Muruu Wa Nenli
Biibiliya ti Eliivuru Enikhuma wa Muluku
Moota xeeni Biibiliya ory’awe oovirikana ni eliivuru eri yotheene?
Moota xeeni Biibiliya onrowa awe wookhaliheryani othokorerya mixankiho sanyu?
Nthowa xeeni vantthuney’anyu ororomelaka iprofecia silempwale mBiibiliya?
MUNNUUPUWELA okathi waavahiw’anyu etthu ni mpatthani onimphent’anyu? Moolikanasa, okathi waakhenly’anyu khahiyo mwaakuxen’ye murima paahi, masi-tho mwaahihakalala vanceene. Vasuluu va sotheene, yoovahiwa eyo ennooleelani etthu voohimya sa mulipa ovanhe, wira owo onnoophentani. Moohaaniherya nyuwo mwaahimuxukhuru mpatthan’inyu mwaha wa yoovaha ela yooreera.
2 Biibiliya yoovaha ya Muluku, yeeyo hiyo enitthuneya ahu oxukhurelaka tthiri. Eliivuru ela ehinlikana ni ekina enuupulula itthu seiyo mu enamuna ekina, sihaarow’ahu osuwela. Mwa ntakiheryo, enninleela sa opattuxiwa wa erimu yoosareya itheneeri, elapo, mulopwana ni muthiyana oopacerya. MBiibiliyani aakhala mathipelo maalupale a nlamulo oororomeleya wira anikhaliherye weettiherya mixankiho ni soothananiha sa okumi. Onnitthokiherya moota Muluku sinrowa awe waakhwaniherya soolakela sawe ni oruuha mikhalelo soolokexa valaponi. Tthiri Biibiliya yoovaha yookuxa murima!
3 Biibiliya-tho yoovaha yoohakalaliha, okhala wira onnuupulula etthu voohimya sa Namavaha, Yehova Muluku. Mwaha wookumiherya eliivuru ela yowooniherya yoowi oniphavela wira nimusuwele saana. Mwekeekhai, Biibiliya onoowerya wookhaliheryani omwaattamela Yehova.
4 Akhala wira mookhalana Biibiliya, khahiyo wira murina mekhinyu paahi. Biibiliya otheene aahiiso mpantta awe, oolaleiwa mu ilavulelo soovikanaka 2.300, ni mwekeekhai ookhalaniwa ni atthu oovikana 90 porcento mu elapo yotheene. Mookhuveeherya, aBiibiliya oovikanaka emilyau emosaa annikaiwa khuta esumana! Aapakiwa aBiibiliya ibilyau sene oomalela aahiiso mpantta aya. Tthiri, khiivo eliivuru ekina enilikana ni Biibiliya.
5 Ohiya vo, Biibiliya ‘upuxeriwé ni Muluku’. (2 Timótheyo 3:16) Moota xeeni? Biibiliya onaakhula so: “Masi atthu ale, yalavunle ni nsina na Muluku, yanettihiwa n’Iroho Yowarya [“munepa wootteela”, NM]”. (2 Pedru 1:21) Wira nlikanyiherye: Taata mutthu pooti omuruma mwanawe olepa ewarakha. Ewarakha ele erina miyuupuwelelo ni malakiheryo a taata mutthu. Siiso, ewarakha ele tthiri tiyawawe taata mutthu ohiya mwanawe. Mmukhalelo mmosaru, Biibiliya muhupi a Muluku, khahiyo aatthu ale amulempe. Mwekeekhai, Biibiliya otheene “masú a Muluku”.—1 aTesalonika 2:13.
OOVARIHANA NI EEKEEKHAI
6 Biibiliya olempwale mu okathi woovikana 1.600 iyaakha sene. Anamalepa awe yaakhala mu okathi woovirikana ni yaarina ikhalelo soovirikana. Akina yaari alimi, ootthatta ihopa, ni amakampusi. Akina yaari maprofeta, anamaphuka, ni mamwene. Namalepa Ehapari Luka, aaloola aretta. Moohicala etthu sa ovirikana wa ikhalelo sa anamalepa awo, Biibiliya toovarihana ovenyerya wanipacerya mpakha wanikisa.a
7 Eliivuru yoopacerya ya Biibiliya enninleela moota mixankiho sa apinaatamu sipacenrye aya. Eliivuru yookiserya enooniherya wira elapo yotheene enookhala eparayiisu, aahiiso ejardim. Iliivuru sotheene siri mBiibiliya sinihela muhina iyaakha ikonto-ikonto sene sa sowiiraneya ni sinihimya mmukhalelo mmosaru sooniheryaka wiiraneya wa yoolakela ya Muluku. Ovarihana wa Biibiliya ti wowooneya, nto eyo ti yaatthuna ahu olipelelaka sa eliivuru enikhuma wa Muluku.
8 Biibiliya onnivarihana ni siensia. Hataa orina ene soohimmwa saarakamenle okathi wa wiiraneya waya. Mwa ntakiheryo, eliivuru ya Onamukuttho yaahikhalana malamulo wa Isarayeli a khalai a oratta ni ohikumana ni atthu mwaha wa oretta, vaavo maloko makina yaarukurenrye vahaasuwela aya etthu sa miyaha iya. Okathi yoowo waary’aya muupuwelelo oohiloka voohimya sa ikhalelo sa elapo ya vathii, Biibiliya aahimmye moohikusya wira elapo ‘kherina yovarelela’. (Yobi 26:7) Hataa vari siiso, Biibiliya khahiyo eliivuru ya sowiixuttiha sa siensia. Masi vaavo vanilavula awe miyaha sa siensia, onikhala a ekeekhai. Khahiyo etthu yaatthuna ahu olipelelaka wa eliivuru enikhuma wa Muluku?
9 Nave-tho Biibiliya onnivarihana ni soohimmwa ni toororomeleya. Biibiliya khonivitha etthu mu soohimya sawe. Soohimya sawe sinnihela muhina ohiya masina paahi masi-tho amuhavinre aya.b Moovirikana ni soohimmwa sa elapo, seiyo vanli-vanli sinivitha oxinttiwa wa atthu aya, anamalepa a Biibiliya khiyaavitha etthu, hataa alepaka sa sootteettheya saya ni sa ale a nloko naya. Mwa ntakiheryo, eliivuru ya Biibiliya eniihaniwa Mothakoni, namalepa Moise onneemererya soottheka sawe suulupale seiyo sihaareerya awe wuulumeliwa. (Mothakoni 20:2-12) Ohivitha nno soohimya ti woothowa mu miyaha sikina, masi onniphwanyaneya mBiibiliyani okhala wira eliivuru ya Muluku.
ElIIVURU YA MIRUKU SOOVARELEYA MUTEKO
10 Mwaha woowi Biibiliya uupuxeriwe ni Muluku, ookhalihiwa wira ‘ixuttiheke ekekhai, avanyiheke ale anvonya, attaruxeke ale anttheka’. (2 Timótheyo 3:16) Aayo, Biibiliya eliivuru yoovareleya muteko. Owo onooniherya osuwela wuulupale mikhalelo sa apinaatamu. Muhitikhine, Yehova Muluku, Mwaneene Biibiliya, tokhanle Mpattuxa! Owo onnisuwela saana muupuwelo ni soophavela sahu onivikana hiyo. Ohiya vo, Yehova onnisuwela ele enitthuneya wa hiyo wira nikhalee oohakalala. Owo-tho onnisuwela iphiro xeeni sinitthuneya ahu osyaka.
11 Muthokorerye mwaha aalavuliwe ni Yesu oniihaniwa Olaleerya Vamwaako, ori mu Matheyo muruu 5 mpakha 7. Mu yowiixuttiha ela yootepexa oreera, Yesu aahilavula miyaha sinceene, ohela muhina moota woophwanya ohakalala wekeekhai, moota woophuka mixankiho, moota woovekela, ni moota wookhalana moonelo wooloka wa itthu sa werutthuni. Masuu a Yesu ta kuruu ni oovareleya muteko olelo ntoko okathi yoole waalavunly’awe.
12 Malamulo maalupale makina a Biibiliya anilavula sa okumi wa emusi, ivarelo muteko, ni iyaataanelo ni atthu akina. Malamulo maalupale a Biibiliya annivareleya muteko wa atthu otheene, nto okathi wotheene miruku sawe sinnittotteleya mureerelo. Orweela mwa profeta Yesaya, masuu a Muluku annihimya mookwasa miruku siniphwanyaneya mBiibiliya wira: “Ti miyo Apwiya Muluku anyu, kiniwixuttihani wira mphwanyeke sorera”.—Yesaya 48:17.
ELIIVURU YA IPROFECIA
13 Biibiliya ookhalana iprofecia sinceene, sinceene sa seiyo sihaakhwanela. Nkathokoreryani ntakiheryo nimosaa. Orweela mwa mprofeta Yesaya, yoowo aakhanle mu eseekulu 8 A.E.C., Yehova aahihimya vahinatthi wira epooma ya oBabilonia yaarowa onyaanyiwa. (Yesaya 13:19; 14:22, 23) Saahihimmwa itthu kamosa-kamosa sooniherya moota ela yaarowa aya wiiraneya. Anakhotto yaarowa oweleliha maasi a muroo ooBabilonia ni weetta akelaka mpooma voohiwana ekhotto. Khahiyo vaavoru. Eprofecia ya Yesaya yaahihimya nsina na mwene aarowa omuxintta Babilonia, Kiro.—Yesaya 44:27–45:2.
14 Iyaakha soowiiraka 200 valokenle ene, mu ohiyu wa 5/6 wa Outubro mwaakha wa 539 A.E.C., anakhotto yaahimaka vakhiviru ni Babilonia. Muhooleli aya aari panii? Mwene ooPersia iitthaniwa Kiro. Ephiro yaahilokiheriwa wira eprofecia yoohiweherereya yaakhwaniheriwe. Masi niireke wira anakhotto a Kiro yaarowa omutuphela Babilonia voohiwana ekhotto, ntoko saahimmwaly’aya vahinatthi?
15 ABabilonia yaari vaniirani ohiyu ene yoole ni yaaniixoona okhala oovareleleya ottuli wa ixirii suulupalexa sa epooma. Okathi ene yoole, Kiro mwamiruku aahihapuxa maasi a muroo yaavira mpooma. Moohipisa maasi yaahivukuwa voophiyerya anakhotto awe olapuwa muroo ni okhuveela ixirii sa epooma. Masi anakhotto a Kiro yaarowa ovira sai mu ixirii sa oBabilonia? Mwaha wa mathowa makina, ohiyu yoole mikhora sa ixirii sa epooma moohicaleliwa saahiiwale soohuleya ene!
16 Voohimya sa Babilonia, vaahihimmwa vahinatthi wira: “Khunrowa-tho okhaliwa wa mahiku othene: onokhala milepe mpakha omala elapo. Atthu a wArabia khanvira-tho iwo yemexaka ihema saya: nnákhala amakampusi khanlyiha-vo inama saya”. (Yesaya 13:20) Eprofecia ela ennihimya-tho ele yaarowa wiiraneya nuumala epooma onyaanyiwa. Enooniherya wira Babilonia aarowa onyaanyiwa voohitthikela otekiwa. Munniwerya woona waakhwanela waya masuu ala? Muttetthe ohinkhaliwa wa oBabilonia a khalai, a ikilomo soophiyeryaka 80 sa okuusini wa oBagdadi, wIraque, yowooniherya yoowi ele Yehova yaalavunly’awe orweela mwa Yesaya ehiiraneya: “Kinokhwesa ni nvelo aka, onkela opwetexa sothene”.—Yesaya 14:22, 23.c
17 Othokorerya moota Biibiliya ory’awe eliivuru ya iprofecia sekeekhai onnilipiha nroromelo, khahiyo siiso? Mwekeekhai, akhala wira Yehova Muluku oowaakhwaniherya anatiri awe a khalai, nookhalana mathowa manceene wira niroromeleke wira owo onrowa-tho omwaakhwaniherya natiri awe a opaka elapo okhala eparayiisu. (Mothakoni 23:19) Tthiri, nookhalana ‘yororomela ya ophwanya ekumi yohimala, Muluku, ori òhòtha, ahilaiherya ekum’iyo olumwenku ohinatthi opattuxiwa’.—Tito 1:2.d
“MASU A MULUKU TI MAKUMI”
18 Moovarihana ni ele ethokorenry’ahu mmuruu ola, ti vowooneya wira Biibiliya mwekeekhai eliivuru ehinlikanyihiwa. Tthiri, efaita awe khahiyo ovarihaneyaru wawe, aahiiso okhala wawe eekeekhai moovarihana ni siensia ni soohimmwa, walaa ovareleya waya muteko miruku sawe, ni iprofecia okhala waya sekeekhai paahi. Murummwa eeKristau Paulo aalempe so: “Masu a Muluku ti makumi: awo t’òwerya ni t’òwithexa onvikana xowa onitha ninno-ninno. Awo annikela mpakha nipuro ninkumanelaya murima n’iroho, mpakha mapuro ankhomanyiwa makhuva, mpakha muhina mwa makhuva. Masu a Muluku annitokosa sowupuwela ni sotthuna sa mmurimani mwa mutthu”.—aHéberi 4:12.
19 Osoma “masu”, aahiiso muhupi, a Muluku ori mBiibiliyani onoowerya orukunuxa okumi ahu. Onoowerya onikhaliherya wira niivarerye ovikana khalai. Pooti wira ninnihimya wi ninnimphenta Muluku, masi omoonela wahu Biibiliya, ori Masuu oowuupuxeriwa ni Muluku, onrowa wooniherya ele tthiri enuupuwela ahu, hataa soophavela sahu sa vamurimani.
20 Biibiliya mwekeekhai eliivuru enikhuma wa Muluku. Eliivuru enitthuneya osommwaka, wiixuttiwa ni ophentiwaka. Mooniherye oxukhuru wanyu yoovaha ela yooMuluku mwa ovikaniha otokosa saana ele elempwale. Vaavo vanipaka anyu eyo, nyuwo munrowa ophwanya wiiwexexa wuulupale wa yoolakela ya Muluku wa apinaatamu. Nto yoolakela eyo ni moota enrowa aya wiiraneya enrowa othokoreriwa mmuruu onittharelana.
[Footnotes]
a Hataa atthu akina ahimyaka wira mipantta sikina sa Biibiliya khisinaakhulelana, yoohimya eyo kherina mathipelo. Nwehee muruu 7 a eliivuru, A Bíblia—Palavra de Deus ou de Homem?, yoolaleiwa ni Anamoona a Yehova.
b Mwa ntakiheryo, nwehee yoohimmwa ya kamosa-kamosa ya amuhavinre a emusi ya Yesu elempwale mu Luka 3:23-38.
c Wira mphwanye sooleliwa sikina sa iprofecia sa Biibiliya, nwehee ipaaxina 27-9 sa ebroxura Um Livro para Todas as Pessoas, yoolaleiwa ni Anamoona a Yehova.
d Onyaanyiwa wa Babilonia ntakiheryo nimosaa na waakhwanela wa iprofecia sa Biibiliya. Matakiheryo makina onyaanyiwa wa Tiro ni Niinive. (Ezekiyeli 26:1-5; Sofoniya 2:13-15) Eprofecia ya Daniyeli yaahihimya-tho vahinatthi sa oranttelana wa mamwene a mulaponi yaawo yaarowa olamulelaka nuumala Babilonia. Yaaniheliwa muhina Medo-Persia ni Grecia. (Daniyeli 8:5-7, 20-22) Munwehee Apendice, ipaaxina 199-201, mmiyaha sinihimya iprofecia sinceene sa Mesiya seiyo saakhwanenle mwa Yesu Kristu.
ELE BIIBILIYA ENIIXUTTIH’AWE
▪ Biibiliya uupuxeriwe ni Muluku, nto ta ekeekhai ni toororomeleya.—2 Timótheyo 3:16.
▪ Soohimmwa siniphwanyaneya mMasuu a Muluku ti soovareleya muteko mu okumi wa khuta nihiku.—Yesaya 48:17.
▪ Anatiri a Muluku aniphwanyaneya mBiibiliyani anrowa tthiri waakhwanela.—Mothakoni 23:19.
[Study Questions]
1, 2. Mu iphiro xeeni Biibiliya siry’awe yoovaha ya Muluku yookuxa murima?
3. Yoovahiwa ya Biibiliya ennileela exeeni voohimya sa Yehova, ni nthowa xeeni ery’aya yoohakalaliha?
4. Eniwiirihani otikinihiwa exeeni mu iyaattelo sa Biibiliya?
5. Moota xeeni Biibiliya ory’awe ‘owupuxeriwa ni Muluku’?
6, 7. Nthowa xeeni ovarihana wa iliivuru sa mBiibiliya ory’aya wa nthoonyeryo?
8. Nvahee matakiheryo anooniherya wira Biibiliya ta ekeekhai moovarihana ni siensia.
9. (a) Mu iphiro xeeni Biibiliya ory’awe oovarihana ni soohimmwa ni oororomeleya? (b) Ohivitha etthu wa anamalepa a Biibiliya onoohimeeryani exeeni sa Biibiliya?
10. Nthowa xeeni vahinintikiniha aya wira Biibiliya eliivuru yoovareleya muteko?
11, 12. (a) Olaleerya wawe Vamwaako, Yesu aalavunle miyaha xeeni? (b) Miyaha xeeni sikina soovareleya muteko sinithokoreriwa mBiibiliya, ni nthowa xeeni sihinimala aya efaita?
13. Itthu kamosa-kamosa xeeni Yehova sanveerenly’awe Yesaya wira olepe voohimya sa Babilonia?
14, 15. Moota xeeni soohimya kamosa-kamosa sa eprofecia ya Yesaya voohimya sa Babilonia saakhwanenly’aya?
16. (a) Yesaya aahimmye exeeni vahinatthi sa ele yaarowa omwiiraneela Babilonia wanikisa waya? (b) Moota xeeni eprofecia ya Yesaya ya ohononiwa wa Babilonia yaakhwanenly’aya?
17. Moota xeeni waakhwaniheriwa wa iprofecia sa Biibiliya onlipiha aya nroromelo?
18. Masuu xeeni aikuruu yaahimmya awe murummwa eeKristau Paulo voohimya sa “masu a Muluku”?
19, 20. (a) Moota xeeni Biibiliya sinrowa awe wookhaliheryani wiivarerya mmensinyu? (b) Moota xeeni nyuwo munooniherya anyu omuxukhuru Muluku mwaha wa Biibiliya, yoovaha ya vameekh’aya?
[Pictures on page 19]
“Tradução do Novo Mundo das Escrituras Sagradas” onniphwanyaneya mu ilavulelo sinceene
[Pictures on page 22]
Yesaya namalepa a Biibiliya aahihimya vahinatthi sa omora wa Babilonia
[Picture on page 24, 25]
Milepe sa Babilonia