Nsina na Muluku Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau

Asomi a Biibiliya, anneemererya wiira nsina na Muluku, nenno ninthoonyeriwa ni Tetragrama (יהוה), ninniphwanyaneya ikwaha soowiiraka 7.000 mutestuni orixinaale mwa Soolempwa sa Eheeperi. Masi, atthu anceene anuupuwela wiira nsina nno khanimphwanyaneya mutestuni orixinaale mwa Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau. Tivonto, abiibiliya a mahiku ala, khanirumeela nsina na Yehova, okathi sinitaphuleliwa aya iliivuru iye sinisuweliwa okhala Waataana wa Niinaano. Hata yaataphulelaka moolumo akumihiwe Soolempwa sa Eheeperi, yaawo arina Tetragrama, anamataphulela anceene annirumeela nuulumo noowi “Pwiya”, ohiya orumeela nsina na mwaneene Muluku.

Biibiliya a Elapo Esya a Soolempwa Soowaarya, khotthanre yoolema eyo. Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, sinniromola nsina na Yehova ikwaha 237. Okathi yaathanlale aya opaka eyo, anamataphulela yaahithokorerya iponto iya piili suulupale: (1) Soolempwa ni matata sa ekereku nirina ahu olelo, khasihiyo orixinaale. Ikoopiya ikonto sene sikhanle olelo-va, sinceene saapakiwe sivinre ene iyaakha sinivikana 200, nuumala opakiwa ikoopiya soopacerya. (2) Okathi owo, ale yaakopiyari soolempwa iyo ni matata, yiira emuranttelinhe ene Tetragrama ni nuulumo noowi Kýrios, nuulumo na ekereku nenno nintaphulela, “Pwiya”. Aahiiso yaakopiyanri soolempwa ni matata, seiyo saakuminhe nsina nlo khalai ene.

Ekomisau ya Alipa Amutaphulenle Biibiliya a Elapo Esya, yaahoona wiira saahikhala itthu suulupale sooniherya wiira Tetragrama, aaniphwanyaneya soolempwa ni matata orixinaale sa ekeruku. Itthu sene tiiya:

• Ikoopiya sa Soolempwa sa Eheeperi saarumeeliwa okathi wa Yesu ni wa arummwa awe, saahikhalana Tetragrama, mutestuni mwaya mootheene. Khalai, atthu vakhaani yaanihoverya eyo. Masi vano khuuvo onihoverya, okhala wiira soophwanyiwa ikoopiya sa Soolempwa sa Eheeperi, waattamela muttetthe wa oQumran.

• Mahiku a Yesu ni a arummwa awe, Tetragrama aaniphwanyaneya-tho Soolempwa sa Eheeperi saataphuleliwe para ekereku. Mwa iyaakha sincene, asomi yuupuwela wiira Tetragrama khaaphwanyaneya soolempwa ni matata sa Septuaginta a ekereku, yoowo aataphulenle Soolempwa sa Eheeperi. Masi, etthu yoowiiraka iyaakha sa 1950, asomi yaahooniheriwa ipetaaso sa khalai sa Septuaginta a ekereku, yoowo aakhanle mahiku a Yesu. Ipetaaso iyo sookhalana nsina na mwaneene Muluku, nilempwale ene ni ileetera sa eheeperi. Tivo, mahiku a Yesu, ikoopiya sa soolempwa sa ekereku, saahikhalana nsina na Muluku. Masi, etthu yoowiiraka iyaakha 301 mpakha 400 Nuumala Kristu Orwa, soolempwa ni matata soosuwelexiwa sa Septuaginta a ekereku, ntoko Códice Vaticano ni Códice Sinaítico, khisaarina nsina na Muluku, okhuma eliivuru ya Maphattuwelo mpakha Malakiya (memmo naaphwanyaneya aya soolempwa ni matata sa khalai). Tivonto vahinitikiniha aya oweha wiira itestu sa okathi ole, nsina na Muluku khanimphwanyaneya muliivuruni sa Biibiliya sinisuweliwa okhala Waataana wa Niinaano, aahiiso Soolempwa sa Ekereku.

  Yesu aahilavula wiira: “Miyo kihoorwa mwa nsina na Tiithi aka”. Nave aahisuweliha saana wiira miteko sawe aavara mwa “nsina na Tiithi” awe.

• Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau sinnihimya wiira Yesu aaniromola nsina na Muluku ikwaha sinceene ni aahaasuweliha atthu akina. (Yohani 17:​6, 11, 12, 26) Yesu aahilavula wiira: “Miyo kihoorwa mwa nsina na Tiithi aka”. Nave aahisuweliha saana wiira miteko sawe aavara mwa “nsina na Tiithi” awe. — Yohani 5:​43; 10:25.

• Okhala wiira Muluku torumme wiira Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau sincereriwe Soolempwa sa Eheeperi, khivaarowa okhalela nsina na Yehova, ohiphwanyaneya soolempwa iyo sa ekereku. Eyaakha yoowiiraka 50 Nuumala Kristu Orwa, mwiixutti Yakobo aahaaleela axitokweene yaari oYerusalemu, wiira: “Simeyoni, oonileela wiira vano Muluku onniwaakhela atthu ahikhanle ayuda, wiira nave aathanle eriyari ya ale ahikhanle ayuda, atthu anrowa wiihaneliwaka nsina nawe”. (Miteko 15:14) Yakobo khaarowa olavula moolumo awo, vaakhanle wiira atthu yaakhala okathi ole khiyaasuwela aahiiso khiyaaromola nsina na Muluku.

• Nsina na Muluku ninniphwanyaneya Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, nilempwale ene mwa enamuna yookhuveya. Eliivuru ya Wiisuupulula 19:​1, 3, 4, 6, nsina na Muluku ninnikhumelela nilempwale ene muhina mwa nuulumo “Aleluia”. Nuulumo nna, ti na nttaava na eheeperi, nenno nintaphulela “Mmuttottopele Yah”. “Yah”, ti enamuna yookhuveya ya nsina na Yehova. Masina manceene ari Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, akumihiwe muhina mwa nsina na Muluku. Mweekeekhai, iliivuru sikina sinihimya wiira nsina na Yesu, nintaphulela, “Yehova ti Moopoli”.

• Soolempwa sa ayuda sa khalai, sinnooniherya wiira makristau ayuda yaanirumeela nsina na Muluku. Eliivuru emosa eniitthaniwa Tosefta, yeeyo yaalempwale malamulo oolavuliwa, yaamalihiwe mwaakha wa 300 Nuumala Kristu Orwa, ennilavula sa soolempwa sa makristau saapahiwe nihiku na esaabadu, yiiraka: “Iliivuru sa anamalaleya a evangelyo ni iliivuru sa minim [woonasa wene anihimmwa makristau ayuda], iyo khasinoopowa vamooroni. Masi, sinipahiwa opuro siri aya, iyo vamosa ni nsina na Muluku niri memmo”. Eliivuru emosa-ru yeeyo, enniromola moolumo yaalavuliwe ni Rabino Yosé, a oGalileya yoowo aakhala okathi wa eyaakha yoowiiraka 100 Nuumala Kristu Orwa. Vanihimmwa wiira owo aalavunle wiira mahiku makina a esumana, “mutthu aamuthikila mapuro nlempwale aya nsina na Muluku muliivuruni-mmo [vanikhala wiira sinihimmwa soolempwa sa makristau], osuke, masi ipantta sikina opaheke”.

• Asomi akina a Biibiliya, anneemererya wiira nsina na Muluku, woonasa wene naaniphwanyaneya Soolempwa sa Eheeperi, seiyo saaromoliwa ni Soolempwa sa Ekereku. Disionaario oniihaniwa Dicionário Bíblico Anchor, vathi va muru mwaamukhaani oni, “Tetragrama ori Waataana wa Niinaano”, onihimya so: “Sookhala itthu sinooniherya wiira Tetragrama, eyo piiyo, nsina na Muluku, Yahweh, naaniphwanyaneya mapuro vakhaani aahiiso ootheene a moolumo a Waataana wa Khalai, yaaromoliwa ni Waataana wa Niinaano, okathi itukumento sa Waataana wa Niinaano saapacenrye aya olempwa”. Musomi George Howard, onihimya so: “Okhala wiira Tetragrama nlelo iira olempwale ene ikoopiya sa Biibiliya a ekereku [Septuaginta], yoowo iirela mpantta Soolempwa sa ekerexa yoopacerya, nto ti vookhalela okupali wiira atthu yaalempe Waataana wa Niinaano, okathi yaaromola aya Soolempwa, khiyaamuttipinhe Tetragrama mbiibiliyani”.

• Anamataphulela a Biibiliya oosuwelexiwa, aarumeela nsina na Muluku Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau. Anamataphulela awo akina, apanke eyo iyaakha sinceene ohinatthi otaphuleliwa Biibiliya a Elapo Esya. Abiibiliya kamosa-kamosa anamataphulela awo yaataphulenle aya, taala: A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript, otaphuleliwe ni Herman Heinfetter (1863); The Emphatic Diaglott, otaphuleliwe ni Benjamin Wilson (1864); The Epistles of Paul in Modern English, otaphuleliwe ni George Barker Stevens (1898); St. Paul’s Epistle to the Romans, otaphuleliwe ni W. G. Rutherford (1900); The New Testament Letters, otaphuleliwe ni J.W.C. Wand, bispu a oLondres (1946). Ohiya-vo, namataphulela oniihaniwa Pablo Besson, okathi aamutaphulela awe Biibiliya awe a Espanyola, eyaakha yoowiira 1900, aahirumeela nsina noowi “Jehová’’ yoolepa ya Luka 2:15 ni Yuda 14. Nave, okathi aataphulela awe inoota sinivikana ikwaha 100, aahihimya wiira ela ti enamuna nsina na Muluku naakhanle aya oolempwa. Iyaakha sinceene abiibiliya awo nlelo ahinatthi otaphuleliwa, Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau seiyo saataphuleliwe ni eheeperi sa okhuma eyaakha ya 1501 orowa ohoolo, saahikhalana Tetragrama mapuro manceene. Nttaava na Alemão paahi, abiibiliya oowiiraka 11 annirumeela nsina noowi “Jehovah”, (aahiiso nuulumo na eheeperi “Yahweh”), Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, variki anamataphulela axexe annincererya nsina nno muhina mwa parênteses, nuumala nuulumo noowi “Pwiya”. Abiibiliya anivikana 70 a nttaava na Alemão, annirumeela nsina na Muluku munootani aahiiso mukomentaarioni.

  

• Abiibiliya ataphuleliwe mattaava anivikana 100, aakhalana nsina na Muluku Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau. Mattaava manceene a wÁfrica, wAmérica, wÁsia, wEuropa ni isisiro sa Pacífico, annirumeela nsina na Muluku ikwaha sinceene. (Nwehe elista eri ipaaxina 2190 ni 2191.) Anamataphulela a abiibiliya awo, aalakela orumeela nsina na Muluku mwaha wa mathowa anilikana ni ale niromonle ahu woopaceryani. Abiibiliya awo akina a Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau, akumiheriwe niinaano, ntoko Biibiliya rotumano a (1999), yoowo onirumeela nsina noowi “Jihova” iversiikulu 48, ikwaha 51, ni Biibiliya bataque (toba) a (1989) a wIndonesia, yoowo onirumeela nsina noowi “Jahowa” ikwaha 110.

  

Mweekeekhai, aakhala mathowa maalupale aniiriha ottikiheriwa nsina na Muluku, Yehova, Soolempwa sa Ekereku sa Ekristau. Eyo ti etthu anamataphulela a Biibiliya a Elapo Esya, apanke aya. Awo annittittimiha vanceene nsina na Muluku ni khanikumiha etthu nnakhala yaamukhaani, yaaphwanyaneya otestuni orixinaale.​— Wiisuupulula 22:18, 19.