Thomas Emlyn—Niireke Anveeha Muluku Wala Aakiherya Ekeekhai?
TI PANI aari Thomas Emlyn? Exeeni yaamwiirinhe waakiherya ekeekhai? Nto nniixutta exeeni sa ntakiheryo nawe?
Wira naakhule makoho awo, nihaana otthikela wanikisawa eseekulu 17 ni wanipaceryawa eseekulu 18, wInglaterra ni wIrlanda. Okathi owo, ekerexa Anglicana yaahikhalana owerya wuulupale. Igrupu sinceene samaProtestante ni atthu akina, yaaninyokhiwa ni ekerexa Anglicana.
TI PANI AARI THOMAS EMLYN?
Thomas Emlyn aayariwe okathi ene yoowo 27 a Maio, 1663, oStamford, Lincolnshire, wInglaterra. Orina ene iyaakha 19, aahilavula mwaha awe woopacerya mukerexa. Muhoolo, aahikela ekerexa Presbiteriana mwaha wa muthiyana aavarana awe muteko aakhala oLondres.Hata vari siiso, aahithaamela oBelfast, wIrlanda. OBelfast, aahikela ekerexa yamuttetthe ole.Nuuvira okathi, Emlyn aahirumeela ntoko muhooleli a ekerexa mittetthe sinceene, ohela mpuwa oDublin.
XEENI OWO OOTHERIWE AWE ONVEEHA MULUKU?
Okathi owo, Emlyn aanimusoma Biibiliya ni ephoole. Soosoma sawe saahimwiiriha opacerya ohoverya yowiixuttiha ya amuluku araru, yeeyo khalai aakupali awe. Vaavo aatokosa awe Ivangelho, owo aahoona wira yowiixuttiha eyo kekhanle mBiibiliyani.
Emlyn khahimmye naananoru ele aaphwannye awe. Masi, atthu akina a ekerexa awe oDublin, yaahoona wira owo khaalavula-tho yowiixuttiha ya amuluku araru.Osuwelakawira atthu akina khiyaasiveliwa ni itthu aixuttiha awe, owo aahilepa iiraka: “Miyo nkiniwerya okhala-tho muhooleli a ekerexa ela, mwaha wa itthu kinikupali aka”. Nto muJunyo 1702, alopwana anli a ekerexa awe yaahimukoha xeeni owo ahaarumeela awe nuulumo na amuluku araru okathi aaxuttiha awe. Emlyn aahihimya wira khaakupali-tho yowiixuttiha ele ni aamuhiya okhala muhooleli.
Nuuviramahiku vakhaani, owo aahithaama oDublin, wIrlanda, khurowa wInglaterra. Masi, nuuvira isumana 10, Emlyn aahitthikela oDublin wira alokiherye myaha sawe, ophavelaka othaamela oLondres. Oryeene oDublin, olipelelaka ohimya sookupali sawe, aahilaleya eliivuru emosa yiira An Humble Inquiry Into the Scripture-Account of Jesus Christ. Eliivuru eyo emurumeelaka Biibiliya, yahooniherya xeeni Yesu ohaakhanle awe Muluku Oowerya Sotheene. Eyo yahaanyoonyiha atthu a ekerexa ya khalai ya Emlynmuttetthe ole. Nto yaahimootherya onveeha Muluku.
Emlyn aahitthukweliwa ni khuroihiwa ophukeliwa Epalaasio ya Pwiyamwene oDublin 14 a Junyo, 1703. Mwa eliivuru awe True Narrative of the Proceedings, Emlyn onnihimyawira aahootheriwa ‘olepa ni olaleya eliivuru yanveehaMuluku ni yaahimya itthu sikina soohiloka; ni wira Yesu Kristu khaalikana ni Muluku, Tiithi’. Emlyn aahiphukeliwamoohixariya. Nto mabispo 7 a ekerexa ya wIrlanda, yahikilaathi ekhukulu emosa ni aphuki. Emlyn kheemereriwe olavula wira aisaakihe. Mphuki oottittimihiwa Richard Levins aahimuleela Emlyn wira owo aarowa ophukeliwa moohixariya. Wanikisa wa mwaha ole, mukhulupale aahoolela myaha sa exariya wIrlanda, Richard Pyne, aahaaleela anamaphuka akhwaawe wira akhala wira khiyaarowa waahakalaliha “mabispo yaari opuro ole”, waaniheryasa aphuki awo yaarowa ohukhummwa.
“I suffer for what I take to be his [God’s] truth and glory.”—Thomas Emlyn
Nuumala Emlyn ophwanyaniwa nthowa, Procurador Geral aahimuleela wira aahaana ohiya sookupali sawe. Emlyn aahikhootta. Nto owo aahilamuliwa tthukweliwa eyaakha emosa. Masi, mwaha woohiwerya liva mulattu awe, aahikhala mukhatteya mo iyaakha piilimpakhampatthani awewaavekela namalamulela ovukula musurukhu waavekeliwa. mlyn aahikumihiwa 21 a Julyo, 1705. Ohaawa awe mukhatteya, waahimwiiriha olavula masu ari anipacerya wa mwaha ola ani: “Miyo kinnihaawa mwaha wa ele enikupali aka khala ekeekhai ya Muluku i ovuwa wawe”.
Emlyn aahithaamela oLondres, weiwo aapatthanne awe ni William Whiston, musomi mukina a Biibiliya yoowo nave-tho aahaaxiwe mwaha woolaleya ele uupuwela awe okhala ekeekhai. Whiston aanimuttittimiha Emlyn, omuhimyaka okhala “‘mulipa oopacerya wooniherya eKristau ya khalai’”.
AAHIKHOTTA YOWIIXUTTIHA YA AMULUKU ARARU
Moolikanasa ni William Whiston ni musomi mukina oottittimihiwa Isaac Newton, Emlyn aahoona wira Biibiliya khonikhaliherya yowiixuttiha ya amuluku araru ntoko enooniheriwa aya muliivuruni ya Credo Atanasiano. Emlyn aatthokihenrye so: “Nuumala wuupuwelela saana ni osoma Nuulumo na Muluku, . . . koophwanya nthowa nuulupale . . . ninkiiriha orukunuxa muupuwelo aka voohimya sa yowiixuttiha ya amuluku araru . . . Muluku ori Tiithi a Yesu Kristu, tokhanle paahi Muulupalexa”.
Exeeni yaamwiirinhe Emlyn wuupuwela siiso? Owo aahiphwanya soolepa sinci sinooniherya ovirikana okhanle eriyari ya Yesu ni Atithi awe. Noone matakiheryo vakhaani (Ikomentaario sa Emlyn siri ni ileetera itaaliku wala sookhoromana):
Yohani 17:3: “Kristu khotonko ohimya wira aari Muluku mmosaru, wala aanilikana ni Muluku”. Tiithi paahi toniitthaniwa “Muluku mmosáru a èkekhai”.
Yohani 5:30: “Mwaana khonipaka yootthuna awe, masi onipaka yootthuna ya Atithi awe”.
Yohani 5:26: “Mwaana ovahiwe ekumi ni Tiithi”.
aÉfeso 1:3: “Nnaamwi Yesu Kristu olimaleliwaka wiitthaniwa Mwaana a Muluku, khanitonko omphwanya Tiithi ohimmwaka okhala Tiithi a Muluku; ikwaha sinci owo oniitthaniwa Tiithi a Pwiyahu Yesu”.
Nuumala Emlyn otthokiherya sootokosa sawe, aahihimya so: “mBiibiliyani khiivo eversiikulu nnakhala emosa enihimya wira Tiithi, Mwaana, ni Erooho Yowaarya [munepa wootteela], antaphulela okhala mutthu mmosa ntoko atthu sinihimya aya”.
EXEENI ENIIXUTTA AHU?
Anamunceene olelo-va, annoova waakiherya waamini waya aahiiso ohimya ele Biibiliya oniixuttiha awe. Masi Emlyn aahiwerya waakiherya ekeekhai ya Biibiliya. Owo aahikoha so: “Akhala wira mutthu khonihimya ikeekhai sootthuneya ni sowiiweya saana oniphwanya awe mBiibiliyani, nto xeeni onimusoma awe ni omutokosa?” Emlyn khaavinthe ekeekhai.
Ntakiheryo na Emlyn ni akina, nnoonikhaliherya osuwela akhala wira hiyo nnoowerya waakiherya ekeekhai okathi woolupatthiwa. Nave-tho nihaana wiikoha so: ‘Exeeni eri yootepa otthuneya: Niireke ti okhalana eparakha ni mareeliho a muttetthe ahu, wala waakiherya ekeekhai ya Nuulumo na Muluku?’