Haymaanootee Daridoogan Merettiya Metuwaa

KIRISTTOOSAPPE simmin 500 heeraappe biidi 1500 heeraa gakkanaashin deꞌiya wodiyan, issi biittan deꞌiya asay darotoo issi mala haymaanootiyaa kaallees. Mata wode, 19tta xeetu layttaa wurssettan Awurooppan, arggo baggaara Kaatolikeenne Protesttanttee, arshsho baggaara Orttodookiseenne Isilaamay, qassi Ayhuda Haymaanootee, giishin amarida waanna haymaanootetu xallay deꞌees. Ha wodiyan Awurooppaaninne saꞌa ubban haymaanootee keehippe corattidoogau siree baawa. Issi biittan deꞌiya issoti issoti ekkidoogaappe woy baqatidi woykko deꞌanau giidi he biittaa biidaageeti efiidoogaappe denddidaagan, ooratta haymaanooteti aakkidosona.

Hegaappe denddidaagan, ha wodiyan Awusttiraaliyaa, Biritaaniyaa, Paransaaye, Jarmanenne Amarkkaa mala biittatun Isilaama, Budisttenne Hindu haymaanootiyaa kaalliya daro asati deꞌoosona. Hegaadankka, Yihoowa Markkati Kiristtaane gidiyoogaadan, 239⁠ppe dariya biittatun minnidi oottiiddi deꞌoosona; Mino Yihoowa Markkatu qooday, 14 biittatun huuphiyan huuphiyan 150,000⁠ppe bolla.—Sinttaa 15n deꞌiya saaxiniyaa xeellite.

Issi biittan deꞌiya haymaanootee dariyoogee tamaarissiyaageetuyyo metuwaa medhana danddayees. Leemisuwau, meeze gidida baalata xeelliyaagan issi issi keehippe koshshiya oyshati denddana danddayoosona: Tamaaretu haymaanootee ayba gidinkka, ubba baalata bonchanaadan eta ubbaa wolqqanttana koshshii? Daroti hegaa mala baalata mooroy baynnabadan xeellana danddayoosona. Gidikkokka, amarida asay deꞌiyo citaa xeelaakka bonchana bessennee? Qoppana koshshiya hara hanotaykka deꞌees: Haymaanootee Kawotettaa oosuwan gelennaadan higgee diggiyoonne haymaanootiyaa timirttee kawo timirttiyan gujettenna biittan, hegaa mala baalata bonchanaadan wolqqanttiyoogaa issoti issoti higgiyaappe dummatiyaabadan xeellokkonaa?

Yeleta Gallassata

Guuttabankka gidin haymaanootiyaara gayttida baalata xeelliyaagan, bala ogiyan xeelliyoogee merettana danddayees. Daro timirtte keettatun bonchettiya yeleta gallassatu hanotay hegaa mala. Yeleta gallassaa bonchiyo haratu maataa Yihoowa Markkati bonchiyaaba gidikkonne, eti hegaa mala baalatun shaahettennaagaa intte loyttidi eriyoogee sirissenna. Yihoowa Markkatinne eta naati he baalata bonchennay aybissakko erennan aggana danddayeeta.

Le livre des religions (Haymaanootetu Maxaafaa) geetettiya, Paransaayen daro asau deꞌiya Insayikiloppiidee, ha wogaa meeze giidi xeesessinne “haymaanootiyaara gayttenna meezetu” giddon gujjees. Yeleta gallassaa bonchiyoogee ha wodiyan deretettan meeze gidida qohennabadan qofettiyaaba gidikkonne, ayyo doomettay eeqaa goynuwaappe.

The Encyclopedia Americana (1991 attamettidaagaa) geetettiya maxaafay: “Beni wode Gibxxeti, Giriiketi, Roometinne Parsseti xoossatu, kawotunne daannatu yeleta gallassaa bonchidosona” yaagees. Ralfa, Adelinonne Linttena geetettiya xaafeti hegau gaaso gidiya, asau geemmidabata qonccissoosona. Eti The Lore of Birthdays geetettiya bantta maxaafan kaallidi deꞌiyaagaadan giidi xaafidosona: “Wogetettau pultto gidida Masphexoomeenne Gibxxee, asay ba yeleta gallassaa hassayiyoogaanne bonchiyoogaakka doommido soho. Beni wode yeleta gallassaa xaafi oyqqiyoogee koshshiyo waanna gaasoy, xoolinttee deꞌiyo ginaa xeellidi issi uraa qaadaa yootanau keehippe koshshiyo gishshataassa. Geeshsha Maxaafay xoolinttiyaa qoodiyoogaa xeelliyaagan yootiyoobaa gaasuwan, aara mino gaytotettay deꞌiyo yeleta gallassaa bonchiyoogaappe haakkanau koyiya oonanne hegee keehippe qofissiyaaba.—Isiyaasa 47:13-15.

Hegaa gishshau, The World Book Encyclopedia geetettiya maxaafay: “Beni wode Kiristtaaneti o yeleta gallassaa bonchiyoogaanne eeqa goyno meezedan xeelliyo gishshau, A [Kiristtoosa] yeleta gallassaa bonchibookkona” yaagiyoogaa nabbabiyoogee garamissiyaaba gidenna.—Vooliyuume 3, sinttaa 416.

Qommoora beꞌidoogaa bantta qofan wottidi, Yihoowa Markkati yeleta gallassaa bonchiyoogan shaahettokkona. Naꞌi yelettiyoogee ufayssiyaanne garamissiyaaba gidiyoogee qoncce. Naati wodiyaappe wodiyan dicciiddinne gasttiiddi biyo wode, yelidaageeti ufayttiyoogee wottin deꞌiyaaba. Yihoowa Markkati bantta so asaunne laggetuyyo imotaa immidinne etaara loꞌꞌo wodiyaa aattidi etau siiquwaa bessiyoogankka keehippe ufayttoosona. Gidikkokka, yeleta gallassaa bonchiyoogaa doomettaa xeelliyo wode, eti layttaa giddon hara wodiyan hegaadan oottanau koyoosona.—Luqaasa 15:22-25; Oosuwaa 20:35.

Ufayssa Masqqalaa

Saꞌa yuushuwan, ubba Kiristtaane gidenna daro biittatunkka, Ufayssa Masqqalay bonchettees. Kiristtaane geetettiya daro haymaanootetun ha baalay bonchettiyo gishshau, Yihoowa Markkati hegaa bonchennaagee garamissiyaaba gidana danddayees. Hegaadan gididoy aybissee?

Daro insaykiloppiideti qoncciyan yootiyoogaadan, Yesuusa yeleta gallassay Rooma biittan eeqa baalaa bonchiyo Tisaase 25⁠ra coo gattidoba.a Dumma dumma maxaafatuppe ekettida kaallidi deꞌiya qofata akeekite:

“Kiristtoosa yeleta gallassay erettenna. Wonggeleti gallassaa gidin aginaakka gidin yootokkona.”—New Catholic Encyclopedia, Vooliyuume III, sinttaa 656.

“Ha wodiyan Awurooppan aakkidi deꞌiya woykko kase wodiyan xaafettida Ufayssa Masqqalaa meezeti, tumuppe Kiristtaanetu meeze gidokkona; shin Woosa Keettati ekkido woy coꞌꞌu giidi xeellido eeqa goyno meezeta. . . . Ufayssa Masqqalaa wode ufayttanau oottiyo daro meezetuyyo leemiso gididay Roome biittaa Saternaaliyaa.”—Encyclopaedia of Religion and Ethics (Edinburgh, 1910), Jemis Hestings attamissidoogaa, Vooliyuume III, sinttaa 608-9.

“Oyddantta xeetu layttaappe doommidi, Ufayssa Masqqalay Tisaase 25n Kiristtaane geetettiya woosa keettatu ubban bonchettiiddi deꞌees. He wode, hegaappe kaalliya gallassatun gallassa wodee aduqqiyo gishshau, he gallassay qammaa wodee gallassaa wodiyaappe dariyo, eeqaa goynuwan awa ayfee zaarettidi yelettiis giidi qoppiyo ‘Awa Ayfiyaa Yeleta (Laatiiniyan natale) Gallassaa.’ Roome biittan Woosa Keettay keehippe meeze gidida ha baalaa . . . muleera dummayidi ba woga oottiis.”—Encyclopaedia Universalis, 1968, (French) Vooliyuume 19, sinttaa 1375.

“Ufayssa Masqqalaa baalay aakkanaadan oottiday, hegee Sol Invictus (Ooninne xoonenna awa ayfiyaa, Mithra) geetettiya eeqaa goynuwaa baalaara malatiyoogaa. Hara baggaara, Tisaase 25y qammaa wodee gallassaa wodiyaappe dariyo gallassa gidiyo gishshau, Kiristtoosa baggaara alamiyau keehippe qonccida pooꞌuwaadan qofettiis; hegaa gishshau, Sol Invictus malaatiyoobay Kiristtoosakko laamettiis.”—Brockhaus Enzyklopädie, (German) Vooliyuume 20, sinttaa 125.

Issoti issoti Ufayssa Masqqalaabaa tumaa eriyo wode ayba zaaruwaa immidonaa? The Encyclopaedia Britannica geetettiya maxaafay hagaappe kaallidi deꞌiyaagaadan qonccissees: “Inggilizen 1644n piyuritaane geetettiyaageeti hegee [Ufayssa Masqqalay] eeqa goynuwaara gayttida baala gidiyoogaa gaaso oottidi, Parlaaman kiyida higgiyan he gallassi ufayssan poocu giyo aybanne woykko haymaanoote ooso aybanne diggidosona; qassikka he gallassi xoomanaadan azazidosona. CHarles II, he baalaa bonchiyoogee wotti yeggidi doomettanaadan oottiis; shin Iskkoote biittaa asay Piyuritaane haymaanootiyaa qofaa aggibeenna.” Beni Kiristtaaneti Ufayssa Masqqalaa bonchibookkona; ha wodiyan Yihoowa Markkatikka Ufayssa Masqqalaa bonchokkona woykko aara gayttidabaa oottokkona.

Gidikkonne, Geeshsha Maxaafay hara wodiyan imota immiyoogee woykko issi keettaa asaa woy laggeta imatuwaa giigissidi mokkiyoogee loꞌꞌo gidiyoogaa yootees. Geeshsha Maxaafay, deretettan koyettiyo wode imota immiyoogaappe wozanappe kehiyaageeta gidanaadan yelidaageeti bantta naata loohissana mala minttettees. (Maatiyoosa 6:2, 3) Yihoowa Markkatu naati danddayanchanne bonchiyaageeta gidanaadan tamaaroosona; hegee harati Ufayssa Masqqalaa bonchiyo maataa ammanidi ekkiyoogaa gujjees. Hegaadankka, Ufayssa Masqqalaa baalan shaahettennaadan eti qofaa qachiyoogaa harati bonchiyo wode nashshoosona.

Hara Baalata

Biraazilen Tammiyan bonchiyoogaa, Paransaayen Epifaane geetettiyaagaa, Jarmanen Karnivaale geetettiyaagaa, Jappaanen Setsubun geetettiyaagaanne Amarkkan Halowine geetettiyaagaa mala, tamaariyo wodiyan daro biittatun bonchettiya haymaanoote baalata woykko aara gaytotettay deꞌiyo baalata xeelliyaagan Yihoowa Markkatu eqoy hegaara issi mala. Ha baalata woykko hagan qonccibeenna hara baala xeelliyaagan intteyyo ayba oyshi deꞌikkonne, Yihoowa Markkatinne eta naati ufayssan zaaruwaa immoosona.