MURU 12
“Khivo Yàhimeryawe Ehikhanle ni Malikanyiho”
1-3. (a) Eparakha xeeni ya vameekh’aya yaarina aya arumeyi ale yeetta ni Yesu, ni moota xeeni owo aakhweihenrye awe wuupuwela ele aixuttiha awe? (b) Nthowa xeeni malikanyiho oovara murima ary’aya okhweya wuupuwela?
ARUMEYI ale yeetta vamosa ni Yesu, yaahikhalana eparakha ya vameekh’aya. Awo yiixuttihiwa ni Yesu yoowo ori Mwiixuttihi Muulupale. Awo yaahinwiriyana mmansaya otthokiheryaka Nuulumo na Muluku ni iixuttihaka ikeekhai sookuxa murima. Nto yaahaana osuka soohimya iye sootthuneya mmupuweleloni mwaya ni vamurimani vaya; okhala wira nlelo yiira masu awo ahinatthi olempwa.a Hata vari siiso, Yesu aanaakhweiherya wira yuupuweleke ele aawiixuttiha awe. Moota xeeni? Orweela mwa inamuna sawe sa wiixuttiha, mwa vameekh’aya orumeela wawe oratteene malikanyiho.
2 Mwekeekhai, malikanyiho oovara murima khanaakuva oliyaliwa. Mulipa-oolepa mmosa, mulopwana, aahihimya wira malikanyiho “annitatuxa maaru okhala maitho”, nto awo “annaahiya alipa-oowiriyana wuupuwela mpakha opacerya woona moota siry’aya ele ehimmwale”. Okhala wira hiyo khininliyala etthu etonko ahu woona, nto nlikanyiho pooti wiiriha etthu nihitonko ahu woona okhala yookhweya osuwelexa. Nlikanyiho pooti wiiriha masu okhala ookhweya wiiwanyeya, ni wiiriha itthu siniixutta ahu okhala soosukeya mmupuweleloni.
3 Khuuvo mwiixuttihi elapo ela ya vathi, aatonko orumeela malikanyiho mwa miruku nto Yesu Kristu. Mpakha olelo va, malikanyiho awe tookhweya wuupuwela. Nthowa xeeni Yesu aarumeela awe enamuna ele ya wiixuttiha? Exeeni yiiriha malikanyiho awe okhala oovara murima? Hiyo ninrowa wiixutta sai orumeela enamuna ela ya wiixuttiha?
Nthowa Naamwiiriha Yesu Wiixuttiha Orumeelaka Malikanyiho
4, 5. Nthowa xeeni Yesu aarumeela awe malikanyiho?
4 Biibiliya onnihimya mathowa manli ootepa otthuneya yaamwiirinhe Yesu orumeela malikanyiho. Nthowa noopacerya, owo aapaka eyo wira aakhwaniherye eprofesia. Eliivuru ya Matheyo 13:34, 35, hiyo ninsoma so: “Itthu iya sothene Yesu ahahimerya atthu ni malikanyiho: khivo yàhimeryawe ehikhanle ni malikanyiho, wira sìraneye sahimyalyawe Muluku ni molumo a profeta wira: ‘Kinrowa olavula ni malikanyiho’”. Profeta onihimmwa mMatheyo aari yoole olempe Esalimo 78:2. Nasalimo ola olempe uupuxeriwaka ni munepa wa Muluku, iseekulu sinceene Yesu ohinatthi oyariwa. Muthokorerye ele enitaphulela aya. Iyaakha imiya sinceene vahinatthi, Yehova aahihimya wira Mesiya aarowa wiixuttiha ni malikanyiho. Mwekeekhai, Yehova onnivaha efaita enamuna ela ya wiixuttiha.
5 Nthowa na nenli, Yesu aahitthokiherya wira aarumeela malikanyiho wira aathanle yaale mirima saya ‘sakelenle olipa’. (Matheyo 13:10-15; Yesaya 6:9, 10) Mmukhalelo xeeni malikanyiho a Yesu yaawerya aya wuupulula ele yaari vamurimani va atthu ale? Mmikhalelo sikina, Yesu aarumeela malikanyiho, wira owiirihe alipa-oowiriyana opaka makoho wira yiiwexexe yootaphulela ya masu awe. Nto atthu ale oowiiyeviha yaaniwerya opaka makoho, ale oowiixinnuuha ni oohaamini khiyaapaka makoho. (Matheyo 13:36; Marko 4:34) Malikanyiho a Yesu yaahiwooniherya ekeekhai ale yaarina murima woophavela wiixutta, mu okathi mmosaru, malikanyiho awe yaaniipithiha ekeekhai wa atthu ale oowiixinnuuha.
6. Mireerelo xeeni siniphwanya ahu mmalikanyiho ale Yesu aapanka awe?
6 Malikanyiho a Yesu yaahikumiherya mireerelo sikina. Malikanyiho awo, yaahiwiiriha atthu oosiveliwa owiriyana ele yaahimya awe. Yaaniiriha etthu yaahimmwa okhala yoowooneya ntoko elatarato, ni yookhweya wiiwexexa. Ntoko niwenha ahu wanipacerya, malikanyiho a Yesu yaanaakhaliherya ale yanwiriyana wuupuwela masu awe. Mmwaha waalavuliwe ni Yesu Omwaako, yoowo olempwale mMatheyo 5:3 mpakha 7:27, nri ntakiheryo nuulupale na moota Yesu aarumeela awe malikanyiho ikwaha sinceene. Moovarihana ni yoohimmwa emosa, mwaha waalavuliwe ni Yesu vamwaako wookhalana masu a nthoonyeryo oowiiraka 50. Nwehe wira mwaha ola waalavuliwe ni Yesu vamwaako, pooti oweryaneya osoma mowiiwanyeya muhina mwa minutu 20. Eyo, enooniherya wira wa khuta isekuntu 20, ninniphwanya nlikanyiho nimosa. Mowooneya, Yesu aanoona efaita ya orumeela malikanyiho!
7. Nthowa xeeni vanrowa ahu orumeelaka malikanyiho nimutakihaka Yesu?
7 Ntoko atthareli a Yesu, hiyo nimphavela ottharihela enamuna awe ya wiixuttiha, ohela muhina orumeela malikanyiho. Ntoko sisaale itthu siniheliwa muyoolyani siniiriha aya yoolya eyo okhala yoosiva, orumeela malikanyiho oovara murima, onimwiiriha ele eniixuttiha ahu waasivela atthu aniwiriyana. Malikanyiho oowuupuweliwa oratteene, anniiriha ikeekhai sootthuneya okhala sookhweya wiixutta. Nrowe nivarerye vakhiviru vene itthu sikina siirinhe malikanyiho a Yesu okhala oovara murima. Nuumala vo, hiyo nnoowerya woona moota xeeni ninrowa ahu osuwela orumeela oratteene enamuna ela yoovara murima ya wiixuttiha.
Orumeelaka Malikanyiho Ookhweya
Moota xeeni Yesu aarumenle awe axipalame ni ithutu, moophavela wooniherya wira Muluku onninikhapelela?
8, 9. Moota xeeni Yesu aarumenle awe malikanyiho ookhweya, ni exeeni yiirinhe malikanyiho awo okhala oovara murima?
8 Ikwaha sinceene, Yesu aanirumeela malikanyiho ookhweya, yaawo yahaatta masu. Masi, masu ookhweya aarumeela awe yaanaakuva okela mmuro, ni mowooneya yaaniixuttiha ikeekhai sootthuneya somunepani. Mwa ntakiheryo, vaavo aalopola awe awiixutti awe wira ahixankiheye ni sootthuneya sa khuta nihiku, Yesu aahaalikanyiha ni “axinuni anvava musulu” ni “waleya wa ithutu sa mmathalani”. Axinuuni khanaala nnakhala ohepha, nave-tho ithutu khasinvara muteko nnakhala otthava ikuwo. Masi Muluku onnikhapelela itthu iya sotheene. Mwaha ola ti wookhweya woona, eyo piiyo, akhala wira Muluku onnaakhapelela axinuuni ni ithutu, tthiri owo onrowa waakhapelela apinaatamu yaawo anivikaniha “ophavela omwene wa Muluku”.—Matheyo 6:26, 28-33.
9 Nave-tho, Yesu aahirumeela vanceene mathoonyeryo, yaawo ari malikanyiho ootepexa wiiwanyeya. Metáfora moota woolavula etthu emosa okhalaka ntoko onihimya etthu ekina. Vano Yesu aanikhweiherya malikanyiho awe. Ekwaha emosa, aahaahimeerya awiixutti awe oriki: “Nyuwo mwá muthuko w’olumwenku”. Awiixutti ale yanwerya wiiwexexa mookhweya nlikanyiho nna, nenno naataphulela wira, orweela mwa masu ni sowiira saya, awo yanwerya waarya ntoko muthuko wa ekeekhai ya omunepani, ni waakhaliherya atthu akina onvuwiha Muluku. (Matheyo 5:14-16) Nrowe noone malikanyiho makina Yesu aarumenle awe: “Nyuwo mwá makha a mulaponi” ni “Miyo ka mwiri: nyuwo mwa iritta”. (Matheyo 5:13; Yohani 15:5) Malikanyiho ala toowerya ni tookhweya wiiwa.
10. Matakiheryo xeeni anooniherya moota onrowa anyu orumeela malikanyiho okathi oniixuttiha anyu?
10 Munrowa orumeela sai malikanyiho vaavo vaniixuttiha anyu? Nyuwo khamuntthuneya ohimya itthu sinceene ni soovila. Nto mmananiheke wuupuwela malikanyiho ookhweya. Nkahaya muupuwelele vaakhanle wira munithokorerya mwaha wa ohihimuxiwa wa alipa-ookhwa, nto munaphavela opaka nlikanyiho mphavelaka wooniherya wira khahiyo voorika Yehova waahihimuxa atthu akhwiiye. Vano nlikanyiho xeeni munrowa anyu wuupuwela? Biibiliya onnilikanyiha ikhove ni okhwa. Nyuwo pooti ohimya wira: “Ti vookhweya Muluku omuhihimuxa mutthu ookhwa, ntoko sisaale vary’aya vookhweya onvenxa mutthu onrupa”. (Yohani 11:11-14) Nkahaya muupuwelele vaakhanle wira muniphavela ovaha nlikanyiho noowi, anamwane antthuneya ophentiwa ni okhapeleliwa wira akhumele saana. Nlikanyiho xeeni mwaarowa anyu orumeela? Biibiliya onirumeela nlikanyiho nna noowi anamwane anlikana ni “sophuwa s’olivera”. (Esalimo 128:3) Nyuwo pooti olavula so: “Anamwane annitthuneya niphento ni waamorela ikharari, ntoko sisaale mwiri oniphavela awe waarya wa nsuwa ni maasi wira wunnuwe”. Nlikanyiho nakhala nookhweya, nnimwaakhweiherya alipa-oowiriyana wiiwexexa ele eniphavela ahu ohimya.
Malikanyiho Anikumihiwa Mmyaha sa Khuta Nihiku
11. Nvahe matakiheryo a moota malikanyiho a Yesu, yooniherya aya itthu moohaaniherya aawenhe awe okathi annuwa awe oGalileya?
11 Yesu aari mwaneene orumeela malikanyiho voohimya sa myaha sa atthu, sa khuta nihiku. Malikanyiho awe manceene anooniherya mikhalelo saawiiraneela atthu ale, seiye saaweha awe okathi ole annuwa awe oGalileya. Nkahaya muupuwele vakhaani voohimya sa okathi yoole Yesu aary’awe mwanamwane. Ikwaha kavi Yesu aawoona awe amamawe axilaka, ni ahelaka miropo otthu woweetheiwa, apattihaka muthuko aahiiso ovela mpaani? (Matheyo 13:33; 24:41; Luka 15:8) Ikwaha kavi aaweha awe alipa-oototha arihelaka matthavi aya ephareya y’oGalileya? (Matheyo 13:47) Ikwaha kavi aaweha awe anamwane athweelaka mapuro ale yeettiwa nakoso? (Matheyo 11:16) Moohaaniherya, Yesu aahoona itthu sinceene mmapuro makina yaaphwanyaneya atthu anceene, seiyo saaromola awe okathi aapaka awe malikanyiho ntoko, waala mmiso, ifesta sa othela soohakalaliha, imatta sirina mihokorokho soottokottha sinoopeliwa nsuwa.—Matheyo 13:3-8; 25:1-12; Marko 4:26-29.
12, 13. Moota xeeni vary’aya vootthuneya Yesu oromola ephiro ‘yakhuma oYerusalemu erowaka oYerikho’, wira iiwanyeihe etthu yaahimya awe mu nlikanyiho nawe na muSamariya ooreera murima?
12 Mmalikanyiho awe, Yesu aaniromola itthu kamosa-kamosa seiye saari soosuwelexiwa ni alipa-oowiriyana. Mwa ntakiheryo, owo aahipacerya olavula nlikanyiho na muSamariya ooreera murima, oriki: “Ahikhala mulopwana mmosá akhumme oYerusalemu, akhuruwelaka oYerikhó. Mphironi ahimorela mmatatani mw’alavilavi. Awo yahimwakha sothene sarinawe, yahimmanakasa khumuhiya ahanlene vakhani okhwa”. (Luka 10:30) Mmukhalelo wooluluwanya Yesu aahiromola ephiro mulopwana ole aavira awe, ‘okhuma oYerusalemu orowaka oYerikhó’ wira ottittimiherye eponto awe. Vaavo aalavula awe nlikanyiho nna owo aari oYudeya, muttetthe woohirakamela oYerusalemu; nto moohaaniherya atthu ale otheene yanwiriyana yaanisuwela oratteene ephiro ele yaahimya awe. Ephiro ele yaahisuweliwa okhala yowoopiha, vootepexa akhala wira mutthu aavira mekhawe. Ephiro ele yaavira ekuluttu yahaakhaliwa, ni yaari yoothipakaseya, nto yaanaakhweiherya alavilavi ophwanya opuro wowiipitha.
13 Yesu aahihimya etthu ekina yootthuneya moovarihana ni ephiro ‘yakhuma oYerusalemu erowaka oYerikhó’. Moovarihana ni nlikanyiho, onipacerya ovira namukuttho, nuumala vo khiyavira muLevi, masi khuuvo eemenle wira omukhaliherye mulopwana ole aatupheliwe. (Luka 10:31, 32) Alipa a mukuttho yaanirumeela mpaani mwa Muluku oYerusalemu, nto aLevi yaakhaliherya alipa a mukuttho. Alipa a mukuttho ni aLevi anceene, yaakhala oYerikho okathi ole wahaavara aya muteko mpaani mwa Muluku; orakamelana waakhanle okhuma oYerusalemu orowa oYerikho waari wa ikiloomo 23. Tivonto, atthu ale yanwiriyana Yesu yanwerya wuupuwela okathi waavinre aya ephiro ele. Moone wira Yesu onihimya wira mulopwana ole aakhuruwa ‘okhumaka oYerusalemu’. Nto ale yanwiriyana Yesu yanoona okhala yookhalela ele yaahimya awe. Yerusalemu aakhala vatturuuruni moovirikana ni Yerikho. Tivonto mutthu ‘onikhuma oYerusalemu’, onookhuruwa.b Yesu aalavula owuupuwelaka ale yaarowa owiriyanaka.
14. Vaavo vanipaka ahu nlikanyiho, nthowa xeeni vary’aya vootthuneya owuupuwelaka ale anniwiriyana?
14 Vaavo vanirumeela ahu malikanyiho, hiyo nohaana owuupuwelaka atthu ale anniwiriyana. Itthu xeeni sinisuwela ahu voohimya sa alipa anniwiriyana, nikhanle ahu oorumeela wira nthanle malikanyiho oovara murima? Waaniheryasa muhaana wuupuwela itthu ntoko wuuluvala, mahuweliwo aahiiso emusi awe ni miteko sawe sa khuta nihiku. Mwa ntakiheryo, nlikanyiho ninromola myaha sa mmatta sinrowa okhala soowiiwanyeya oratteene mmittetthe sa alimi, ovikana ipooma suulupale. Okumi ni miteko sa khuta nihiku sa ale anniwiriyana, eyo piiyo, anaaya, ipa saya, otthekula waya, yoolya aya, pooti orumeela wira nipake malikanyiho ookhalela.
Malikanyiho Aniromola Soopattuxiwa
15. Nthowa xeeni nihintikhina ahu wira Yesu aanisuwela itthu soopattuxiwa?
15 Malikanyiho manceene a Yesu anooniherya osuwela wawe itthu soopattuxiwa ohela muhina miri, inama, ni ikhalelo sa erimu. (Matheyo 16:2, 3; Luka 12:24, 27) Ophwannye woowi osuwela iwo? Oryeene mmiravo oGalileya, moohaaniherya Yesu aahikhalana okathi munceene wooweha itthu soopattuxiwa. Moowuncererya, Yesu “t’òpajerya mwa sopattuxiwa sothene”, ni okathi Yehova aapattuxa awe itthu sotheene, aahimurumeela Yesu ntoko “funti a miteko”. (aKolosi 1:15, 16; Miruku 8:30, 31, NM) Niireke wira ninnitikhina mwaha woowi Yesu aanisuwela oratteene itthu soopattuxiwa? Nrowe noone moota Yesu aarumenle awe mwa miruku osuwela wawe.
16, 17. (a) Exeeni enooniherya wira Yesu aanisuwela oratteene mikhalelo sa ipwittipwitthi? (b) Ntakiheryo xeeni nnooniherya wira ipwittipwitthi sinniiwa tthiri nsu na makampusi aya?
16 Muupuweleke wira Yesu aahihimya wira owo ti “makampusi òrera murima”, ni wira atthareli awe ti “ipwittipwitthi”. Masu ale a Yesu yooniherya wira aanisuwela oratteene ipwittipwitthi. Owo aanisuwela wira waahikhala wiiraana wa vameekh’aya eriyari ya ipwittipwitthi ni makampusi aya. Aahoona-tho wira inama iye saniiwelela mowaakuveya ni moororomeleya saanimutthara makampusi aya. Nthowa xeeni ipwittipwitthi sinimutthara aya makampusi aya? Yesu aahihimya wira: “Okhala wira sinnisuwela nsu nawe”. (Yohani 10:2-4, 11) Niireke wira ipwittipwitthi sinnisuwela tthiri nsu na makampusi aya?
17 Mulipa-oolepa mmosa oniihaniwa George Adam Smith, aahilepa mu eliivuru awe eniihaniwa The Historical Geography of the Holy Land, oriki: “Okathi mukina naahikhalana eparakha ya orumeela mahiku a omumula, khurowa ehime emosa ya oYudeya, weiwo amakampusi araru aahiiso axexe aniruuha aya makoto aya wira awurye maasi. Makoto ale a ipwittipwitthi yaahitakaaheryana, nto hiyo naahitikinihiwa moota khuta makampusi aarowa awe okuxa inama sawe. Masi okathi makoto ale yaamanle aya owurya ni othweela, vano-nto khuta makampusi aahivenya orowaka ephiro awe, khula mmosa aahilavula nuulumo ipwittipwitthi sawe nilimalenle aya; nto ipwittipwitthi sa khuta makampusi saahikhuma weehimeni iwe ni saahimutthara makampusi aya, vano makoto otheene yaahirowa ntoko siisaale saarwiiye aya”. Yesu aahiwerya ophwanya nlikanyiho nooreerela ni noovara murima, noowi: akhala wira hiyo nnimweemererya ni wiiwelela sowiixuttiha sawe, ni otthara ohoolela wawe, ninrowa okhapeleliwa ni “makampusi òrera murima”.
18. Ninrowa ophwanya vaavi soohimmwa sa soopattuxiwa sa Yehova?
18 Hiyo ninrowa wiixutta sai orumeela malikanyiho aniromola itthu soopattuxiwa? Osuwelexa mikhalelo sa inama, pooti onivaha miruku sa opaka malikanyiho ookhweya ni oovara murima. Ninrowa ophwanya vaavi soohimmwa sa soopattuxiwa sa Yehova? Biibiliya tokhanle mathipelo a osuwela voohimya sa inama soovirikana, ni okathi mukina, onnirumeela mikhalelo sa inama ntoko nlikanyiho. Biibiliya onnihimya sa okhala oowaakuva ntoko naahe aahiiso havara, oowiikasoopa ntoko enowa ni oomaala ntoko ipomba.c (1 Wahala a Mamwene 12:9; Habakuki 1:8; Matheyo 10:16) Soohimmwa sikina siniphwanyaneya mu A Sentinela ni Despertai!, ni iliivuru sikina sinipakiwa ni Anamoona a Yehova. Nyuwo munoowerya wiixutta itthu sinceene orweela mwa oweha moota iliivuru iyo sinirumeela aya, malikanyiho ookhweya a soopattuxiwa sinceene sa Yehova.
Malikanyiho Anikumihiwa Mmyaha sa Vatthokoni
19, 20. (a) Nlikanyiho xeeni noovara murima na yowiiraneya ya niinano Yesu aarumenle awe, ophavelaka ovaanya muupuwelo woohiloka waarina aya? (b) Hiyo ninrowa orumeela sai sowiiraneya ni sookumanana sa atthu okathi oniixuttiha ahu?
19 Malikanyiho oovareleya muteko, pooti okumihiwaka mu sowiiraneya sa khuta nihiku. Ekwaha emosa, Yesu aahilavula ehasara yiiranen’ye okathi ole, ophavelaka wooniherya wira khahiyo ekeekhai okupali wira ehasara enaakhumelela ale aniphwanelela. Owo aahimmye so: “Khi ale mulokó n’athanu n’araru yaphitiwe n’impa y’oSilowé, khukhwasa: munùpuwela wira atthu awo yari òtakhalexa wavikana atthu akina othene òYerusalemu?” (Luka 13:4) Tthiri, atthu ale 18 yaakhwiiye khahiyo wira yaaroottheka khumwiiriha Muluku onanariwa. Masi okhwa wa atthu ale mwaha woowi “oreriwa n’utakhaliwa khunimuthanla mutthu”. (Musuweli 9:11) Tivonto, orumeelaka yowiiraneya ele yaasuweliwa vanceene ni atthu yanwiriyana, Yesu aahivaanyiha yowiixuttiha ele yoowoka.
20 Moota xeeni hiyo ninrowa ahu orumeela malikanyiho a itthu sinaakhumelela atthu khuta nihiku vaavo vaniixuttiha ahu? Nkahaya muupuwele vaakhanle wira munilavula sa waakhwanihereya wa eprofesia voohimya sa ekanyeryo ya orwa wohooneya wa Yesu. (Matheyo 24:3-14) Nyuwo pooti oromola sowiiraneya sa naanano ntoko ikhotto, etala, aahiiso itetere, moophavela wooniherya wira itthu kamosa-kamosa sa ekanyeryo ela sinnaakhwanihereya. Aahiiso nkahaya muupuwele vaakhanle wira muniphavela orumeela yookumanana, wira mooniherye mirukunuxo sinitthuneya opaka wira mutthu oware omutthu wa niinano. (aÉfeso 4:20-24) Munrowa ophwanya woowi sookumanana moota ola? Nyuwo pooti orumeela ihuweliwo sa annihu anceene, aahiiso orumeela sookumanana siri mu iliivuru sipakiwe ni Anamoona a Yehova.
21. Mareeliho xeeni aniphwanya ahu mwaha wa okhala mwiixuttihi oovara murima a Nuulumo na Muluku?
21 Tthiri, Yesu aari Mwiixuttihi Muulupale! Ntoko soonale ahu mu mpantta ola, ‘wixuttiha . . . [ni] olaleya Ehapari Yorera’ yaari yootthuneya wa Yesu. (Matheyo 4:23) Nave-tho, ola muteko wootthuneya wa hiyo. Okhala mwiixuttihi oovara murima onnikumiherya mareeliho manceene. Vaavo vaniwiixuttiha ahu akina, hiyo nnaavaha etthu, nto ovaha iwo onnikumiherya ohakalala wuulupale. (Miteko s’Arummwa 20:35) Ohakalala iwo onikhumelela mwaha wa osuwela wira hiyo ninvaha etthu yootepexa otthuneya ni erina efaita ehinimala, eyo piiyo, ekeekhai voohimya sa Yehova. Hiyo-tho nnoophwanya ohakalala mwaha woowi noosuwela wira nintthara ntakiheryo na Yesu, Mwiixuttihi muulupale aatonko okhala valaponi.
a Yoolempwa yoopacerya yowuupuxeriwa voohimya sa ekumi ya Yesu elapo ya vathi, woonasa wene eliivuru ya Matheyo, yeeyo elempwale eyaakha ya neethanu neeraru nuumala Yesu okhwa.
b Yesu aahihimya-tho wira namukuttho ni muLevi ‘yakhuma oYerusalemu’, mpaani mwa Muluku. Tivonto, khuuvo mutthu aarowa woothererya ohiloka murima wa namukuttho ni muLevi, ohimyaka wira awo yaasyaka omukwata mutthu ole aakhala ntoko tookhwa, wira ahikhale oohiphwanelela orumeela mpaani mwa Muluku.—Onamukuttho 21:1; Mothakoni 19:16.
c Elista ya soohimmwa sa mBiibiliyani sa malikanyiho anirumeela makhalelo a inama, eniphwanyaneya mu eliivuru Estudo Perspicaz das Escrituras, eVolume 1, ipaaxina 136 mpakha 140, yoolaleiwa ni Anamoona a Yehova.