Nyuwo Mwaanisuwela?
Ohiya paahi ele Biibiliya onihimya awe, itthu xeeni sikina sinooniherya wira aIsarayeli yaahikhala ipottha wExiitu?
Biibiliya onihimya wira nuumala aMadiyani omukuxa Yosefe amuroihaka wExiitu, Yakobe ni emusi awe yaahithaamela wExiitu. Awo yaakhala muttetthe wiihaniwa oGoxeni, mpantta woowunttelana wa Muro Nilo. (Maph. 47:1, 6) Vano, aIsarayeli “yamutepa oyaranasa ni wunjerereya mulaponi-mme”. Moottharelana, atthu a wExiitu yaahipacerya owoova aIsarayeli ni yahaakhanyererya okhala ipottha saya.—Okhum. 1:7-14.
Anamavaanyiha akina a mahiku ala, anihimya wira yoohimmwa ya mBiibiliyani ela nilavunle ahu khahiyo yekeekhai. Hata vari siiso, sookhala itthu sinooniherya wira nloko na Semia naahikhala ipottha wExiitu wa khalai.
Mwa ntakiheryo, atthu anthipa mapuro yaakhaliwa khalai yaahiphwanya oNorte wa wExiitu mittetthe sa khalai. Musomi a myaha sa mBiibiliya oniihaniwa John Bimson ohimmye wira sookhala itthu sinooniherya wira saahikhala mittetthe sinivikana 20 sa nloko na Semi muttetthe ole wa oNorte wa wExiitu. Ohiya-vo mulipa onisoma makhalelo a khalai a wExiitu oniihaniwa James Karl Hoffmeier ohimmye so: “Okathi waattamela 1800 mpakha 1540 ohinatthi Kristu orwa, wExiitu naari nipuro naasivela atthu yaalavula nttaava Semita, yaawo yaakhuma mpantta onikela nsuwa wÁsia”. Nave onnincererya oriki: “Okathi owo onoolikana ni ‘Okathi wa Makhulupale’ ni onivarihana oratteene ni makhalelo anilavuliwa eliivuru ya Maphattuwelo”.
Sookhala itthu sikina sinooniherya eyo, oSul wa wExiitu. Ipapiru sa okathi wa Omwene wa Eriyari (2000–1600 ohinatthi Kristu orwa), saahikhalana masina a alopwana ni athiyana yaavara muteko oSul wa wExiitu. Masina yaavikana 40 yaari a nttaava Semita. Ipottha iyo wala anamuteko a vate yaamwaapeya, ottottha ittheere, matthatto, ithokwa ni itthu sikina. Hoffmeier ohimmye so: “Okhala wira atthu a nloko na Semi yaavikana 40 yaavara etthoko emosa oThebaid [oSul wExiitu] nummuru ninceene na nloko Semi yaahirowa wExiitu otepexa wene oGoxeni”.
Mulipa onthipa mapuro yaakhaliwa khalai David Rohl, olempe wira masina makina a ipottha iyo yaahela muhina elista ya “masina yaalikana ntoko masina ninsoma ahu mBiibiliyani”. Mwa ntakiheryo, mavali makina yaahikhalana masina ntoko Isakari, Axeri ni Xifra. (Okhum. 1:3, 4, 15) Rohl aamalinhe oriki: “Eyo etthu enooniherya wira okathi ole aIsarayeli yaakhala wExiitu ntoko ipottha”.
Musomi Bimson ohimmye so: “Soohimmwa sa mBiibiliyani sa ipottha sa wExiitu ni sowiiraneya sa Moothakoni ti sekeekhai”.
a Nloko na Semi ninkhuma nsina na mwaana mmosa a Nowe iihaniwa Semi. Vanikhala ntoko wira nloko na Semi naahela muhina atthu a wElami, a wAsiria, atthu oopacerya a oKhaldeya, aHeeberi, atthu a wArami ni maloko makina a wArabia.