MURU 10
Ekasamento Eri Yoovaha ya Muluku Oophenta
“Mukhoi worithiwa vararu, olipa okwaseya”.—MUSUWELI 4:12.
1, 2. (a) Voohimya sa ale athelanne ninaano, okathi mukina etthu xeeni enikoha ahu, ni nthowa xeeni? (b) Makoho xeeni anrowa ahu othokorerya muru ola?
ONNOOSIVELANI orowa okasamentoni? Anamunceene waasivela, okhala wira owo okathi woohakalaliha. Nyuwo munnaaweha ale anithelana aphwaneliwe ene vanceene. Ohiya vo, ethoi aya ennooniherya wira aahakalala vanceene! Nihiku nne anikhala oohakalala ni anuupuwela wira muhoolo anrowa ohakalalaka.
2 Masi, nihaana okupali wira mahiku ala murehereryo wa othelana wootepanyeya. Nnaamwi nlipelelaka wira ale anithelana anrowa okhumela saana, okathi mukina hiyo pooti wiikohaka so: ‘Niireke atthu ala athelanne anoohakalalaka? Niireke ekasamento aya enookhala mahiku manceene?’ Waakhuliwa wa makoho ala onlipa ni moota mulopwana ni muthiyana aniroromela aya ni weettela miruku sa Muluku voohimya sa ekasamento. (Musome Miruku 3:5, 6.) Awo ahaana opaka eyo wira akhaleke moophentani mwa Muluku. Vano nrowe noone moota Biibiliya onaakhula awe makoho ala maxexe anittharelana: Exeeni enimwiiriha mutthu othela aahiiso otheliwa? Akhala wira muniphavela othela wala otheliwa, ti pani onrowa anyu omuthanla? Munrowa wiilokiherya sai? Exeeni enrowa waakhaliherya ale athelanne ovikaniha okhala hoothe moohakalala?
EXEENI ENIMWIIRIHA MUTTHU OTHELA WALA OTHELIWA?
3. Xeeni vahaarowa aya okhala wa miruku othela wala otheliwa vahikhanle mathowa oophwanelela?
3 Atthu akina anikupali wira othela aahiiso otheliwa toniphwanyiha ohakalala, wala khuuvo onihakalala ohimphwannye mutthu oothelana. Eyo khahiyo ekeekhai! Yesu, yoowo ahaathenle, aahihimya wira ohithela wala ohitheliwa eri eparakha, ni aahitumererya wira ale aniwerya, avikanihe okhala ahithenle wala ahitheliwe. (Matheyo 19:11, 12) Nave-tho, murummwa Paulo aahitthokiherya mireerelo sa ohithela wala ohitheliwa. (1 aKorinto 7:32-38) Masi, Yesu ni Paulo khiyaavaha nlamulo noowi atthu akhaleke ahithenle wala ahitheliwe; okhala wira ‘ohìha othela’ oniirela mpantta “sowixuttiha sa Satana”. (1 Timótheyo 4:1-3) Ovikaniha okhala ohithenle aahiiso ohitheliwe, onnaakhaliherya atthu awo omurumeela Yehova moohixankiheya ni itthu sinikhumelela moothelani. Khivaarowa okhala va miruku mutthu othela wala otheliwa ohirina mathowa oophwanelela, aahiiso mwaha wookhanyereriwa ni apatthani paahi.
4. Mutthokiherye moota ekasamento yooloka enikumiherya aya mireerelo wa anamwane.
4 Nto niireke aakhala mathowa ooreerela wira mutthu othele wala otheliwe? Aayo. Ekasamento eri yoovaha ya Muluku ahu oophenta. (Musome Maphattuwelo 2:18.) Nto ekasamento yookhalana mireerelo saya ni pooti okumiherya ohakalala. Mwa ntakiheryo, ekasamento yooloka teri mathipelo a okumi wa vatthokoni. Anamwane ahaana okhala nipuro noomaaleleya anirowa aya okhaliheriwaka ni anamuyari aya, aphentiwaka, ni ovahiwa malakiheryo. (Esalimo 127:3; aÉfeso 6:1-4) Masi, waayara anamwane khahiyo nthowa nimosa paahi nimmwiiriha mutthu othela aahiiso otheliwa.
5, 6. (a) Moovarihana ni Musuweli 4:9-12, mireerelo xeeni sinikhumelela vaavo ale athelanne anikhala aya apatthani aalupale? (b) Moota xeeni ekasamento enlikana aya ni mikhoi miraru soorithiwa vamosa?
5 Muthokorerye eliivuru ya Musuweli 4:9-12, yeeyo enikumihiwa aya muru ola onisoma ahu, eni: “Halali okhala atthu anli ovikana okhala mmosa pahi: atthu anli anvara muteko vamosá annitepa oreriwa. Tthiri, mmosá a yawo amorá, mukina onnimukhaliherya ovenya. Òtakhaliwa t’ule onkhala mekhawe: amorá vale, kharina mukhw’awe onimukhaliherya ovenya. Okathi w’orirya, atthu anli anniwerya orupa vamosá, siso anniwerya oviheryana: masi mutthu onikhala mekhawe oniwerya sai wiviherya? Ohiya vo, atthu anli yatupheliwaka, anowerya wisakiha onvikana mmosá ori mekhawe. Mukhoi worithiwa vararu, olipa okwaseya.—Musuweli 4:9-12.
6 Wanipacerya, yoolepa ela enittittimiherya efaita erina aya ompatthani. Tthiri, ale athelanne ahaana okhala apatthani aalupale. Ntoko enooniherya aya yoolepa ela, ekasamento enniwiiriha ale athelanne okhaliheryana, olipihana ni okhapelelana. Ekasamento ennilipa vanceenexa akhala wira eri ntoko mukhoi woorithiwa vararu. Moovarihana ni eversiikulu ela, mukhoi woorithiwa vanli pooti okwaseya. Masi mikhoi miraru soorithiwa vamosa ovila okwasa. Vaavo anamathelana aniphavela aya omuhakalaliha Yehova ovikana itthu sotheene, ekasamento aya enlikana ni mikhoi miraru soorithiwa vamosa. Mwekeekhai, Yehova onniirela mpantta ekasamento eyo, nto wiiraana iwo onnilipexa.
7, 8. (a) Miruku xeeni Paulo aalepenle awe maKristau oohithela wala oohitheliwa yaawo aniwanana muupuwelo wa orupihana woohiloka? (b) Miruku xeeni sooloka Biibiliya onivaha awe voohimya sa ekasamento?
7 Atthu alepinhe ekasamento aya taneemereriwa paahi okumanela. Eyo teniiriha okumanela waya wooniwaka vookhalela ntoko etthu yoohakalaliha. (Miruku 5:18) Nuumala ovira okathi yoole Biibiliya onihimya awe okhala ‘okathi wookhummwa murima’, okathi owo murima woophavela orupana onnitepa wunnuwa, woonasa wene, ti okathi mmiravo wala mwali onitepa awe owanana muupuwelo wa ophavela orupihana woohiloka. Ohiwerya owanana soophavela iyo, pooti omwiiriha mutthu opaka itthu soonanara aahiiso okhalana mweettelo woohiloka. Upuxeriwaka ni Muluku, Paulo aahaalepela alipa-oohithela ni oohitheliwa miruku iya sinittharelana: “Nto mwahiweryeke ovilela, mutheleke: fatari othela, ohikhanle opaha murim’anyu!”—1 aKorinto 7:9, 36; Yakobo 1:15.
8 Voohicikha etthu sa mathowa animwiiriha mutthu ophavela othela wala otheliwa, owo ohaana wuupuwelela saana. Paulo oohimya wira ale anithela aahiiso anitheliwa “anophwanya maxakha”. (1 aKorinto 7:28) Atthu athelanne sinnaaphwanya mixankiho sihinaaphwanya ale ahithenle wala ahitheliwe. Akhala wira nyuwo muniphavela othela aahiiso otheliwa, exeeni enirowa anyu opaka wira nvukule mixankiho ni muncererye mareeliho anyu? Enamuna emosa ti osuwela omuthanla mutthu munrowa anyu othelana.
MUNROWA OMUSUWELA SAI MUTTHU OOREERELA OTHELANA?
9, 10. (a) Moota xeeni Paulo aalikanyinhe awe woopiha okhanle othelana ni atthu oohaamini? (b) Etthu xeeni enikhumelela ikwaha sinceene mwaha woohiiwelela miruku sa Muluku sa ohithelana ni mutthu oohaamini?
9 Paulo upuxeriwaka ni Muluku aahilepa miruku sootthuneya, seiyo sinivareleya muteko okathi woomuthanla mutthu ooreerela othelana, oriki: “Muhatàneke n’ale ahinamini: khamunlikana ni yawo”. (2 aKorinto 6:14) Nlikanyiho nawe naari noosuwelexiwa ni alimi a mahiku ale. Akhala wira inama piili soovirikana munnuwelo aahiiso ikuru saya, saanikuxihiwa muritti vamosa, soopiili saamuhaawa. Moolikanasa, othelana ni mutthu ohinaamini, moohaanyiherya sinookhumelela mixankiho. Vakhala wira mmosa a atthu awo onniphavela okhala moophentani mwa Yehova masi mukina khoniphavela omurumeela Yehova, nto atthu awo khanrowa ovarihanaka, nto sinookhumelela mixankiho. Tivonto Paulo vanaatumererya awe maKristau wira “ethelaneke aKristu-ru”.—1 aKorinto 7:39.
10 Okathi mukina, muKristau oohithela wala oohitheliwa pooti wuupuwelaka wira fataari othelana ni mutthu oohaamini, ohiya ophwanyiwa omeekha. Akina annilakela ohittharihela miruku sa Biibiliya, nto khiyathelana ni mutthu ohinimurumeela Yehova. Imaara sinceene yookhumelela aya enikhala yooriipiha murima. Atthu awo annoona wira athelanne ni mutthu ahinivarihana aya itthu sootepexa otthuneya mookumini mwaya. Eyo ennikumiherya omeekha munceene ovikana ole yaarina aya ahinatthi othelana ni mutthu ole. Ti voohakalaliha waaweha maKristau oohithela aahiiso oohitheliwa ikonto-ikonto sene, yaawo aniroromela ni aneettela miruku sa Muluku voohimya sa ohithelana ni mutthu ohinaamini. (Esalimo 32:8) Nnaamwi alipelelaka othela aahiiso otheliwa muhoolo, awo annivikaniha okhala ahithenle wala ahitheliwe mpakha omphwanya mutthu ooreerela eriyari ya ale animukokhorela Yehova Muluku.
11. Exeeni enrowa wookhaliheryani omuthanla mwa miruku mutthu onireerela othelana? (Nwehe-tho ekaaxa eri “Exeeni Eniphavela Aka Osuwela wa Ole Onrowa aka Othelana?”)
11 Khahiyo wira khula mutthu onimurumeela Yehova, okhala wene toophwanelela othelana. Vakhala wira munnuupuwelela othela aahiiso otheliwa, mmuhaayeke mutthu ooloka, orina soolukama somunepani ni onimphenta Muluku ntoko nyuwo munimphenta anyu. Nikhuuru na murumeyi oororomeleya nookumiherya miruku sinceene sinivarihana ni mwaha ola, nto vaarowa okhala vamiruku othokorerya ni osoma miruku iyo sinikhuma mBiibiliyani, nvekelaka ni mweemereryaka wira iyo sookhaliheryeni opaka yoothanla eyo yuulupale.a—Musome Esalimo 119:105.
12. Yoolema xeeni voohimya sa othela ekhanle ilapo sinceene, ni ntakiheryo xeeni nri mBiibiliyani nnivaha malakiheryo ooloka?
12 Ilapo sinceene, yookhala yoolema ya anamuyari omuthanla ole onirowa othelana ni mwanaya. Atthu awo anikupali wira anamuyari aakhalana osuwela wuulupale ni sookumanana sinceene, seiyo sinitthuneya wira mutthu opake yoothanla eyo yuulupale. Othelana moota owo ikwaha sinceene onnikhumela saana, ntoko siiraneya aya ni arumeyi a Muluku a khalai. Ntakiheryo na Abrahamu na omuruma murumeyi awe wira omphavelase muthiyana aarowa otheliwa ni Isakhi, ti noottotteleya mureerelo wa anamuyari arina muritti mmosaru mahiku ala. Muhakhu ni makhalelo aatthu khahiyo ti yaamwiirinhe Abrahamu opaka eyo. Ohiya-vo, owo aahimuruma murumeyi awe orowa otteiwene wira amphavelase muthiyana aarowa otheliwa ni Isakhi, okhala wira amphavela mutthu aamukokhorela Yehova.b—Maphattuwelo 24:3, 67.
MUNROWA WIITTHOKIHA SAI WIRA OTHELA WANYU OKHUMELE SAANA?
13-15. (a) Moota xeeni malakiheryo aniphwanyaneya muliivuruni ya Miruku 24:27, anrowa aya omukhaliherya mmiravo oniphavela othela? (b) Exeeni mwali oniphavela otheliwa onirowa awe opaka wira iilokiherye ohinatthi otheliwa?
13 Vakhala wira munuupuwela othela wala otheliwa, vaamuloka wiikoha so: ‘Kiireke wira miyo koolikana wira kithele wala kitheliwe?’ Waakhuliwa wa nikoho nna khonlipa ni moonelo anyu voohimya sa ophenta, enoka, ompatthani aahiiso waahuwa anamwane. Ohiya-vo, sookhala itthu sootthuneya ale aniphavela othela wala otheliwa anireerela aya wuupuwela saana.
14 Mmiravo oniphavela othela ohaana wuupuwelela oratteene miruku sa Biibiliya sini: “Mwatthunaka oteka emp’anyu, mpajeryeke ovara miteko sa vaté, mpajeryeke otthukula ematta tokó”. (Miruku 24:27) Exeeni enttittimiheriwa-va? Mahiku ale, akhala wira mulopwana ‘àniphavela oteka emp’awe’ aahiiso othela, owo aahaana wiikoha so: ‘Kiireke miyo kinoowerya omukhapelela muthiyana ni anamwane anrowa oyariwaka muhoolo?’ Owo aahaana ovara muteko, okhapelelaka imatta sawe wala ipyo sawe. Malakiheryo mamosaru annivareleya muteko olelo-va. Mulopwana oniphavela othela ohaana wiilokiherya wira owerye omaleliha muritti awe. Nave-tho ohaana ovara muteko akhala wira khahiyo onoowereiwa. Nuulumo na Muluku ninnooniherya wira mulopwana ohinikhapelela etthoko awe mmukhalelo wa werutthuni, muupuwelelo ni omunepani, tootakhala murima onvikana mutthu ohinaamini!—Mmusome 1 Timótheyo 5:8.
15 Muthiyana oniphavela otheliwa nave-tho ookhalana miritti sinceene suulupale. Biibiliya onnittittimiherya miteko muthiyana onitthuneya awe osuwela ni mikhalelo sinireerela awe okhalana wira omukhaliherye iyawe, ni aakhapeleleke atthu a vatthokoni vawe. (Miruku 31:10-31) Mulopwana ni muthiyana onithela wala otheliwa ahinatthi wiilokiherya wira amalelihe miritti sawe, toowiitthuna, owo khanisuwela wuupuwela ele enirowa awe onvahaka ole onirowa awe othelana. Ti vootepa otthuneya ale aniphavela othela aahiiso otheliwa wiilokiherya mmukhalelo womunepani.
16, 17. Malakiheryo xeeni a Biibiliya anitthuneya wuupuweleliwaka ni ale aniphavela othela aahiiso otheliwa?
16 Mutthu oniphavela othela aahiiso otheliwa ohaana wuupuwelela malamulo Muluku oninvaha awe mulopwana ni muthiyana. Mulopwana ohaana osuwela ele enitaphulela aya okhala muhooleli a etthoko ya muKristau. Muritti ola khovaheriwe waahasula atthu a vatthokoni vawe. Masi, owo ohaana otakiha moota Yesu onihoolela awe. (aÉfeso 5:23) Nave-tho, muthiyana muKristau ohaana osuwela muteko woottittimiheya onivahiwa athiyana. Niireke muthiyana owo onoowerya wiiwelela ‘ikano sa iyawe’? (aRoma 7:2) Muthiyana owo onniiwelela nlamulo na Yehova ni na Kristu. (aGalasia 6:2) Vano, olamulelo wa mulopwana vatthokoni, khahiyo olamulelo wa Yehova hata wa Yesu Kristu. Nto, niireke muthiyana owo onookhaliheryaka ni wiiwelela olamulelo wa mulopwana ola oottheka? Akhala wira muthiyana ola khonrowa owerya wiiwelela malamulo a mulopwana owo, nto fataari okhootta otheliwa.
17 Nave-tho, khula mutthu onithela wala onitheliwa ohaana okhala oolikana ene wira okhapeleleke soophavela sa mukhwaawe. (Mmusome aFilipi 2:4.) Paulo olempe so: “Khula mutthu ahiphavelé sinimurerela yowo pahi, nto àphaveleleke-tho oreriwa akhw’awe”. Upuxeriwaka ni Muluku, murummwa Paulo aahoona wira alopwana anniphavela woona wira annittittimihiwa vanceene ni axaaraya. Nto muthiyana onniphavela woona wira onniphentiwa ni iyawe.—aÉfeso 5:21-33.
Ti vamiruku omuhaaya mutthu wira oohoolekeni okathi onuuryana anyu
18. Nthowa xeeni atthu anuuryana anitthuneya aya okhalana ephoole okathi anuuryana aya?
18 Okathi wowuuryana, khahiyo okathi wootthekula paahi. Owo tori okathi onireerela mulopwana ni muthiyana wiixutta moota wookhapelelana, wira yoone akhala wira vannireerela othelana. Okhala wira ti veephattu ophavela ophentiwa ni wooniherya ophenta, nto okathi atthu anuuryana aya ti vootthuneya okhalana ephoole, mwaha woowi pooti weeherereya opaka itthu sineemereriwa paahi ale athelanne. Masi, atthu aniphentana mwekeekhai annisyaka khula etthu yaarowa ohonona wataana wa mukhwaaya ni Muluku. (1 aTesalonika 4:6) Akhala wira munimuurya wala wuuryiwa, muhaana okhalana ephoole; eyo enimoophwanyihani mureerelo pooti muthelaka aahiiso muhithelaka.
MOOTA XEENI MUNROWA ANYU WIIRIHA EKASAMENTO ANYU OKHALA YA OKATHI WOTHEENE?
19, 20. Moota xeeni moonelo wa muKristau voohimya sa ekasamento onivirikana aya nuule wa atthu anceene molumwenkuni? Nvahe ntakiheryo.
19 Akhala wira anamathelana anniphavela wira ekasamento aya ekhale ya mahiku otheene, ahaana osuwela oratteene ele enitaphulela aya ovarihana ni murima wotheene. Anoveela ni ifilme sinnooniherya imaara sinceene anamathelana akhumelaka saana, khiyaawereiha murima atthu akina. Mwekeekhai, ekasamento khahiyo wanikisa masi wanipacerya, eyo piiyo, wanipacerya wa etthu ekumiheriwe ni Muluku wira ekhaleke mahiku otheene. (Maphattuwelo 2:24) Mooriipiha murima, olelo-va atthu anceene kharina moonelo wa Muluku voohimya sa ekasamento. Atthu a ilapo sikina, anithokorerya ekasamento ntoko “otthuka nlutte”. Awo pooti ahisuwelaka moota nlikanyiho nno nnooniherya aya moonelo wa anamunceene voohimya sa ekasamento. Moota xeeni? Nnaamwi nlutte nootthukiwa oratteene nlipaka vanceene, masi nno pooti otthukiwa ni otaphuliwa mookhweya.
20 Anamunceene anoona wira othelana etthu ya okathi vakhaani paahi. Akina annithela wala otheliwa mowaakuveya yuupuwelaka wira anoowerya omaleliha itthu sinivekeliwa mukasamentoni, masi annikupali-tho wira sakhumelela mixankiho mukasamentoni mwaya anoomwalanaka. Muupuweleke wira Biibiliya onlikanyiha ekasamento ni mukhoi. Mikhoi sinirumeeliwa mpakitini sipakiwe wira silipeke, sihikwaseyeke wala wuntta, hata pakiti owo ophwanyiwaka ni munamukhaya. Vamosaru, ekasamento epakiwe wira elipeke. Muupuweleke wira Yesu aahimmye wira: “Yeyo Muluku ephitanyalyawe mutthu ahimwalanyihé-tho”. (Matheyo 19:6) Vakhala wira nyuwo moothela wala mootheliwa, muhaana okhalana muupuwelelo mmosaru voohimya sa othelana. Niireke wira wiiwelela nlamulo nna onniiriha othelana okhala etthu yoovila? Nnaari.
21. Anamathelana athokoreryaneke sai, nto exeeni enrowa waakhaliherya opaka eyo?
21 Ale athelanne ahaana ovikaniha okhalana moonelo wooloka mukina ni mukhw’awe. Vakhala wira anamathelana aniwehexexa mikhalelo sooloka ni wiimananiha wa ole othelanne aya, nto ekasamento aya enrowa okhala yoohakalaliha. Niireke etthu yoohiloka oweha mikhalelo iyo sooloka sa ole othelanne anyu nnaamwi ori mulipa-oottheka? Okhala wira Yehova ti Muluku a xariya, hiyo nohaana ororomelaka wira onrowa owehaka itthu sooloka sinipaka ahu. Nasaalimo aakonhe so: “Apwiya! Mwathokoreryá sottheka sahu, ti pani onalipé oholo wanyu?” (Esalimo 130:3) Alopwana oothela ni athiyana ootheliwa ahaana okhalana moonelo wooloka ni olevelelana mukina ni mukhwaawe.—Mmusome aKolosi 3:13.
22, 23. Moota xeeni Abrahamu ni Sara aryaaya ntakiheryo nooloka wa anamathelana?
22 Moovira mwa iyaakha, ekasamento pooti okumiherya mareeliho manceene. Biibiliya onnilavula sa ekasamento ya Abrahamu ni Sara yuuluvanle ene. Abrahamu ni Sara yaanikhalana mixankiho mookumini mwaya. Muupuwele muxankiho aarina awe Sara, yoowo woonasa wene aarina iyaakha soovikana 60, okathi aarummwale awe okhuma vatthokoni vawe, epooma yoothaaciri ya Uri, wira akhaleke muheemani mahiku otheene. Masi, Sara aanimwiiwelela iyawe. Sara animukhaliherya moomalela Abrahamu, ni aahikhaliherya wira soothanla sotheene sa Abrahamu sikhumele saana. Wiiwelela wa Sara khahiyo waari wa vasulu-sulu. Vamurimani vawe, Sara aanimwiitthana iyawe okhala pwiya awe. (Maphattuwelo 18:12; 1 Pedru 3:6) Owo aanimuttittimiha Abrahamu ni murima wotheene.
23 Masi, eyo khentaphulela wira Abrahamu ni Sara yaaniiwanana okathi wotheene. Ekwaha emosa Sara aahimuhimeerya Abrahamu muupuwelelo awe, masi “molumo ala yahimuripiha murima vanjene Abrahamu”. Ottharaka malakiheryo a Yehova, mowiiyeviha Abrahamu aahiiwelela masu a mwaarawe, nto khikumiherya mareeliho vatthokoni vaya. (Maphattuwelo 21:9-13) Alopwana othela ni athiyana ootheliwa, pooti okhala ale athelanne khalai, anoowerya wiixutta etthu va ntakiheryo na Abrahamu ni Sara.
24. Enamuna xeeni ya ekasamento eninvuwiha Yehova Muluku, nto nthowa xeeni?
24 Mmulokoni mwa eKristau, sookhala ikonto sinceene sa anamathelana oohakalala, eyo piiyo, athiyana anaattittimiha axiiyaya, alopwana anaaphenta ni anaattittimiha axaaraya, yaawo aniimananiha wira apwehe yootthuna ya Yehova nipuro noopacerya mookumini mwaya. Akhala wira nyuwo muniphavela othela wala otheliwa, mmuthanle mwa miruku ole onirowa anyu othelana, mwiilokiherye oratteene ni mphavelase okhalana ekasamento ya murettele ni yoophenta, yeeyo enrowa onvuwiha Yehova Muluku. Mwiira siiso, ekasamento anyu enoowiirihani okhala moophentani mwa Muluku.
a Nwehe muru 2 wa eliivuru Esiiri ya Etthoko Yoohakalala, yoolaleiwa ni Anamoona a Yehova.
b Arumeyi akina oororomeleya a Yehova khalai yaanaatteya. Vaavo Yehova aalamulela awe arumeyi ale a khalai, ni aalamulela awe nloko na Isarayeli, owo aaneemererya waatteya. Yehova khahiyo taakumihenrye waatteya, masi aahivaha malakiheryo yaavareleya muteko mmwaha owo. Nto, maKristau ahaana osuwela wira Yehova khoneemererya-tho wira arumeyi awe yaatteyeke.—Matheyo 19:9; 1 Timótheyo 3:2.