A4
Nsina na Muluku Soolempwa sa Eheeperi
Nsina na Muluku nilempwale ene ni ileetera sa eheeperi ya khalai, yeeyo yaarumeeliwa ayuda ahinatthi oroihiwa oBabiloonia
Nsina na Muluku nilempwale ene ni ileetera sa eheeperi ya khalai, yeeyo yaarumeeliwa nuumala ayuda otthika oBabiloonia
Soolempwa sa Eheeperi, ninniphwanyaneya nsina na Muluku, ikwaha soowiiraka 7.000. Nsina nno, ninthoonyeriwa ni ileetera iya ixexe sa eheeperi: יהוה Biibiliya ola, ileetera iyo ixexe sinisuweliha okhala Tetragrama, sinitaphuleliwa ntoko “Yehova”. Nsina nlo ti nintepa oromoliwa mbiibiliyani. Nnaamwi ale amulempe Biibiliya arumeelaka masina ni maihaneliwo oovirikana, ntoko “Oowerya Sootheene”, “Muulupalexa” ni “Pwiya”, amuhimyaka Muluku, masi Tetragrama ti nsina nimosa paahi anirumeela aya, amuhimyaka mwaneene Muluku.
Mwaneene Yehova taarumme alipa amulempe Biibiliya wiira arumeeleke nsina nawe. Mwa ntakiheryo, owo aahimuruma profeta Yoweli olepa wiira: “Ootheene ale anivekela aromolaka nsina na Yehova, animoopoliwa”. (Yoweli 2:32) Nave-tho Muluku aahimuruma nasaalimu mmosa olepa so: “ Atthu asuwele wiira nsina nanyu ti Yehova, ni wiira nyuwo paahi, ti muri Muluku Muulupalexa, mulaponi mootheene”. (Esaalimu 83:18) Mweekeekhai, nsina na Muluku ninniphwanyaneya ikwaha 700, eliivuru ya Isaalimu paahi. Moolumo a eliivuru eyo, alempwale ntoko nsipo wiira yiipiweke ni aromoliweke ni arumeyi a Muluku. Nto xeeni abiibiliya anceene ahirina aya nsina na Muluku? Xeeni Biibiliya ola onirumeela awe nsina noowi “Yehova”? Nave nsina noowi Yehova, nintaphulela exeeni?
Mpantta mwaamukhaani wa Esaalimu, eri Eroolu ya Ephareya Yookhwa, ya eyaakha 1 Nuumala Kristu Orwa mpakha 50 Nuumala Kristu Orwa. Etestu elempwale ni ileetera sa eheeperi yaarumeeliwa khula nihiku, nuumala ayuda otthika weepotthani oBabiloonia. Masi Tetragrama oolempwa ikwaha sinceene ni ileetera sa eheeperi ya khalai
Xeeni abiibiliya anceene ahirina aya nsina na Muluku? Mwaha wa mathowa oovirikana. Atthu akina anoona wiira Muluku Oowerya Sootheene khonipirisari nsina wiira nimusuwanyeiheke. Akina, woonasa wene, aroohapuxiwa ni yoolema ya ayuda ya osyaka oromola nsina na Muluku, yoovaka onanariha. Akina-tho anikupali wiira okhala wiira khuuvo onisuwela oratteene moota ninromoliwa aya nsina na Muluku, fataari orumeela paahi mwiihaneliwo, ntoko “Pwiya” aahiiso “Muluku”. Masi, miyuupuwelo iyo khahiyo sookhalela, mwaha wa mathowa ala anittharelana:
Ale anihimya wiira Muluku Oowerya Sootheene khonipirisari nsina, khanithokorerya itthu sinooniherya wiira ikoopiya sa khalai sa Nuulumo nawe, ohela muhina iye saasukiwe Ohinatthi Kristu Orwa, saahikhalana nsina na Muluku. Ntoko noonale ahu, Muluku aahaaruma atthu olepa nsina nawe mbiibiliyani, ikwaha soowiiraka 7.000. Nto vannooneya wiira owo oniphavela wiira nisuwele nsina nawe ni niromoleke.
Anamataphulela anikumiha nsina na Muluku mbiibiliyani mwaha wa ottittimiha yoolema ya ayuda, anniliyala etthu emosa ya efaita yuulupale. Etthu ene tiila: nnaamwi alipa-oolepa ayuda akhoottaka oromola nsina nlo, awo khakuminhe mukoopiyani mwaya mwa Biibiliya. Iroolu sa khalai siphwanyiwe oQumran, waattamela ephareya Yookhwa, sookhalana nsina na Muluku, ipantte sinceene. Anamataphulela akina a Biibiliya, annooniherya mapuro naalempwale aya nsina na Muluku, aranttelihaka ni moolumo oowi “PWIYA”, alempwale ni ileetera suulupale. Masi nikoho nihimmala tinla: Exeeni eniwiiriha anamataphulela awo wuupuwelaka wiira ahaana orantteliha aahiiso okumiha nsina na Muluku mbiibiliyani, nnaamwi asuwelaka wiira ninniphwanyaneya mutestuni orixinaale ikwaha ikonto sene? Ti pani aavanhe owerya para opaka etthu eyo? Awo axineene takhanle oowaakhula.
Ale anihimya wiira nsina na Muluku khanikhanle ooromoliwa mwaha woowi khivanisuweliwa saana moota ninromoliwa aya, anniromola nsina na Yesu ahoovaka etthu. Masi, awiixutti oopacerya a Yesu, yaaniromola nsina nawe mwa enamuna yoovirikana ni moota makristau manceene aniromola aya olelo-va. Para makristau ayuda, nsina noowi Yesu, woonasa wene yaaromola Yeshúa‛. Nave mwiihaneliwo woowi “Kristu” yaaromola Mashíahh, eyo piiyo, “Mesiya”. Makristau yaalavula ekereku, yiira Iesoús Khristós; nave makristau yaalavula elatim, yaamwiihana Iésus Chrístus. Muluku aahiruma wiira nsina na Yesu nilempwe mbiibiliyani, Soolempwa sa Ekereku. Eyo enooniherya wiira makristau oopacerya yaaniromola nsina na Yesu, attharaka nttaava naya. Siiso, Ekomisau ya Alipa Amutaphulenle Biibiliya a Elapo Esya, ehoona oreerela orumeela nsina noowi “Yehova”, hata elepeliwo eyo ehilikanaka oratteene ni moota nsina nlo naakhanle aya ooromoliwa, nttaava na eheeperi ya khalai.
Xeeni Biibiliya a Elapo Esya onirumeela awe nsina noowi “Yehova”? Nttaava na Emakhuwa, ileetera xexe sa Tetragrama (יהוה), sinithoonyeryeriwa ni ileetera iya YHWH. Ntoko yaari aya ni moolumo ootheene yaalempwa a eheeperi ya khalai, Tetragrama khaarina ivokaale, eyo piiyo, (ileetera a, e, i, o, u). Nto okathi atthu yaalavula aya eheeperi ya khalai, awo yaanithanla ivokaale sookhalela.
Etthu yoowiiraka iyaakha 1.000, nuumala omalihiwa olempwa Soolempwa sa Eheeperi, asomi a ayuda yaahikumiherya esisteema ya isinaale aahiiso iponto, seiyo sooniherya ivokaale saarowa orumeeliwaka okathi mutthu aaleeri awe eheeperi. Masi okathi ole, ayuda anceene yaanitthara yoolema ele yoowi vaari voonanara oromola nsina na Muluku ni nsu noowiiwanyeya. Tivonto, nipuro na nsina nno, yaaniromola moolumo makina. Okathi yaamukopiyari aya Tetragrama, vanikhala wiira awo yaanitakaaha ivokaale sa moolumo awo makina ni ileetera iye ixexe sinithoonyerya nsina na Muluku. Tivo, soolempwa ni matata saarumeela isinaale iyo, khasinikhaliherya osuwela moota nsina na Muluku naaromoliwa aya ni eheeperi ya khalai. Akina anuupuwela wiira naaromoliwa “Iavé” ou “Javé”, variki akina ahimyaka wiira sookhala inamuna sikina sa oromola nsina nlo. Eroolu emosa ya Ephareya Yookhwa yeeyo erina epantte emosa ya Onamukuttho elempwale ni ekereku, elempe nsina na Muluku ntoko Iao. Ohiya-vo, alipa-oolepa ekereku a khalai, yaahimmye wiira nsina nlo pooti-tho oromoliwaka so: Iae, Iabé ni Iaoué. Masi khanikhanle oovarexexa etthu emosa. Hiyo khaninsuwela moota arumeyi a Muluku a khalai, yaaromola aya nsina nlo ni nttaava na eheeperi. (Maphattuwelo 13:4; Okhuma 3:15) Etthu enisuwela ahu ti yoowi Muluku aanirumeela nsina nawe ikwaha sinceene, okathi aalavula awe ni arumeyi awe. Nave atthu awo yaaniromola nsina nlo ahoovaka etthu, okathi yaalavula aya ni atthu akina. — Okhuma 6:2; 1 Mamwene 8:23; Isaalimu 99:9.
Nto xeeni Biibiliya ola onirumeela awe nsina noowi “Yehova”? Mwaha woowi mattaava manceene, annirumeela nsina na Muluku okhuma khalai.
Nsina na Muluku nilempwale ene mbiibiliyani Pentateuco a William Tyndale mwaakha wa 1530, Maphattuwelo 15:2
Ekwaha yoopacerya nsina na Muluku nirumeeliwe aya ni Biibiliya a Enkelexi, ti mwaakha wa 1530, Biibiliya aataphuleliwe ni William Tyndale, eyo piiyo, iliivuru 5 soopacerya sa mbiibiliyani, seiyo siniitthaniwa Pentateuco. Owo aahirumeela nuulumo noowi “Iehouah”. Nuuvira okathi, nttaava na Enkelexi naahiturukeya, nave ilepeliwo saahilokiheriwa. Mwa ntakiheryo, mwaakha wa 1612, Henry Ainsworth, okathi aataphulela awe eliivuru ya Masaalimu, aahirumeela elepeliwo yoowi “Iehovah”, mapuro ootheene naaphwanyaneya aya nsina na Muluku. Vano, mwaakha wa 1639 okathi eliivuru eyo yaalokiheriwa aya ni yampirimiriwe aya vamosa ni Pentateuco, yaarumeeliwe elepeliwo yoowi “Jehovah”. Mwaakha wa 1901, anamataphulela yaamukumihenrye Biibiliya American Standard Version, yaahirumeela elepeliwo yoowi “Jehovah”, mapuro ootheene naaphwanyaneya aya nsina na Muluku, etestu ya eheeperi.
Musomi mmosa a Biibiliya oottittimihiwa, oniihaniwa Joseph Bryant Rotherham, aahitthokiherya nthowa naya aarumenle awe elepeliwo yoowi “Jehovah” ohiya “Yahweh”, eliivuru awe yaihaniwa Studies in the Psalms (Osoma Isaalimu). Owo aahimmye wiira aaphavela orumeela “enamuna yoosuwelexiwa (masi eneemereriwa vanceene), ni atthu pure animusoma Biibiliya”. Mwaakha wa 1930, musomi A. F. Kirkpatrick, aahihimya etthu emosa-ru olavulaka orumeeliwa elepeliwo yoowi “Jehovah”. Owo aahimmye so: “Asomi a kramaatika a mahiku ala, anihimya wiira nsina nno naahaana osommwaka Yahveh aahiiso Yahaveh. Masi nsina noowi JEHOVAH, noolimaleliwa vanceene nttaava na Enkelexi, nave eponto yuulupale khahiyo moota ninromoliwa aya, masi ti osuweliwa okhala nsina na mutthu, ohiya paahi okhala mwiihaneliwo, ntoko ‘Pwiya’ ”.
Tetragrama YHWH: “Owo Onniiriha Okhala”
Everpu HWH: “okhala”
Nsina noowi Yehova, nintaphulela exeeni? Nttaava na eheeperi, nsina noowi Yehova nikumihiwe nuulumo nintaphulela “okhala”, nave asomi anceene, anoona wiira tthiri nsina nlo, ninthoonyerya muteko onivara aya nuulumo nlo. Nto Ekomisau ya Alipa Amutaphulenle Biibiliya a Elapo Esya, ennoona wiira nsina na Muluku, nintaphulela “Owo Onniiriha Okhala”. Nilavulaka sa ele enitaphulela aya nsina na Muluku, okhala wiira miyoonelo sa asomi sinnivirikana, hiyo khanikhanle oothipelela ovarexexa etthu emosa. Masi moota nnintenteri ahu ele enitaphulela aya nsina nlo, ennivarihana oratteene ni muritti Yehova orina awe wa okhala Mpattuxa a itthu sootheene ni mulipa onipaka itthu sootheene olakenle awe. Owo ohiiriha okhala olumwenku ni itthu sootheene sikumi siri memmo. Nave-tho vaavo okathi oniira aya oviraka, owo khonihiya opaka etthu oniphavela awe ni olakenle awe.
Ele enitaphulela aya nsina na Yehova, khenimalela paahi ni ele enihimmwa, eri Okhuma 3:14, enihimya so: “Miyo Kinookhala Ele Kiniphavela Aka Okhala” aahiiso “Miyo Kinookhala Ele Kinithanla Aka Okhala”. Natthara vakhiviru vene, nnooweha wiira moolumo awo, khanitaphulela nsina na Muluku. Ohiya-vo, anooniherya omutthu wa Muluku, wiira owo khula okathi onnikhala etthu oniphavela awe wiira opake ele olakenle awe. Masi nsina na Yehova khanintaphulela yeeyo paahi. Nsina nlo nnihela muhina ele oniiriha awe itthu opattunxe awe wiira sipake etthu olakenle awe.