Watchtower EBIBLIOTEKA ONLAINE
Watchtower
EBIBLIOTEKA ONLAINE
Emakhuwa
  • BIIBILIYA
  • ILIIVURU
  • MITHUKUMANO
  • g17 N.° 2 ipaax. 12-13
  • Alhazen

Mpantta ola khekhanle eviidiyu.

Muniswaamihe, khivaniweryaneya orumiha eviidiyu ela.

  • Alhazen
  • Nvenye!—2017
  • Miru Saamukhaani
  • EREPRESA OMURO NILO
  • ELIIVURU YA SIENSIA ENISOMA ITTHU SINOONEYA
  • CÂMERA OOPACERYA
  • ENAMUNA YA SIENSIA
Nvenye!—2017
g17 N.° 2 ipaax. 12-13

SOWIIRANEYA SA KHALAI

Alhazen

Alhazen

WOONASA WENE, khimutonko wiiwa oromoliwaka Abū ‘Alī al-Ḥasan ibn al-Haytham. WEstados Unidos ni wEuropa, owo onisuweliwa okhala Alhazen, mwa nttaava na eLatim. Nttaava na Árabe oniitthaniwa al-Hasan. Masi, otheene ahu ninnittottela mureerelo muteko awe. Tthiri, owo onnihimmwa okhala “mutthu ootepa otthuneya ni okhalihenrye myaha sa siensia”.

MUSUWELE ELA

  • Alhazen onnisuweliwa okhala “sientista oopacerya eekeekhai”, mwaha woowi aanirumeela mwa nthiti enamuna ya siensia eniitthaniwa “weererya itthu”.

  • Owo aahiphwanya inamuna soopacerya sinikhaliherya olatha ifootu seiyo sinirumeeliwa mpakha olelo-va.

  • Muteko aavara awe wa ilenti, wookhaliherya opakiwa ookulu oopacerya, microscópio ni eteleskoopiyu.

Alhazen aayariwe oBasra, vano oniireliwa wIraque, mwaakha wa 965 nuumala Kristu orwa. Owo aanisiveliwa osoma itheneeri, iplaneta, química, matemaatika, medicína, muusika, óptica, física, ni ipoema. Xeeni nintthuneya ahu omuxukhurela?

EREPRESA OMURO NILO

Palano a Alhazen aanisuweliwa mwa iyaakha sinceene. Owo aaphavela oteka erepresa omuro Nilo. Masi mwaakha wa 1902, sivinre ene iyaakha sowiiraka 1.000, tepakiwe aya erepresa omuro Nilo, epooma ya Assuã.

Alhazen aahimpaka programa aarowa okhaliherya ovukula osarya-sarya ni othowa wa maasi wEjiitu, opakaka erepresa. Okathi mwene a oKairo, Caliph al-Hakim, aiwale awe eyo, aahimulattula Alhazen wira apake erepresa eyo wEjiitu. Nuumala oweha muro ole, Alhazen ahoona wira khaarowa owerya opaka erepresa ele. Masi, Alhazen aanoova ohukhummwa ni mwene al-Hakim, yoowo aasuweliwa okhala ootakhala. Nto wira ohihukhummwe, Alhazen aahiipaka okhala mulolo mwa iyaakha 11, mpakha okhwa wa Caliph mwaakha wa 1021. Okathi aatthukweliwe awe mwaha wa wiipaka okhala mulolo, Alhazen aahikhalana okathi munceene woovara miteko sikina.

ELIIVURU YA SIENSIA ENISOMA ITTHU SINOONEYA

Ohinatthi otaphuliwa, Alhazen iira olempe ene ivolume 7 sa Eliivuru ya Siensia Enisoma Itthu Sinooneya (Book of Optics). Eliivuru eyo ennihimmwa okhala “eliivuru yootepa otthuneya ya myaha sa física”. Alhazen onnitthokiherya inamuna sirumenle awe wira otokose moota onikhumela aya waarya. Eyo enihela muhina moota waarya iwo onikawanyeya aya wira okumiherye ikoore soovirikana, moota onikhumela aya valoolani, ni moota onivirikana aya okathi onikhuma aya opuro omosa orowaka opuro mukina. Nave-tho, owo aahisoma moota niitho nniwerya aya woona, mukhalelo aya ni moota ninvara aya muteko.

Iliivuru sa Alhazen saalempwale ni nttaava na Árabe. Nto eseekulu 13 saahitaphuleliwa ni eLatim. Muhoolo mwaya, asomi anceene a wEuropa yaanirumeela iliivuru iyo. Nave iliivuru sa Alhazen voohimya sa ilenti, saahaakhaliherya atthu yaapaka ookulu wEuropa. Okathi yaakunxe aya ilenti piili aluluwanyihaka ekina ni ekhwaaya, yaahipaka eteleskoopiyu ni microscópio.

CÂMERA OOPACERYA

Alhazen, ahiixutta itthu seiyo mpakha olelo-va sinirumeeliwa wira elathiwe efootu. Owo aahipaka ele enisuweliwa okhala câmera escura, wala maakina oopacerya oolatha ifootu. Maakina awo yaari “ekwaartu yooriipa” yaarina ephaka yaamukhaani. Okathi waarya waavira aya vaphakani, waarya iwo waanooniherya itthu saari vate siwenhe ene vathi.

Câmera escura

Alhazen aahimpaka câmera escura oopacerya

Okhuma mwaakha wa 1800, câmera escura aahiheliwa iplaka sa ifootu wira oweryeke wooniherya ilatarato mwa enamuna sahaarowa aya ottiphaka. Nto eyo yaakumihenrye exeeni? Yaahikumiherya maakina oolatha ifootu. Maakina otheene anilatha ifootu olelo-va, annikhalana niitho moolikana ni câmera escura.a

ENAMUNA YA SIENSIA

Alhazen aanivarihela muteko enamuna enirumeeliwa ni siensia wira otokose saana itthu sa ephattu. Nto yaari etthu yoohakalaliha, maana eyo khiyaapakiwa okathi ole. Alhazen aari mmosa a atthu ale yaatokosa itthu saahimmwa, arumeelaka enamuna ya siensia eniireliwa weererya itthu. Nuumala otokosa etthu, owo khoovelela ovaanyiha akhala wira khiyaarina mathipelo, nnaamwi akina yaakupali.

Yoolema ya siensia a vano eni: “Mooniherye mathipelo a etthu enikupali anyu!” Akina annimuhimya Alhazen okhala “mutthu opacerinhe inamuna sa siensia a vano”. Tthiri, vannireerela omuxukhurela.

a Atthu a wEstados Unidos ni wEuropa, khiyaiwexexa moota câmera escura aalikana awe ni niitho, mpakha otthokiheriwa ni Johannes Kepler eseekulu 17.

“Owo Ooniixuttiha Siensia a Ekeekhai”

Moovarihana ni mulipa-oolepa Jim Al-Khalili, Alhazen aari sientista muulupale “ohiya mwaha woosuwela etthu yootepa otikiniha . . . Masi, mwaha woowi owo ooniixuttiha siensia a ekeekhai”. Eliivuru ya Alhazen Book of Optics, ennihimmwa okhala “eliivuru ya siensia a ekeekhai yoomalela”. Eliivuru eyo ti yoomalela maana yookhalana soohimmwa sa ekeekhai sa moota woomutokosa siensia, ikaruma aarumeela awe, ni itthu aaphwannye awe.

    Watchtower EBIBILIOTEKA ONLAINE (1982-2025)
    Okhuma
    Okela
    • Emakhuwa
    • Ovaha
    • Siniphavela Anyu
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Malamulo Oorumeela
    • Mwaha Woosuka Isiiri
    • Definições de Segurança
    • JW.ORG
    • Okela
    Ovaha