sự Do Thái. Đành rằng lời tiên tri của Đa-ni-ên về những tuần lễ tượng trưng nói đến sự hủy diệt của hệ thống đó, nhưng điều này xảy ra sau khi “bảy mươi tuần-lễ” chấm dứt (455 TCN–36 CN) (Đa-ni-ên 9:26b, 27b). Nói một cách khác, sau khi những người ngoại đầu tiên trở thành môn đồ của Chúa Giê-su vào năm 36 CN, sách Đa-ni-ên chương 9 không cho tín đồ đấng Christ những niên đại nào khác nữa. Đối với họ, những biến cố, chứ không phải niên đại học, giúp cho họ biết hệ thống Do Thái sắp sửa chấm dứt. Những biến cố đó được Chúa Giê-su tiên tri, bắt đầu đi đến cực điểm từ năm 66 CN, khi quân La Mã tấn công Giê-ru-sa-lem và rồi rút lui. Điều đó đã cho những tín đồ đấng Christ trung thành, chăm chú theo dõi, ở Giê-ru-sa-lem và Giu-đê cơ hội để “trốn lên núi” (Lu-ca 21:20-22). Không có gì hướng dẫn họ về niên đại, những tín đồ đấng Christ thời ban đầu không biết khi nào thành Giê-ru-sa-lem sẽ bị hủy diệt. Họ quả là có đức tin khi phải rời bỏ nhà cửa, đồng ruộng, chỗ làm, và ở ngoài thành Giê-ru-sa-lem khoảng bốn năm cho đến khi quân La Mã trở lại hủy diệt hệ thống Do Thái vào năm 70 CN! (Lu-ca 19:41-44).
20. a) Những gương của Nô-ê, Môi-se và tín đồ đấng Christ ở Giu-đê vào thế kỷ thứ nhất có ích cho chúng ta như thế nào? b) Chúng ta sẽ bàn luận về điều gì trong bài tới?
20 Như Nô-ê, Môi-se và tín đồ đấng Christ vào thế kỷ thứ nhất ở Giu-đê, ngày nay chúng ta có thể tin tưởng để Đức Giê-hô-va định đoạt kỳ và mùa. Chúng ta tin chắc rằng mình đang sống trong thời kỳ cuối cùng và gần đến lúc được giải thoát. Điều này không tùy thuộc vào việc tính toán theo niên đại học nhưng tùy thuộc vào những biến cố có thật làm ứng nghiệm lời tiên tri của Kinh-thánh. Hơn nữa, mặc dù chúng ta đang sống trong thời kỳ đấng Christ hiện diện, chúng ta vẫn phải thực hành đức tin và cố tỉnh thức. Chúng ta phải tiếp tục sốt sắng mong đợi những biến cố hào hứng được Kinh-thánh báo trước. Đây là đề tài chúng ta sẽ bàn đến trong bài tới.
[Chú thích]
Để ôn lại
◻ Nói về kỳ và mùa của Đức Giê-hô-va, Chúa Giê-su nói gì với các sứ đồ?
◻ Nô-ê biết trước bao lâu cho đến khi trận Nước Lụt bắt đầu đổ xuống?
◻ Điều gì cho thấy Môi-se và dân Y-sơ-ra-ên không biết chính xác khi nào họ sẽ được giải cứu khỏi Ai Cập?
◻ Những gương trong Kinh-thánh liên hệ đến kỳ và mùa của Đức Giê-hô-va giúp ích chúng ta thế nào?
[Hình nơi trang 11]
Đức tin giúp Nô-ê để tùy Đức Giê-hô-va định đoạt thời giờ