Watchtower EBIBLIOTEKA ONLAINE
Watchtower
EBIBLIOTEKA ONLAINE
Emakhuwa
  • BIIBILIYA
  • ILIIVURU
  • MITHUKUMANO
  • Siensia: Onikhaliherya Sai Okumi Anyu?
    Owehaweha—2015 | Junyo 1
    • MWAHA WA VAKAAPANI | NIIREKE SIENSIA OOMURANTTELA BIIBILIYA?

      Siensia: Onikhaliherya Sai Okumi Anyu?

      Moovarihana ni disionaario mmosa, nuulumo noowi siensia nintaphulela “osoma saana itthu sipattuxiwe ni osuwela makhalelo a erimu ni elapo orweela wa oweha, weererya, ni ovarerya”. Osuwela itthu iyo ti vooxankiha ni muteko muulupale. Masientista anniviriha isumana, myeeri, ni iyaakha amananihaka weererya ni oweha itthu. Ikwaha sikina, khaniphwanya itthu anitokosa aya, masi okathi mukina anniphwanya itthu sinaakhaliherya atthu. Muthokorerye matakiheryo vakhaani.

      Empereesa emosa wEuropa yoopaka ifiltro sa plastiko soolipa ni sootthuneya sinimukhaliherya mutthu ohiwereiwa akhala wira oowurya maasi oohiloka. Ekaruma ntoko eyo yaahirumeeliwa oHaiti okathi yaakhumelenle aya etetere eyaakha ya 2010.

      Ikilometuru sinceene vasulu va elapo, ehaavo ereedi ya isateelite eniitthaniwa Sistema de Posicionamento Global (GPS). Wanipacerya, ekaruma ela yaapakiwe wira erumeeliweke ni atoropa. Masi olelo-va ennaakhaliherya ale aneettiha mikukutta, iviyau, ale aniweettiha apakiti, alipa ooxaya ni alipa ooweetteetta wira ahirimeele. Tthiri masientista yaawo akumihenrye ereedi ya GPS aahokhweiheryani orowa opuro oniphavela anyu.

      Niireke munnimurumeela selulari, komputadore, wala Interneti? Wala orowa vahoolo wa medicina onnikhaliherya okumi anyu? Mootoko weetta ni eviyau? Akhala wira ti siiso, munnittottela mureerelo ele masientista apanke aya. Tthiri siensia onnookhaliheryani mwa inamuna sinceene.

      ITTHU SIHINISUWELIWA NI SIENSIA

      Amananihaka wuncererya osuwela waya, masientista a vano annitokosa vanceene erimu ni elapo. Masientista aniitthaniwa físicos nucleares, annitokosa moota sinvara awe muteko átomo, nave masientista astrofísicos annimananiha wuupuwelela ibilyau sinceene sa iyaakha sivinre wira asuwele maphattuwelo a erimu ni elapo. Vaavo animananiha aya otokosa itthu iyo ohela muhina iye sihinooneya, masientista makina anuupuwela wira vaakhanle wira Muluku yoowo ori mwaneene Biibiliya ookhala, nto yaamumphwanya.

      Ahaavo masientista ni mafilosofo anlipiherya muupuwelo owo. Moovarihana ni mulipa oolepa Amir D. Aczel, awo anikhaliherya “muupuwelo wa siensia ohinikupali wira Muluku ookhala”. Mwa ntakiheryo, físico mmosa oovuwa, ohimyale wira “ohiphwanyiwa wa etthu enooniherya wira Muluku ookhala yoowo onikhaliherya elapo ni erimu, onnooniherya tthiri wira Muluku owo khokhanle”. Akina anihimya wira okupali miteko sa Muluku yoowo ori mwaneene Biibiliya onlikanasa ni okupali “maxitta” ni “olavilavi”.a

      Nto, nikoho ninkhuma tinla: “Niireke siensia oosuwela itthu sinci voohimya sa opattuxiwa wa olumwenku wira ohimye ekeekhai?” Waakhuliwa ti woowi ‘nnaari’. Ekeekhai wira siensia oorowa vahoolo, masi hata vari siiso, masientista manceene annikupali wira anisuwela itthu vakhaani paahi, niire so, khanisuwela etthu. Steven Weinberg yoowo aaphwannye etthuvo ya Nobel de física, aahimmye so: “Hiyo khaninkhala-khala nisuwelaka itthu sotheene”. Prusoore mmosa onisomiha universidade Martin Rees yoowo ori-tho Astrônomo Real da Grã-Bretanha olempe so: “Sihaavo itthu sinceene atthu ahinrowa aya wiiwexexa”. Moone matakiheryo anittharelana:

      ● Ale anisoma makhalelo a erutthu khaniiwexexa itthu siniiraneya muhina mwa iseelula sikumi. Mwa ntakiheryo, khaniiwexexa moota iseelula sinirumeela aya ikuru, moota sinikumiherya aya iproteina, ni moota iseelula sinikawanyeya aya.

      ● Ikuru siniitthaniwa gravidade sinninikhaliherya khula esekuntu, masi ikuru iyo sinnaatikiniha mafísico. Awo khaniiwexexa moota ikuru iyo sinniroiha aya vathi okathi nintuphela ahu musulu, wala moota mweeri oniwerya aya orukurerya elapo oryeene opuro omosa.

      ● Masientista anisoma olumwenku anihimya wira etthu yowiiraka 95 pursento ya erimu ni elapo ya vathi khenooneya ni khivaniweryaneya ophima ni ikaruma sa siensia. Epantte eyo ehinooneya ennivikaniha ohisuweliwa moota ekhumenle aya.

      Sookhala itthu sikina masientista ahinsuwela aya. Mwa ntakiheryo, sientista mmosa oovuwa ohimmye so: “Tthiri khasireere itthu sihinsuwela ahu. Miyo, kinoona wira makhalelo a erimu ni elapo annimwiiriha mutthu otikinihiwa ni ophavela osuwela itthu sinihoverya awe”.

      Akhala wira munniikoha wira siensia ohanle omuranttela Biibiliya vamosa ni Muluku, muupuweleke wira masientista aarumeela ikaruma sootepa owerya wira atokose erimu ni elapo; masi awo khawenrye osuwela itthu sinceene sa olumwenku onnirukurerya. Etthu ekina enooniherya wira eyo ekeekhai, tiile enikomentariwa ni Encyclopedia Britannica wanikisa wa mwaha woorakama yoowo onilavula sowiiraneya ni munnuwelo wa astronomia, eriki: “Olelo-va, hata sivinre ene iyaakha sowiiraka 4.000 sa astronomia, nnootepa ohiiwexexa makhalelo a erimu ni elapo ntoko sahiiwexexa aya aBabilonia”.

      Anamoona a Yehova annittittimiha ehakhi ya khula mutthu voohimya sa mwaha ola. Hiyo ninnitthara yoolakiherya eni: “Orera wanyu murima osuweliweke n’atthu othene”. (aFilipi 4:5) Nto ni muupuwelo mmosaru, ninnoolattulani wira mutokose moota Biibiliya ni siensia onivarihana awe ni wiiwanana.

      [Enoota]

      a Atthu akina annimukhootta Biibiliya mwaha wa sowiixuttiha sa khalai ni sa niinano sa ekerexa, ntoko iye soowi nsuwa ni iplaneta sotheene sinnirukurerya elapo, wala Muluku oopattuxa olumwenku mwa mahiku 6 a iwoora 24.​—Moone ekaaxa eni: “Biibiliya ni Itthu Sikupaleeliwe ni Siensia”.

      [Ekaaxa epaaxina 5]

      Biibiliya ni Itthu Sikupaleeliwe ni Siensia

      Biibiliya khahiyo eliivuru ya myaha sa siensia. Masi ale yaamulepa, yaahihimya itthu sekeekhai seiyo sinaatikiniha masientista olelo-va. Moone matakiheryo anittharelana:

      Iyaakha sirina aya olumwenku

      Masientista anihimya wira elapo erina iyaakha sowiiraka ibilyau 4, nave, olumwenku opattuxiwe mwa iyaakha sowiiraka 13 wala 14 ibilyau sene. Biibiliya khonihimya okathi opattuxiwe aya olumwenku. Khekhanle eversu ya Biibiliya enooniherya wira elapo erina paahi iyaakha ikonto vakhaani. Eversu yoopacerya enihimya so: “Wopajeryani, Muluku opattunxe erimu n’ilapo ya vathí”. (Maphattuwelo 1:1) Yoohimmwa ela enniwiiriha masientista ophavela osuwela iyaakha sirina aya olumwenku moovarihana ni sowiixuttiha saya.

      Olokiheriwa wa elapo wira ekhaliweke ni apinaatamu

      Eliivuru ya Maphattuwelo ekapitulu 1 ennirumeela nuulumo noowi “nihiku” ehimyaka moota yaalokiheriwe aya elapo wira ekhaliweke. Ekapitulu eyo ennimala ni okhumelela wa apinaatamu. Biibiliya khonihimya iwoora kavi yaakhalana aya “mahiku” ale oopattuxa. Nto eyo enniwiiriha masientista a vano wiimananiha otokosa mwaha owo. Hiyo ninsuwela paahi wira “mahiku” ale ahimmwale, yaanivikana iwoora 24.

      Ikuru sinivarelela elapo

      Biibiliya onnitthokiherya elapo ntoko etthu “ehirina yovarelela”. (Yobi 26:7) Biibiliya khoniromola itthu sowoothiwa sa okathi wa khalai seiyo saahimya wira eplaneta ahu yaari vasulu va mutthu oowoopiha wala vasulu va etthepo yuulupale yeeyo yateexiwe ni khapa. Nto, Biibiliya aahiwiiriha masientista otokosa mwaha owo. Khalai Nicolau Copérnico ni Johannes Kepler yaahitthokiherya moota iplaneta sinirukurerya aya nsuwa seettihiwaka ni ikuru sihinooneya. Muhoolo mwaya, Isaac Newton aahooniherya moota ikuru sa gravidade sineettiha aya itthu siri osulu.

      Iretta ni oratta

      Eliivuru ya Onamukuttho, yookhalana malakiheryo yaawo yaavahiwe aIsarayeli voohimya sa moota woosyaka iretta sinravihaniwa, ni ohikumana ni atthu mwaha wa oretta. Moovarihana ni malamulo awo, eliivuru ya Otumererya 23:13, 14 yaanaaruma aIsarayeli ophavelasa opuro vate va maxaxa wira eriheleke-wo ikokhola ni opaka miyoso suulupale. Nto yahaana othipa nlitti, numala-vo wuuhwela. Mwa iyaakha 200 sivinre, masientista ni mameediku tawenrye aya paahi osuwela otthuneya waya malakiheryo awo.

      Malakiheryo a Biibiliya mmanle anyu osoma, alempwale mwa iyaakha sinceene sivinre. Nto alipa oolepa ale yaawenrye sai olepa itthu sekeekhai nnaamwi anamunceene a okathi ole, yahaacalela itthu iyo? Mwaneene Biibiliya onaakhula so: “Ntoko erimu erakamelannyaya ni vathí, siso iphiro saka sorakamelana n’iphiro sanyu, miruku saka sorakamelana ni sawinyu”.​—Yesaya 55:9.

  • Itthu siensia Ohiniwerya Awe
    Owehaweha—2015 | Junyo 1
    • MWAHA WA VAKAAPANI | NIIREKE SIENSIA OOMURANTTELA BIIBILIYA?

      Itthu Siensia Ohiniwerya Awe

      Mwa iyaakha sivinre niinano, sookhumelela iliivuru sinceene sinaakhaliherya atthu ahinimukupali Muluku. Iliivuru iyo sinniwiiriha anamunceene ophavela osoma masi khaniphwanya ele aniphavela aya. Neurocientista David Eagleman olempe so: “Atthu akina anisoma iliivuru iyo anikupali wira masientista annisuwela itthu sotheene”. Owo aahincererya so: “Masientista ooloka aakhalana muupuwelo woophavela wiixutta itthu sikina, nave sowiiraneya sa siensia soosareya itthu sootikiniha”.

      Iyaakha sinci sivinre, masientista oosuwela yaahipaka itthu sootikiniha aphavelaka ophwanya waakhuliwa wa makoho a itthu sootikiniha sa olumwenku. Masi, akina yaahipaka itthu soohikhalela. Isaac Newton, aari sientista oosuweliwa vanceene. Owo aahooniherya moota ikuru sa gravidade sinilipiha aya iplaneta, itheneeri ni igalaxia wira sihimoreke. Owo aahimukumiherya cálculo a epantte ya matemaatika onirumeeliwa wira opakiwe komputadore, weetta ni eviyau, ni física nuclear. Masi, Newton aanaamini ele eniitthaniwa alquimia ni pseudociência, eyo piiyo, orumeela itheneeri ni maxitta ophavelaka otatuxa iyuuma ni itthu sikina soohikhalana efaita wira opake eweero.

      Iyaakha 1.500 ahinatthi Newton opaka eyo, astrônomo Ptolomeu aahitokosa erimu ni maitho awe. Owo aahimananina oweha moota sineetta aya iplaneta ohiyu, ni aahipaka maapha. Masi owo aakupali wira nsuwa ni iplaneta sotheene sinnirukurerya elapo. Astrofísico oovuwa Carl Sagan, aahilepa voohimya sa Ptolomeu oriki: “Mwaha woowi muupuwelo woohiloka waanikupaliwa mwa iyaakha sowiiraka 1.500, eyo enooniherya wira hata mutthu ootepa osuwela onoowerya ohimya itthu soohikhala sekeekhai”.

      Olelo-va, masientista annikhalana muxankiho mmosaru mwa sootokosa saya. Niireke aaphwanya soohimmwa sotheene voohimya sa olumwenku? Nnaamwi orowa vahoolo wa siensia oniphwanyihaka mireerelo sinceene ni onikhaliheryaka, ti vootthuneya okupali wira sookhala itthu siensia ohiniwerya awe. Físico Paul Davies ohimmye so: “Khivaniweryaneya ophwanya soohimmwa sooloka sinitthokiherya maphattuwelo a erimu ni elapo sikhanle soomalela ni soowiiwanana”. Moolumo ala ahinikhootteya anivarihana ni ekeekhai eni: “Apinaatamu khaniwerya osuwela saana maphattuwelo a elapo”. Nto vaavo mutthu onihimya awe wira siensia onnitthokiherya itthu sotheene, nihaana okhalana ephoole.

      Biibiliya onnilavula sa itthu sootikiniha ohimyaka so: “Nto sothene iya t’ipantte yamukhani ya miteko sawe: ti namalwe pahi a molumo awe”. (Yobi 26:14) Tthiri khasireere itthu sa Muluku apinaatamu ahinsuwela aya saana. Eyo enivarihana ni moolumo murummwa Paulo aalempe awe mwa iyaakha sowiiraka 2.000 sivinre, yaawo ani: “Vekekhai, othajiri wa Muluku n’ankhili awe n’usuwela wawe ti wulupale. Hiyo khaninwerya otaphulela mupuwelo awe, nnákhala osuwela iphiro sawe”.​—aRoma 11:33.

      [Eponto yuulupale epaaxina 7]

      Veekeekhai Biibiliya onninikhaliherya mwa inamuna seiyo siensia ohinwerya awe

      [Ekaaxa epaaxina 7]

      Malakiheryo Yaawo Siensia Ohinwerya Awe Ovaha

      Nnaamwi siensia osuwelihaka itthu sa molumwenkuni, Biibiliya onnivaha sooruma ni malakiheryo anikhaliherya wataana ni atthu akina ni enamuna ya okumi woohakalaliha. Muthokorerye matakiheryo anittharelana.

      Wiipasoopa Voohimya sa Otakhala

      Okhapelela okumi

      “Muhimwivé mutthu”.​—Okhuma 20:13.

      “Othene ale ananyokha akhw’aya, awo anamwiva”.​—1 Yohani 3:15.

      Okhalana ni okumiherya murettele

      “Mukhotteke sotakhala, mwireke sorera: mphaveleke murettele, mwetteleke wìwanana”.​—Esalimo 34:15.

      “Ale anaphavelela murettele atthu othene, annàla murettele, annìmiha exariya”.​—Yakobo 3:18.

      Osyaka okhala ootakhala

      “Apwiya annasuwela atthu òrera murima n’ale òtakhala: anniphweliwa n’alipa-òwali ni òhìwelela”.​—Esalimo 11:5.

      “Muhimukhalelé nrima mutthu òwali: muhitthareké mwettelo awe. Tthiri Apwiya anniphweliwa n’atakhali”.​—Miruku 3:31,  32.

      Etthoko Yoohakalala

      Nwiiweleleke anamuyari anyu

      “Nyuwo anamwane! Nwiweleleke atith’inyu n’ame anyu mwaha w’Apwiya, okhala wira siso ti vanrerelaya. Ekano ela enihimya wira: ‘Mwattittimihe atith’inyu n’ame ayu’ ti yoruma yopajerya erina natiri, ehimyaka wira: ‘wira mwetteke ni murettele n’ikumi mahiku manjene vathí-va.’”​—aÉfeso 6:1-3.

      Nwiixuttiheke aniinyu saana

      “Vano nyuwo, alipa-òyara, muhanyonyiheké an’inyu, masi mutthukule miru saya, nwettihaka ni mwalakaka n’ikano s’Apwiya”.​—aÉfeso 6:4.

      “Nyuwo, alipa-òyara: muhanyonyiheké an’inyu, wira ehojeyé”.​—aKolosi 3:21.

      Mumphenteke ni omuttittimiha ole othelanne anyu

      “Mulopwana amphenteke mwar’awe ntoko sinìphentawe, ni wira muthiyana amuttittimiheke iy’awe”.​—aÉfeso 5:33.

      Okhapelela itthu soopattuxiwa

      Aahimyaka aIsarayeli a khalai, yaawo yaahonona elapo mwa inamuna sinceene, Biibiliya aahimya so: ‘Elapo ya vathi yonanarihiwa ni atthu .  . . Tivó atthu otheene aakhalana mulattu. (Yesaya 24:5, 6, Tradução do Novo Mundo) Muluku onimwaahukhumu ale anihonona elapo moolakela. Tthiri ‘onimwapwetexa ale anihonona elapo’. (Wisupulula 11:18) Awo khanwerya otthyawa ohukhummwa mwaha wa miteko saya.

Watchtower EBIBILIOTEKA ONLAINE (1982-2025)
Okhuma
Okela
  • Emakhuwa
  • Ovaha
  • Siniphavela Anyu
  • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
  • Malamulo Oorumeela
  • Mwaha Woosuka Isiiri
  • Privacy Settings
  • JW.ORG
  • Okela
Ovaha