Niireke Mwaanisuwela?
Nuumala anamukuttho wiiva enama valtaari mutemplo oYerusalemu, yiiriha exeeni ephome?
KHULA mwaakha wIsarayeli wa khalai, anamukuttho yaanivaha mikuttho sa inama ikonto sinceene valtaari mutemplo. Mulipa-oolepa mmosa oniihaniwa Josefo, onihimya wiira ipwittipwitthi sinivikana 250.000 saaniiviwa nihiku na Paasikha. Nto yaaniyiiheya ephome yinceene valtaari. (Onam. 1:10, 11; Mmr. 28:16, 19) Ephome eyo yootheene yaarowa woowi?
Masientista yaahithipa opuro waari etemplo yaatekiwe ni mwene Herodi, yeeyo yaapwetexiwe mwaakha wa 70 Nuumala Kristu Orwa. Nto yaahiphwanya opuro yaaviira maasi mutemplo. Nto opuro owo yaavira maasi, ti yaavira aya ephome ya inama saavahiwa mutemplo.
Nrowe niwehe itthu piili, saakhaliherya wiira altaari okhale ooratteleya:
Opuro yaavira maasi waari eriyari ya altaari: Ninniphwanya soohimmwa sa opuro waavira maasi eriyari ya altaari eliivuru ya khalai eniihaniwa Mishnah, yeeyo erina soohimmwa ni malamulo a ayuda elempwale nuumala mwaakha 200. Eliivuru eyo, enihimya so: “Mpantta mmosa wa altaari waahikhala opuro miili waavira maasi. Ephome ya mukuttho wa inama ni maasi yaalimpari valtaari, yaanivira opuro owo mpakha nxepa na oKeduroni”.
Masientista annikupali ele eliivuru ya khalai yaahimya aya sa “opuro waavira maasi” valtaari. Eliivuru ya khalai ya malamulo ni soolema sa ayuda, yeeyo elempwale nuumala ovira mwaakha 200, enihimya wiira waahikhala opuro miili yaavira maasi mpantta mmosa valtaari. Nave eliivuru iyo enihimya wiira ephome sa inama saavahiwa mikuttho ni maasi yaalimparaniwa valtaari yaanivira opuro owo mpakha nxepa na oKeduroni. Eliivuru ya niinaano enilavula soowiiraneya sa ayuda, ennitthokiherya mapuro awo yaavira maasi masientista aphwanyale aya. Moovarihana ni ele aphwanyale aya, masientista annikupali wiira mapuro awo yaavira maasi yaanirumeeliwa-tho wiira eyiihiwe ephome ya inama yaavahiwa mikuttho.
Yaanikhala maasi manceene: Yaanipirisari maasi manceene, para olimpari valtaari ni opuro waavira maasi. Maasi yaarumeela aya wiira alimpari, yaakhuma ositati aviraka opuro yaavira maasi, mutuupuni, mweehimeni ni mutankini. Sientista Joseph Patrich onitthokiherya wiira: “Woonasa wene, khiyaakhanle etemplo ekina yaarina enamuna ele yooreera ya oruuhiwa maasi para olimpari”.