Geeshsha Maxaafaa Qaalatu Qonccissuwa

A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T U W X Y Z

A

• Aginaa xeeruwa.

  Ayhudatu agina ubbawu koyro gallassaa; issippe shiiqi mi uyidi ufayttiiddinne dumma yarshshuwa yarshshiiddi he gallassaa bonchchoosona. Guyyeppe he gallassay deretettan gita baala gidiis, qassi asay he gallassi aybanne oottenna.​—Qd 10:10; 2Hn 8:13; Ql 2:16.

• Akaayiya.

  Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan, tohossa bagga Giriiken deꞌiya Rooma haaruwa moottaa; waanna katamay Qoronttoosa. Akaayiye Peloponise muleera, qassi ano Giriikeyyo gidduwa xaaxi waaxees.​—Os 18:12.

• Albbasxxiroosa.

  Gibxxen, Alabastrona matan deꞌiya shuchchaappe koyro merettida, shittuwa bilqqaadiya sunttaa. Hegaa mala bilqqaadetu qooree alꞌꞌo shittuwappe aybinne uzuuzennaadan tuccidi meeshana danddayettiyabanne darotoo xuntta. He shuchchaykka guyyeppe he sunttan erettees.​—Mr 14:3.

• Alifaanne Omeegaa.

  Giriiketto pitaletun koyroogaanne wurssettaagaa sunttata; hageeti issippe Xoossaa beeraa bessiya sunttadan Ajjuutaa maxaafan heezzusan deꞌoosona. He sohotun, hegee “koyroogaanne wurssettaagaa” giyogaanne “doomettaanne wurssettaa” giyogaa.​—Aj 1:8; 21:6; 22:13.

• Aminꞌꞌi.

  “Hurbbuti,” woy “tumukka.” Ha qaalay “ammanettidaagaa” geetetti birshshettiya, Ibraawettuwan aman giyo kochcha qaalaappe yiidaba. Caaquwa, woosaa woy issi qofaa maayiyogaa bessanawu asay “aminꞌꞌi” gees. Ajjuutaa maxaafan hegee Yesuusa beeraa bessiya sunttadan geliis.​—Zr 27:26; 1Hn 16:36; Ro 1:25; Aj 3:14.

• Ammanuwa laammida asa.

  Geeshsha Maxaafan hegee Ayhuda ammanuwa ekkida asa malaatees; izaawu attuma asa gidikko qaxxarettees.​—Mt 23:15; Os 13:43.

• Anjjissuwa Baalaa.

  Anttaykes Ipifanesi Xoossaa garuwa tunissi simmin A geeshshidoogaa layttan layttan hassayiyo gallassaa. He baalay Kisileewa 25n doommidi hosppun gallassaa takkees.​—Yoh 10:22.

• Aramattuwa.

  Ibraawettuwawu matattiyanne pitaletikka issi mala gidido Seeme Doonaa Keetta qaala. Koyro Arama asati haasayiyo qaala, shin guyyeppe Asoorenne Baabiloone kawotettatu wode zalꞌꞌiyaninne haraban daro biittati issoy issuwara gayttiyo qaala gidiis. Parsse Kawotettaa haaruwankka goꞌettiyoy he doonaa. (Iz 4:7) Izira, Ermmaasanne Daaneela maxaafatun amaridabay Aramattuwan xaafettiis. Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan amarida Aramatto qaalati deꞌoosona.​—Iz 4:8–6:18; 7:12-26; Erm 10:11; Dnl 2:4b–7:28; Mr 14:36; Os 9:36.

• Ariyosppaagoosa.

  Akiropolisappe huuphessan arggokko baqqidi deꞌiya deriya. Hegee yan shiiqiyo yaaꞌawukka (pirdda keettawukka) suntta. Eppiqoroosanne Zeeno timirttiya kaalliya eranchchati Phawuloosi ammaniyobaa qonccissana mala, A Ariyosppaagoosa efiidosona.​—Os 17:19.

• Armmageedoona.

  “Magiddo Deriya” geetetti birshshettiya Har Mageedon giyo Ibraawetto qaalaappe yiis. He qaalay ‘kumetta saꞌan deꞌiya kawoti’ Yihoowara olettanawu shiiqiyo, ‘A Wolqqawu Zawi Baynna Xoossaa gita gallassaa olaara’ gayttidaba. (Aj 16:14, 16; 19:11-21)​—GITA WAAYIYA giyagaa xeella.

• Asa Naꞌaa.

  Wonggeletun 80 gidiya sohuwan deꞌiya suntta. Hegee Yesuus Kiristtoosi xeesettiyo suntta; qassi I asa gididi yelettido gishshawu asho maayida ayyaana mereta gidennan, asa gididoogaa bessees. Daaneela 7:13, 14n xaafettida hiraagaa Yesuusi polanaagaakka hegee bessees. Hizqqeelinne Daaneeli yootanaadan eta kiittida Xoossaappe dummatiyogaa qonccissanawu Ibraawettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan he sunttan xeesettidosona.​—Hi 3:17; Dnl 8:17; Mt 19:28; 20:28.

• Aselgiya.​—

  YEELLI BAYNNABAA HANIYOGAA giyagaa xeella.

• Attamiyobaa.

  Xaafi oyqqidobati woy penggetunne duufotu mala, eta bolli attamidobati laamettennaadan naaganawu aawatettaa, likke gidiyogaa, woy maayettidoogaa bessanawu (darotoo urqqaa woy shidaa bolli) attamiyo miishshaa. Beni wode attamiyo miishshati pitaleta woy misileta guyye zaari woocido mino miishshata (shuchchaa, danggarssaa zaaliya, woy mittaa). Issibay likke gidiyogawu, babaa gidiyogawu, woy geemaba gidiyogawu malaatadan woy leemisodan attamettiis geetettees.​—Mt 27:66; Yoh 6:27; Ef 1:13; Aj 5:1; 9:4.

• Aybippekka Aadhdhiya Geeshsha Sohuwa.

  Xoossaa dunkkaaniyaninne Xoossaa garuwan, maachchaa saaxinee deꞌiyo giddo kifiliya; Geeshshatuppe Geeshshaakka geetettees. Aybippekka Aadhdhiya Geeshsha Sohuwa gelana danddayiya asi, Muuseppe haray gita kahiniya xalla; gita kahinee layttan layttan Nagaray Kamettiyo Gallassa xallan yaa gelees.​—Ks 26:33; Wg 16:2, 17; 1Ka 6:16; Ibr 9:3.

• Ayhuda.

  Israaꞌeela tammu yaratu kawotettay kunddi simmin Yihudaa yara asi xeesettiyo suntta. (2Ka 16:6) Baabilooneti omooddi simmin, Israaꞌeela biittaa simmida dumma dumma Israaꞌeela yarati xeesettiyo suntta gidiis. (Iz 4:12) Guyyeppe kumetta saꞌan, Israaꞌeela dere gidennaageetuppe Israaꞌeelata dummayiya suntta gidiis. (As 3:6) Kiristtaanetu galchchan biittaawatettan dummatetti baynnaagaakka Phawuloosi he qaalan leemisidi qonccissiis.​—Ro 2:28, 29; Ga 3:28.

• Ayyaanaa.

  Darotoo “ayyaanaa” geetetti birshshettida ruꞌah giyo Ibraawetto qaalaanne pneꞌuma giyo Giriiketto qaalaa birshshettati daro. Birshshettati ubbay asawu beettenna, qaattiya wolqqaa naqaashaa malaatoosona. Ibraawettonne Giriiketto qaalati (1) carkkuwa, (2) saꞌan deꞌiya meretata qaattiya deꞌo wolqqaa, (3) issi asa wozanan leemisettidabaappe kiyidi I issibaa waati yootanaakkonne oottanaakko denttettiya wolqqaa, (4) asawu beettennabay kaalettin odettiyabaa, (5) ayyaana bollay deꞌiyogeeta, qassi (6) Xoossaa wolqqaa woykko geeshsha ayyaanaa malaatanawu gelidosona.​—Ks 35:21; Mz 104:29; Mt 12:43; Lu 11:13.

B

• Bakkaaliya.

  Away kiyanaappe kase arshsho baggan wurssettan kiyiya xoolinttiya; hegee saꞌay wonttana haniyogaa bessees.​—Aj 22:16; 2Ph 1:19.

• Bayraa.

  Sintta xeeran aawaayyo bayra naꞌaa. Beni bayra naꞌawu son bonchcho maatay deꞌees, qassi aaway hayqqiyo wode I keettaa kaalettees. Yesuusi Yihoowayyo bayra naꞌa; hegaa bolli, I merettida ubbabaappe bayranne hayquwappe denddida koyroogaa woy bayraa.​—Dm 25:33; Ks 11:5; Ql 1:15; Aj 1:5.

• Baꞌaala.

  Saloy abaa, qassi iraa bukisseesinne ayfiya immees giidi asay qoppiyo Kanaanetu xoossaa. Appe guuxxiya, heeraa xoossatikka “Baꞌaala” geetettoosona. Ibraawetto qaalay “Godaa” giyogaa.​—1Ka 18:21; Ro 11:4.

• Birata xamꞌꞌaa.

  Goshshanchchati booraa tumꞌꞌiyo adussa philxxuwa. Birata xamꞌꞌay hayyuwa eriya asi yootiyo, ezggiya uri loꞌꞌo zoriya siyanaadan oottiyabaara geeddarettiis. ‘Birata xamꞌꞌaa qakkiyogaa’ giya qofay birata xamꞌꞌan tumꞌꞌiyo wode makkalanchcha booray bawu qohettanawu eqettidi qakkiyogaappe yiis.​—Os 26:14; Dnt 3:31.

• Bitiyagaa.

  Iita ayyaanati immoosona giyo wolqqan oottiya asa.​—Oosuwa 13:8.

• Biꞌeelizeebula.

  Daydanttata haariya Seexaanaa sunttaa. Hegee Pilisxxeemati Eqiroona kataman goynniyo Baꞌaalayyo woy Baꞌaalizeebulayyo laame suntta gidennan aggenna.​—2Ka 1:3; Mt 12:24.

• Booliya.

  Umbbubulettidi issisaappe harasaa biya dumma dumma gumbburota. Muuse Higgiyan eti asi maana danddayiyo geeshshaba. Umbbubulettidi biiddi ubbabaa miidi xayssiya hegeeti boshaa mala.​—Ks 10:14; Mt 3:4.

C

• Caaquwa.

  Issibay tuma gidiyogaa minttanawu woy qassi issibaa oottanaagaa woy oottennan agganaagaa qaalaa gelanawu issi asi caaqqees. Caaqoy darotoo aawatettay deꞌiyo urawu, ubba qassi Xoossawu geppiyogaa. Yihoowi Abrahaamaara maacettidobaa caaqqidi minttiis.​—Dm 14:22; Ibr 6:16, 17.

• Cimaa; Cima bitaniya.

  Gamma gakkida asa, shin Geeshsha Maxaafay sintta xeeran heeran woy deretettan maatay woy aawatettay deꞌiyo ura hegaadan gees. Ajjuutaa maxaafay saluwan deꞌiya meretatakka hegaadan gees. Galchchan sintta xeera gididi oottiyageeta malaatiyo wode, presbyteros giya Giriiketto qaalay “cima” geetetti birshshettees.​—Ks 4:29; Le 31:23; 1Xi 5:17; Aj 4:4.

• Cuqqunniya.

  Keehi cammiyanne sawiya dumma dumma maata qommota. Ajjuutaa 8:11n, “cuqqunne” geetettidaagee abisinitikka giyo cammiya marzziya malaatees.

D

• Daannaa oydiya.

  Yan uttida sunttati darotoo cora asawu haasayiyonne eti maacidobaa yootiyo, xekkan pude kiyiyo, karen deꞌiya xoqqa sohuwa. “Xoossaa daanna oydiya,” qassi “Kiristtoosa daanna oydiya” giyogeeti Yihoowi asaabaa pirddanawu giigissidobaa malaatoosona.​—Ro 14:10; 2Qr 5:10; Yoh 19:13.

• Daasiya Baalaa.

  Dunkkaaniya Baalaa woy Shiiquwa Baalaakka geetettees. Etaaniima giyo Ibraawetu aginan 15-21 gakkanawu bonchchettees. He baalan Israaꞌeelati layttaa wurssettaa kattaa shiishuwa bonchchoosona; he wode eti Yihoowi kattaa immidi eta anjjido gishshawu ufayttoosonanne galatoosona. He baalaa wode, asay Gibxxeppe kiyidoogaa hassayanawu daasiyan deꞌees. Hegee attuma asay Yerusalaame biidi bonchchana bessiyo heezzu baalatuppe issuwa.​—Wg 23:34; Iz 3:4; Yoh 7:2.

• Daawita Naꞌaa.

  Daawita zeretta asi poliyo Kawotettaa maachchaa laattiyagee Yesuusa gidiyogaa qonccissiya, I xeesettiyo sunttaa.​—Mt 12:23; 21:9.

• Dabloosa.

  Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan Seexaanaa qonccissiya, “Sunttaa Bashshiyagaa” geetetti birshshettiya sunttaa. Seexaanay Yihoowa, A loꞌꞌo qaalaanne A geeshsha sunttaa mootiya worddanchchaa gidiyo gishshawu, Dabloosa geetettiis.​—Mt 4:1; Yoh 8:44; Aj 12:9.

• Dalaa.

  Kattaa qoxxiyo wodenne punniyo wode kattaa ayfiyappe shaahettiya dalay pattennabawunne maaddennabawu leemiso gididi geliis.​—Mz 1:4; Mt 3:12.

• Daydanttata.

  Ayfiyan beettenna, asaappe keehi wolqqaamiya iita ayyaana meretata. Doomettaabaa 6:2n ‘tumu Xoossaa naata,’ qassi Yihudaa 6n “kiitanchchata” geetettidosona; eti merettiyo wode iita gidokkona, shin eti kiitanchchata; Nohe wode eti Xoossaayyo azazettennan ixxidi A bolli makkaliyogan, Seexaanawu exatidi Xoossaa morkke gididosona.​—Zr 32:17; Lu 8:30; Os 16:16; Yq 2:19.

• Dendduwa.

  Hayquwappe denddiyogaa. Anastasis giyo Giriiketto qaalaa mise birshshettay “denddiyogaa; eqqiyogaa” giyogaa. Geeshsha Maxaafay Xoossaa Yihoowi denttido Yesuusinne hara hosppunati hayquwappe denddidoogaa yootees. Hayqqida harata Eelaasi, Elssaaꞌi, Yesuusi, Pheexiroosinne Phawuloosi denttidaba gidikkonne, he malaaliyabati hanidoy Xoossaa wolqqaana gidiyogee qoncce. Saꞌan ‘xillotikka xillo gidennaageetikka’ hayquwappe denddiyogee Xoossay halchchido keehi koshshiyaba. (Os 24:15) Geeshsha Maxaafay saluwan deꞌanawu denddiyageetubaakka yootees; he denddoy Yesuusa ishati, ayyaanan tiyettidaageeti denddiyo “kasetiya” woy “koyro” dendduwa geetettees.​—Plp 3:11; Aj 20:5, 6; Yoh 5:28, 29; 11:25.

• Deꞌuwa mittaa.

  Edene gannatiyan deꞌiya issi mittaa. He mittaa ayfee deꞌuwa immiyogaa bessiyabi Geeshsha Maxaafan baawa; shin Xoossay he mittaa ayfiyappe miziyogeetussi merinaa deꞌuwa immanaagawu malaata. Ajjuutaa maxaafan, asay awudekka deꞌanaadan Xoossay giigissidobawu he mittay leemiso.​—Dm 2:9; 3:22; Aj 2:7; 22:19.

• Dikapoolisa.

  Giriiken amarida katamata; koyro he katamati tamma (Giriikettuwan deka giyogee “tamma,” qassi polis giyogee “katamaa” giyogaa). Galiila Abbaappenne Yorddaanoosa Shaafaappe arshsho baggan deꞌiya, he katamatuppe daroti deꞌiyo heeraykka he sunttan xeesettees. He katamati Helenaawetettaa wogawunne zalꞌꞌiyawu waanna soho. Yesuusi he heeraara kanttiis, shin I he katamatuppe awugaanne biidoogee odettibeenna.​—Mt 4:25; Mr 5:20.

• Dinaariya.

  Issi baggan Qeesaara misilee deꞌiyo, 3.85 g gidiyagaa deexxiya biraappe oosettiya Roomatu santtimiya. Dinaaree issi oosanchchawu issi gallassa damooza, qassi Roomati Ayhudata ‘huuphe qaraxaa’ qanxxissiyo santtimiya.​—Mt 22:17; Lu 20:24.

• Dirakimaa.

  Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan, he qaalay he wode 3.4 g deexxiya biraappe oosettida Giriike santtimiya malaatees.​—Mt 17:24.

• Dirssa gidduwa.

  Xoossaa dunkkaaniya yuushuwan dirssa giddon deꞌiya kayyesaa, qassi guyyeppe Xoossaa garuwan waanna keettaa matan diretti uttida kayyesaa. Xuuggiyo yarshshuwa yarshshiyosay Xoossaa dunkkaaniya dirssa giddooninne Xoossaa garuwa dirssa giddon giddo baggaara diretti uttidasan deꞌees. Geeshsha Maxaafay keettatuyyonne kawo garotuyyo dirssa giddoy deꞌiyogaakka yootees.​—Ks 8:13; 27:9; 1Ka 7:12; Mt 26:3; Mr 15:16; Aj 11:2.

• Duufuwa.

  Qeeri pitaliyan xaafettiyo wode issi asa duufuwa malaatees, qassi wogga pitaliyan xaafettiyo wode, Ibraawettuwan “Shiꞌol,” qassi Giriikettuwan “Hedes” giya qaalaara lagge gidiya, asi ubbi moogettiyo sohuwa malaatees. Geeshsha Maxaafay ooso ubbaynne qofa ubbay xayiyogaa he leemiso sohuwan woy hanotan qonccissees.​—Dm 47:30; Sh 9:10; Mt 27:61; Os 2:31.

E

• Eeqaa; Eeqiyogaa.

  Eeqay asay an goynniyo, tumuba gidin, coo qoppidobaa gidin aybi gishshaanne eqqiya misile. Eeqiyogee eeqawu hooliyogaa, A siiqiyogaa, awu goynniyogaa woy A bonchchiyogaa.​—Mz 115:4; Os 17:16; 1Qr 10:14.

• Eesuwan laaꞌiya harggiya.

  Eesuwan laaꞌidi asaappe asaa oyqqiyanne woriya harggiya.​—Lu 21:11.

• Efiraaxiisa.

  Isiyawu tohossa baggan arggokko baqqidi deꞌiya ubbaappe adussanne keehi maaddiya shaafaa, qassi Masphphexoomiyan naaꞌꞌu gita shaafatuppe issuwa. He shaafay koyro odettidoy Doomettaabaa 2:14na; he xiqisee Edenen deꞌiya oyddu shaafatuppe issuwa gidiyogaa yootees. Darotoo “Shaafaa” geetettees. (Dm 31:21) He shaafay Israaꞌeela biittawu huuphessa bagga zawa.​—Dm 15:18; Aj 9:14; 16:12.

• Eppiqoroosa timirttiya kaalliya eranchchata.

  Giriike eranchchaa Eppiqoroosa (341-270 K.K.) kaalliyageeti tamaarissiyo waannabay issi asi ba deꞌuwan koyiyo gitabay ufayttiyogaa giyo qofaa.​—Os 17:18.

F

• Fazem.

  Haattaa ciimmaa likettaa; issi fazemee 1.8 m.​—Os 27:28.

G

• Gaannabiya.

  Beni Yerusalaameppe tohossa baggan arggokko baqqidi deꞌiya Hinnooma Zanggaarawu Giriiketto sunttaa. (Erm 7:31) He sohoy anhaa oliyo soho gidanaagee kasetidi odettiis. (Erm 7:32; 19:6) Mehee woy asi paxa deꞌiiddi xuugettanaadan woy waayettanaadan Gaannabiyan olettidoogaa bessiya naqaashi baawa. Hegaa gishshawu, he sohoy asa shemppoy merinawu waayettiyo, beꞌana danddayenna sohuwawu leemiso gidana danddayenna. Shin Yesuusinne A kaalliyageeti “naaꞌꞌantto hayquwa” merinaa qixaatiyawu, hegeekka, merinaa xayuwawu Gaannabiya leemiso oottidi yootidosona.​—Aj 20:14; Mt 5:22; 10:28.

• Galchchaa.

  Issibaa halchchdi woy issibaa oottanawu issippe shiiqida asaa. Ibraawettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan, he qaalay Israaꞌeela deriya malaatees. Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan, he qaalay Kiristtaanetu issi galchchaa malaatiyaba gidikkonne, darotoo Kiristtaanetu ubbaa galchchaa malatees.​—1Ka 8:22; Os 9:31; Ro 16:5.

• Galchchawu haggaaziyagaa.

  Darotoo “haggaaziyagaa” geetettidi birshshettiya, diakonos giyo Giriiketto qaalaa birshshettaa. Galchchan cimata maaddidi haggaaziyagee “galchchawu haggaaziyagaa” geetettees. I he maatan haggaazanawu Geeshsha Maxaafan koyettiyabaa polana bessees.​—1Xi 3:8-10, 12.

• Gannatiya.

  Keehi loꞌꞌiyabati mokkido, allaxxiyo sohuwa. Yihoowi koyro azinawunne machcheeyyo giigissido Edenee hegaa mala sohotun koyro. Yesuusi ba miyyiyan mittaa bolli kaqettida danottiya asatuppe issuwawu yootiyo wode, saꞌay gannate gidanaagaa malaatiis. He qaalay 2 Qoronttoosa 12:4n, gannatiyan leemisettidabaa, qassi Ajjuutaa 2:7n, saluwan deꞌiya gannatiya malaatiyogee erettidaba.​—Sl 4:13; Lu 23:43.

• Geeshsha ayyaanaa.

  Xoossay I koyiyobay polettanaadan oottiyo wolqqaa. A mala geeshshinne xilloy baynna Yihoowappe pulttiyo gishshawunne Xoossay geeshshabaa an oottiyo gishshawu, geeshsha ayyaanay geeshsha.​—Lu 1:35; Os 1:8.

• Geeshsha haggaazaa.

  Issi asi Xoossawu goynniyogaara gayttida geeshsha haggaazaa woy oosuwa.​—Ro 12:1; Aj 7:15.

• Geeshsha Maxaafaa.

  Xoossay xaafissido A geeshsha Qaalaa. Hagee Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafaa xallan deꞌees.​—Lu 24:27; 2Xi 3:16.

• Geeshsha sohuwa.

  Goynuwawu dummayido sohuwa. Shin darotoo, Xoossaa dunkkaaniya woy Yerusalaamen deꞌiya Xoossaa garuwa malaatees. Xoossay saluwan deꞌiyo sohoykka he sunttan xeegettees.​—Ks 25:8, 9; 2Ka 10:25; 1Hn 28:10; Aj 11:19.

• Geeshsha; Geeshshatettaa.

  Yihoowi oonakko erettiyo issibay geeshshatettaa; wottiyobi baynna geeshshabaanne xillobaa haniyogaa. (Ks 28:36; 1Sa 2:2; Yoh 17:11) Ibraawettonne Giriiketto koyro qaalati asaa (Mr 6:20; Os 3:21), yohota (Ro 7:12; 11:16; 2Xi 3:15), sohota (Mt 4:5; Os 7:33; Ibr 9:1), qassi oosota (Ks 36:4) malaatiyo wode Geeshsha Xoossawu dummayidobaa bessoosona; Yihoowayyo haggaaziyogawu dummatidoogaa bessiyaba. Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan “geeshsha,” qassi ‘geeshshatettaa’ geetettida qaalati issi asa eeshshaa geeshshatettaa malaatanawukka gelidosona.​—2Qr 7:1; 1Ph 1:15, 16.

• Geeshshaa.

  Xoossaa dunkkaaniyan woy Xoossaa garuwan, Aybippekka Aadhdhiya Geeshshaa giyo giddo kifiliyappe dummatiya aaho koyro kifiliya. Xoossaa dunkkaaniyan Geeshsha Sohuwan xomppiya wottiyo worqqa miishshay, ixaanaa yarshshiyo worqqa miishshay, geeshsha oyttaa wottiyo xaraphpheezaynne worqqa miishshati deꞌoosona; Xoossaa garuwan he sohuwan worqqaappe oosettida yarshshiyosay, xomppiya wottiyo tammu worqqa miishshatinne geeshsha oyttaa wottiyo tammu xaraphpheezati deꞌoosona.​—Ks 26:33; Ibr 9:2.

• Geppiyogaa.

  Issibaa oottanawu, yarshsho woy imota immanawu, issi haggaazaa doommanawu woy digettidaba gidana xayikkonne issibaa oottennan agganawu Xoossawu qaalaa geliyogaa. Hegee caaquwa mala wolqqaamaba.​—Mt 5:33.

• Giiraa.

  Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan, asay huuphiyan huuphiyan qanxxiyo qaraxaa malaatees.​—Nhi 5:4; Ro 13:7.

• Giriiketa.

  Giriike asaa woy so asay he biittaappe xuuqqidoogeeta. Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan, he qaalay harabaakka, hegeekka, Ayhuda gidenna ubba asaa woy Giriike qaalaa haasayiyanne eta wogaadan deꞌiya asaa malaatees.​—Yu 3:6; Yoh 12:20.

• Giriikettuwa.

  Giriike asay haasayiyo qaalaa.

• Gita kahiniya.

  Muuse Higgiyan, asaa gishshaa Xoossaa sinttan eqqiyanne hara kahinetu oosuwa xomoosiya kahiniya. Xoossaa dunkkaaniyanne guyyeppe Xoossaa garuwa giddo kifiliya, Aybippekka Aadhdhiya Geeshsha Sohuwa gelana danddayiyay A xalla. I yaa geliyoy layttan layttan Nagaray Kamettiyo Gallassa xallaana. Yesuus Kiristtoosikka ‘gita kahine’ geetettees.​—Wg 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Ibr 4:14.

• Gita waayiya.

  “Waayiya” geetettida Giriiketto qaalay issi issi hanotay unꞌꞌettin metootiyogaa woy waayettiyogaa bessees. Yesuusi Yerusalaameeninne ubba qassi guyyeppe I ‘bonchchuwan’ yiyo wode asa ubbaa bolli yaana, A mali mule denddi erenna ‘gita waayiyabaa’ yootiis. (Mt 24:21, 29-31) Phawuloosi he waayiya “Xoossaa erennaageetu bollinne nu Godaa Yesuusabaa mishiraachchuwawu azazettennaageetu bolli” Xoossay haluwa kessiyo suure oosodan qonccissiis. Ajjuutaa shemppo 19y Yesuusi saluwa olanchchati ‘doꞌaara, saꞌaa kawotuuranne eta olanchchatuura’ olettanaadan kaalettiyogaa yootees. (2Ta 1:6-8; Aj 19:11-21) “Keehi cora asay” he waayiya kanttidi yiishin ajjuutay bessees. (Aj 7:9, 14)​—ARMMAGEEDOONA giyagaa xeella.

• Godaa Kahuwa.

  Kiristtoosa bollaanne suuttaa malaatiya oyttaynne woyne eessay deꞌiyo kahuwa; Yesuusa hayquwa hassayiyoba. Geeshsha Maxaafay Kiristtaaneti bonchchana bessees giyo baala gidiyo gishshawu, hegee “Hassayuwa Baalaa” geetettiyogee bessiyaba.​—1Qr 11:20, 23-26.

• Goqaa.

  Rooma haaruwan, “goqa” asi biittaawatettaa ubba maatay deꞌiyo, yelettoosappekka laꞌa asa. Shin aylletettaappe laꞌa kiyida asikka “goqa.” Awaajjuwan aylletettaappe laꞌa kiyida asi Rooma biittaawatettaa maataa demmees, shin polotikaaban suntta gidana danddayenna. Awaajjuwan gidana xayikkonne, aylletettaappe laꞌa kiyida asi biittaawatettaa maataa ubbaa demmenna.​—1Qr 7:22.

H

• Hassayuwa duufuwa.

  Hayqqida asa anhay moogettiyo sohuwa. Ha qaalay “hassayiyogaa” geetettiya peesho qaalaappe yiida, mnemeion giyo Giriiketto qaalaa birshshetta; hegee hayqqida asi hassayettiyogaa bessees.​—Yoh 5:28, 29.

• Hedes.

  Ibraawettuwan “Shiꞌol” giyagaara lagge gidida Giriiketto qaala. Asi ubbi moogettiyo sohuwa malaatanawu “Duufuwa” (wogga pitaliyan) geetetti birshshettees.​—DUUFUWA giyagaa xeella.

• Heeroodisa.

  Rooma kawotettay sunttin Ayhudata haarida issi keettaa sunttaa. Koyroogee Yerusalaamen Xoossaa garuwa zaaretti keexissidoogaaninne Yesuusa xayssanawu qoppidi naata woranaadan azazidoogan erettiya Gita Heeroodisa. (Mt 2:16; Lu 1:5) Gita Heeroodisa naati, Heeroodis Arkkelawoosinne Heeroodis Anttiphaasi bantta aawaa haaruwan dumma dumma shaahuwan sunttettidosona. (Mt 2:22) Anttiphaasi ‘kawo’ geetettidi erettiya tetrarke; I Kiristtoosi heezzu layttanne baggaa haggaaziyo wode, qassi Oosuwa shemppo 12 wode gakkanaashin haariis. (Mr 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Os 4:27; 13:1) Hegaappe guyyiyan, Gita Heeroodisa naꞌaa naꞌay, Heeroodis Agriiphphi I guutta wodiya haari simmin Xoossaa kiitanchchay A woriis. (Os 12:1-6, 18-23) A naꞌay, Heeroodis Agriiphphi II, haariyogaa doommidi, Ayhudati Roomatu bolli makkaliyo wodee gakkanaashin haariis.​—Os 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Heeroodisa yamiya.

  Heeroodisaawetakka geetettoosona. Eti bantta biittaa siiqiyageetu yame; eti Rooma kawotettan Heeroodisati haaranawu halchchidobawu exatoosona. Saaduqaawetuppe issoti issoti he yamiyan deꞌennan aggokkona. Heeroodisa yamiya asati Parisaawetuura issippe Yesuusa eqettidosona.​—Mr 3:6.

• Hermmeesa.

  Giriiketu xoossaa; I Zuusa naꞌaa. Lisxxiran asay xoossatu kiitanchchanne loꞌꞌo haasayaa xoossa giidi qoppiyo he xoossaa oosuwara gattanawu Phawuloosa Hermmeesa giidi qoppiis.​—Os 14:12.

• Higgiya.

  Ha qaalay wogga pitaliyan xaafettiyo wode, darotoo Muuse Higgiya woy Geeshsha Maxaafan koyro ichchashu maxaafata malaatees. Qeeri pitaliyan xaafettiyo wode, Muuse Higgiyan deꞌiya higgeta woy higgiya maaraa malaatana danddayees.​—Qd 15:16; Zr 4:8; Mt 7:12; Ga 3:24.

• Higgiya kanttiyogaa.

  Geeshsha Maxaafan ha qaalay “nagaraa” giyogaara issi mala.​—Mz 51:3; Ro 4:15.

• Hissopos.

  Wogaadan geeshshiyo wode suuttaanne haattaa caccafiyo, leeꞌe tasheenne pisissa bonccoy deꞌiyo mittaa. Geeshsha Maxaafan gelida Giriikettonne Ibraawetto qaalati dumma dumma mitta qommota malaatoosona. Yohaannisa 19:29n odettida ‘hissopos,’ A tashiyan caala woyne eessay kumido ispponjjiya Yesuusa doonaakko gattana danddayiyogaa keena mitta gidennan aggenna.​—Ibr 9:19.

• Hiyyeesatussi immiyobaa.

  Metootida ura maaddanawu immiyoba. Ibraawettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan he qaalay deꞌenna, shin hiyyeesatuyyo oottana bessiyabawu Higgee Israaꞌeelatussi kaaletuwa yootees.​—Mt 6:2.

I

• Ibraaweta.

  Ha qaalay koyro Abraama (Abrahaama) A shooron deꞌiya Amoore asatuppe dummayiya suntta. Hegaappe simmin, he qaalay Abrahaama naꞌaa naꞌaa Yaaqooba naata malaatanawu geliis.​—Dm 14:13; Ks 5:3.

• Ibraawettuwa.

  Ibraaweti haasayiyo qaalaa. Yesuusa wode, Ibraawettuwan daro Aramatto qaalati deꞌoosona; hegee Yesuusinne A kaalliyageeti haasayido doona.​—Os 26:14.

• Iitaa.

  Xoossaaranne I kessido suure maaraara gaaddetiya Seexaanaa Dabloosa qonccissiya qaala.​—Mt 6:13; 1Yoh 5:19.

• Iita ayyaanatuura gayttiyogaa.

  Issi ura ashoy hayqqiyo wode A ayyaanay paxa deꞌees, qassi he ayyaanawu azazettiya asa baggaara haasayana danddayeesinne haasayees giidi ammaniyogaa. “Iita ayyaanatuura gayttiyogaa” geetettida Giriiketto qaalay pharmakiya; hegawu mise birshshettay “jallissiyabaa” giyogaa. Beni asay bitanawu daydanttati maaddana mala jallissiya xaliya goꞌettidi woossiyo gishshawu, he qaalay iita ayyaanatuura gayttidaba gidiis.​—Ga 5:20; Aj 21:8.

• Iliwariqoona.

  Giriikeppe huuphessan arggokko baqqidi deꞌiya Rooma haaruwa moottaa. Phawuloosi mishiraachchuwa Iliwariqoonan yootidaakko woy yaa gakkanaashin yootidaakko odettana xayikkonne, I haggaazanawu yaa gakkanawu biis.​—Ro 15:19.

• Inchchirichchaa.

  Iita gogaa hargge.​—Wg 13:2, 3; Lu 5:12.

• Inxxoroxoosa.

  Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan, Nohe wode makkalida kiitanchchati olettido, qasho keettadan kawushshiya hanotaa. Tartaroo (‘Inxxoroxoosan oliyogaa’) giya peesho qaalay 2 Pheexiroosa 2:4n gelidoogee, ‘nagaraa oottida kiitanchchati’ eeqa haysiya Inxxoroxoosan (hegeekka, qeeri xoossati biittaappe garssan qashettiyo xuma sohuwan) olettidoogaa malaatiyaba gidenna. Shin Xoossay saluwan etawu deꞌiya sohuwappenne maataappe eta kawushshidi, I halchchido wagaggabaara gayttidaagan eta kahaa sakkana xuman yeggidoogaa hegee bessees. Geeshsha Maxaafay eti wurssettan banttana haariya Seexaanaa Dabloosaara merinawu xayanaagaa yootiyobaakka xumay bessees. Hegaa gishshawu, Inxxoroxoosi he makkalanchcha kiitanchchati keehi kawuyyiyogaa bessees. Hegee Ajjuutaa 20:1-3n odettida ‘xaha ollaara’ issi mala gidenna.

• Irshshuwa.

  Munaqay woy ushshay caalana mala gujjiyobaa; kasetiya munaqaappe ashshido caalida guutta munaqaa. Geeshsha Maxaafan darotoo nagarawunne moorettidabawu malaata, qassi geeman diccidi ubbasaa gakkiyabawukka malaata.​—Ks 12:20; Mt 13:33; Ga 5:9.

• Isiya.

  Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan ha wodiyan arggo bagga Turkkiyenne appe abbaa gaxan deꞌiya Saamoosanne Paaxima mala haruuroti A giddon deꞌiyo Rooma haaruwa moottaa. Waanna katamay Efisoona.​—Os 20:16; Aj 1:4.

• Israaꞌeela.

  Xoossay Yaaqooba sunttido sunttaa. Guyyeppe issi wode deꞌiya A zerettati ubbay xeesettiyo suntta gidiis. Yaaqooba naatu 12tu zerettati darotoo Israaꞌeela naata, Israaꞌeela keettaa, Israaꞌeela asaa, woy Israaꞌeelata geetettoosona. Tohossa kawotettaappe shaahettida huuphessa tammu yaratu kawotettaykka Israaꞌeela geetettees, qassi guyyeppe, tiyettida Kiristtaaneti ‘Xoossaa Israaꞌeela’ geetettidosona.​—Ga 6:16; Dm 32:28; Os 4:10; Ro 9:6.

• Ixaanaa.

  Boswellia giyo mittaa qommotuppe giiyi kiyidabay melidaagaa. Xuuggiyo wode hegee sawees. Geeshsha dunkkaaniyaninne Xoossaa garuwan cuwayiyo, tonggu giya geeshshabawu walakkiyobatuppe hegee issuwa. Hegee kattaa yarshshuwara issippe yarshshettees, qassi Geeshsha Sohuwan deꞌiya geeshsha oyttaa maaratu ubbaa bolli wottoosona.​—Ks 30:34-36; Wg 2:1; 24:7; Mt 2:11.

• Ixaanaa cuwayiyobata.

  Xoossaa dunkkaaniyaninne Xoossaa garuwan ixaanaa xuuggiyo, qassi xiixinttaa yarshshiyosaappe denttiyo, hegaadankka, xuugettida shaluwa xomppiya wottiyo worqqa miishshaappe denttiyo, worqqaappe, biraappe woy nahaasiyappe oosettida miishshata. Tamaa wottiyobatakka geetettoosona.​—Ks 37:23; 2Hn 26:19; Ibr 9:4.

K

• Kaalettiya Waannaa.

  “Kaalettiya Waannaa” giya Giriiketto qaalay Xoossawu ammanettiya asaa nagaraa gaasuwan yiida woriyabaappe laꞌa kessiyogaaninne merinaa deꞌuwawu kaalettiyogan, Yesuus Kiristtoosi oottiyo keehi koshshiyabaa malaatees.​—Os 3:15; 5:31; Ibr 2:10; 12:2.

• Kaciya.

  Ushshaa uyiyobaa, zaytiya, qalamiyanne puulattiyobaa tigiyo, qassi yettawu punniyo woy asaa denttettiyo miishshati oosettiyo, mehiya kaciya malaatees. (1Sa 16:1, 13; 1Ka 1:39; Hi 9:2) “Kacee” darotoo minotettawunne xoonuwawu leemiso.​—Zr 33:17; Mik 4:13; Lu 1:69.

• Kahiniya.

  Xoossaa gishshaa eqqidi asawu haggaaziya, qassi Xoossaabaanne A higgiyabaa eta tamaarissiya asa. Hegaa bollikka, kahineti yarshshuwa yarshshiyogan, qassi asawu gaannatiyogaaninne woossiyogan eta gishshaa Xoossaa sinttan eqqoosona. Muuse Higgee imettanaappe kase, ba keettaa kaalettiyagee ba soo asawu kahine gididi oottees. Muuse Higgiyan, kahineti Leewa yaran Aaroona keettaa attuma asata. Leewa yaran hara attuma asati eta maaddoosona. Ooratta maachchay doomettiyo wode, ayyaanan Israaꞌeela asati Gita Kahiniya Yesuus Kiristtoosaara issippe kahinetu dere gididosona.​—Ks 28:41; Ibr 9:24; Aj 5:10.

• Kaladaweta.

  Xegiroosanne Efiraaxiisa shaafaa doonan deꞌiya asata. Beni Kaladawetu katamatu ubbaappe gitay Abrahaama katamaa Uura​—Os 7:4.

• Karbbiya.

  Aggunttay deꞌiyo, Kommiphora giyo mittaa qommotuppe kiyiya sawiya shidaa. Tiyiyo geeshsha zaytiyawu walakkiyobatuppe karbbee issuwa. Maayoy, hiixaynne hegaa malabay sawanaadan karbbee maaddees; hegaadankka, bollaa gorppiyonne tiyettiyo zaytiyan gujettees. Jallettiya ushshaa kessanawu woyniyara walahettees. Anhaa mooguwawu giigissiyo wode karbbiya tiyoosona.​—Ks 30:23; Le 7:17; Mr 15:23; Yoh 19:39.

• Katamaa ayssiyageeta.

  Roomati oyqqido biittatun he asati kawotettay sunttin ayssoosona. Eti ubbabaa maarayoosona, miishshaara gayttidaban azazoosona, higgiya kanttiyageetu bolli pirddoosonanne qaxxayettanaadan azazoosona.​—Os 16:20.

• Kattaa qoxxiyogaa; awudiya.

  Asay kattaa mittan qoxxees woy kattay daro gidikko, mehee goochchiyo gongge malaban woy gonddorettiyaban qoxxees. He miishshaa awudiyan (kattaa qoxxiyosay awudiyakka geetettees) laalido kattaa bolli mehee goochchees; awudiya darotoo carkkoy carkkiyo xoqqasan dembban giigissoosona.​—Wg 26:5; Isi 41:15; Mt 3:12.

• Kayyuwa.

  Asi hayqqin woy hara daafaban azzanidi haniyobaa. Beni kayyottiiddi amarida wodiya takkiyogee meeze. Kayyottiyageeti yeekkiyogaa xalla gidennan, dumma maayuwa maayoosona, bantta huuphiyan bidinttaa qoloosona, bantta maayuwa pooshshoosonanne bantta tiraa bubbuxoosona. Issi issitoo yeessiyageeti baliya gallassi xeegettoosona.​—As 4:3; Mt 11:17; Mr 5:38; Yoh 11:33; Aj 21:4.

• Kiitanchchata.

  Ibraawettuwan malakh, qassi Giriikettuwan aggelos giyogeetuppe yiis. Naaꞌꞌu qaalatu birshshettaykka “kiitettiyagaa” giyogaa, shin kiitettida ayyaana meretata qonccissiyo wode “kiitanchchaa” geetettiis. (Dm 16:7; 32:3; Yq 2:25; Aj 22:8) Kiitanchchati Xoossay asaa medhdhanaappe daro wodiya kasetidi medhdhido, wolqqaama ayyaana meretata. Eti Geeshsha Maxaafan ‘cora kiitanchchata,’ ‘Xoossaa naata,’ qassi ‘bakkaaletakka’ geetettidosona. (Zr 33:2; Iy 1:6; 38:7; Yi 14) Xoossay eta issuwa issuwa medhdhiisippe attin, eti bantta malaa yelanaadan oottidi medhdhibeenna. Eta qooday xeetu miilooneppe keehi daro. (Dnl 7:10) Geeshsha Maxaafay eti issoy issuwappe sunttaaninne eeshshan dummatiyogaa bessees, shin eti ziqqi giidi, banttawu harati goynnennaadan diggidosona, qassi daroti haray atto, bantta sunttaa yootanawukka koyibookkona. (Dm 32:29; Lu 1:26; Aj 22:8, 9) Eta beeray dumma dumma, qassi etayyo dumma dumma oosoy imettiis; he oosoti, Yihoowa araataa sinttan haggaaziyogaa, A kiitaa gattiyogaa, saꞌan Yihoowayyo haggaaziyageetussi exatidi eta maaddiyogaa, Xoossay pirddidoogaadan qaxxayiyogaa, qassi mishiraachchoy odettanaadan kaafiyogaa. (2Ka 19:35; Mz 34:7; Mt 4:11; Lu 1:30, 31; Aj 5:11; 14:6) Sinttappe eti Armmageedoona olan Yesuusa maaddidi olettana.​—Aj 19:14, 15.

• Kiitanchchatu gadaawaa.

  Geeshsha Maxaafan “kiitanchchatu gadaawaa” giya qaalay selliyan geliis; hegee kiitanchchatussi issi gadaawa xallay deꞌiyogaa bessees. Geeshsha Maxaafay kiitanchchatu gadaawaa sunttay Mikaaꞌeela gidiyogaa yootees.​—Dnl 12:1; Yi 9; Aj 12:7.

• Kiitettidaagaa.

  Ha qaalaa qofay “kiitettida ura” malaatiyaba, qassi haratussi haggaazanawu kiitettida Yesuusanne harata malaatanawu geliis. He qaalay darotoo, Yesuusi ba gishshaa eqqanaadan sunttido, I dooridonne A kaalliya 12tuura gayttidaagan geliis.​—Mr 3:14; Os 14:14.

• Kiristtaane.

  Yesuus Kiristtoosa kaalliyageetuyyo Xoossay immido sunttaa.​—Os 11:26; 26:28.

• Kiristtoosa.

  “Masiya” woykko “Tiyettidaagaa” geetetti birshshettida Ibraawetto qaalaara mise gidida, Giriikettuwan Khristos giya qaalaappe yiida, Yesuusa beeraa bessiya sunttaa.​—Mt 1:16; Yoh 1:41.

• Kiristtoosaara gaaddetiyagaa.

  Giriiketto qaalaa birshshettay naaꞌꞌu qommo. He qaalay Kiristtoosaara gaaddetiyabaa malaatees. Qassi Kiristtoosa gishshaa oottiya worddo Kiristtoosakka malaatees. Kiristtoosa gishshaa eqqoos woy nuuni Mase giya woy Kiristtoosaaranne A kaalliyageetuura eqettiya asay, eqotati, woy citati ubbay Kiristtoosaara gaaddetiyageeta geetettiyogee bessiyaba.​—1Yo 2:22.

• Kiruubeta.

  Dumma oosuwa oottiya, beeran xoqqa kiitanchchata. Eti suraafeelatuppe dummatoosona.​—Dm 3:24; Ks 25:20; Isi 37:16; Ibr 9:5.

• Kore.

  Makkiyobaanne gukkiyabaa likettaa. Baze likettay ay keenakko odiyobaara gatti xeelliyo wode, issi koree 220 L.​—1Ka 5:11; Lu 16:7, tohossa qofaa.

• Koyro gakkida xeera kattaa.

  Bayra gakkida kattaa; aybiyyokka koyro ayfiya. Yihoowi Israaꞌeelati asaa, mehiya woy kattaa bayraa baassi yarshsho oottidi immana bessiyogaa yootiis. Israaꞌeela deree Oyttaa Baalaaninne Phenxxaqosxxe Baalan koyro gakkida kattaa Xoossaayyo yarshshees. “Koyro gakkida xeera kattaa” giya qofay Kiristtoosayyonne A kaalliya, ayyaanan tiyettidaageetussi leemisokka gidiis.​—1Qr 15:23; Qd 15:21; Le 3:9; Aj 14:4.

• Kushiya wotta.

  Issi asa dumma oosuwawu sunttanawu woykko I anjjettanaadan, paxanaadan woy geeshsha ayyaanaa ekkanaadan malaatanawu A bolli kushiya wottoosona.​—Qd 27:18; Os 19:6; 1Xi 5:22.

L

• Laggetiyabi baynna kehatettaa.

  Giriiketto qaalawu waanna qofay ufayssiyabaanne yallissabaa. Ha qaalay darotoo keha imotaa woy kehidi immiyogaa malaatanawu geliis. Laggetiyabi baynna Xoossaa kehatettaa malaatanawu ha qaalay geliyo wode, zaaridi immanaadan naagennan Xoossay guuppidi coo immiyogaa qonccissees. Hegaa gishshawu, hegee Xoossay asawu guuppidi immiyogaa, qassi zawi baynna A siiquwanne kehatettaa bessiyaba. Giriiketto qaalay ‘ufayssiyogaanne’ ‘kehatettan immiyogaa’ giyogaa mala qalatunkka birshshettiis. Ekkiyagee tawu bessees giyoba gidana xayikkonne, immiyagaa kehatetta xallan imettiyaba.​—2Qr 6:1; Ef 1:7.

• Leemisuwa.

  Hayyottidi yootiyobaa woy hanidabaa qanttan yootiyobaa; hegee issibaa tamaarissees woy gita tumaa guutta qaalan qonccissees. Geeshsha Maxaafan leemisoy birshshanawu metiya qanꞌꞌishe mala haasaya gidana danddayees. Leemisoy tumaa loytti qonccissees; darotoo issibay harabaa gishshaa eqqidi odettees. Issi issi leemisoti guyyeppe amarida asata qilliicciyoba woy boriyoba gididosona.​—Sh 12:9; 2Ph 2:22.

• Leewa; Leewa yaraa.

  Yaaqoobawu heezzantto naꞌaa; A machchee Liyi naꞌaa, qassi A sunttan xeesettiya yaraa. Leewa yaratu kahinetettaa geetettiyagawu waannatiya heezzu shaahoti doomettidoy A heezzu naatuuna. “Leewa yarata” giyagee issi issitoo he yaraa muleera malaatikkonne, darotoo Aaroona keettaa kahineti gujettokkona. Xoossay immana giido biittan Leewa yaratussi gadee imettana xayikkonne, hara yaratussi imettida biittaa zawan 48 katamati etawu imettidosona.​—Zr 10:8; 1Hn 6:1; Ibr 7:11.

• Leptten.

  Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafaa wode Ayhudatu nahaase santtimetu ubbaappe guuttaa. “Lepttenee” corattidi “leptta” geetettees.​—Mr 12:42; Lu 21:2.

M

• Maachchaa.

  Issibaa oottanawu woy oottennan agganawu Xoossaynne asay woy naaꞌꞌu asati maacidi maayidobaa. Issi issitoo maacidobaa polana bessiyay naaꞌꞌaappe issuwa xalla; hegee oottana giido, issi bagga maachchaa. Harabatun naaꞌꞌatikka polana bessiyabay deꞌees; hegee naaꞌꞌu bagga maachchaa. Geeshsha Maxaafay Xoossaynne asay maacettidobaakka, qassi naaꞌꞌu asati, yarati, dereti woy amarida asati maacettidobaakka yootees. Daro asaa maaddiya maachchatuppe amaridaageeti Xoossay Abrahaamaara, Daawitaara, Israaꞌeela deriyara (Higgiya maachchaa), qassi Xoossaa Israaꞌeelaara (ooratta maachchaa) maacettidoogeeta.​—Dm 9:11; 15:18; 21:27; Ks 24:7; 2Hn 21:7; Lu 22:29; Os 3:25; 2Qr 3:6; Ibr 8:6.

• Maachchaa saaxiniya.

  Mittaappe medhdhidi worqqaa mayzzido saaxiniya; he saaxinee Xoossaa dunkkaaniyaninne guyyeppe Solomoni keexxido Xoossaa garuwan Aybippekka Aadhdhiya Geeshsha Sohuwan deꞌees. He saaxinee issoy issuwakko xeelliya naaꞌꞌu kiruubeti deꞌiyo worqqa qumꞌꞌuwan qumꞌꞌettees. A giddon deꞌiya waannabati Tammu Azazoti xaafettido masettida naaꞌꞌu shuchchata.​—Zr 31:26; 1Ka 6:19; Ibr 9:4.

• Maacissiyagaa.

  Naaꞌꞌu citata sigettanawu eta giddo geliyagaa. Geeshsha Maxaafan, Muusee Higgiya maachchaa maacissiyagaa, qassi Yesuusi ooratta maachchaa maacissiyagaa.​—Ga 3:19; 1Xi 2:5; Ibr 12:24.

• Machchallaa.

  A bolli xaafanawu giigissido, dorssaa, deeshshaa woy maraa galbbaa. Hegee ceeccaappe aaruwan gamꞌꞌees, qassi Geeshsha Maxaafaa A bolli xaafidosona. Phawuloosi Ibraawettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafaa shaahoy deꞌiyo machchallaa bawu ehaanaadan Ximootiyosa oychchennan aggenna. Maxine Abbaa matan demmido xaaxettida maxaafatuppe amaridaageeti machchallan xaafettidosona.​—2Xi 4:13.

• Magalashuwa.

  Xoossaa dunkkaaniyaninne Xoossaa garuwan Geeshsha Sohuwa Aybippekka Aadhdhiya Geeshsha Sohuwappe shaakkiya, kiruubetu misiliya A bolli sikkido, dadettida loꞌꞌiya afalaa.​—Ks 26:31; 2Hn 3:14; Mt 27:51; Ibr 9:3.

• Malaaliyabata; malaaliya oosota.

  Asi eriyo wolqqa ubbaappe aadhdhiya oorattaban oosettiyabata woy haniyabata. Geeshsha Maxaafan “malaataa,” qassi “garamiyabaa” giyogaa mala mise qaalati gelidosona.​—Mt 11:20; Os 4:22; Ibr 2:4.

• Malaataa.

  Haꞌꞌi woy sinttappe hanana issi gitabaa malaatiya beettiyabaa, oottiyobaa, hanotaa woy hani erenna harabaa.​—Mt 24:3; Aj 1:1.

• Malkkataa.

  Malaatawu woy yettawu punniyo birata miishshaa. Yihoowa pirddaa woy Xoossay oottin haniya gitabaa awaajjuwara issippe leemisodan malkkataa cenggurssay siyettees.​—1Qr 15:52; Aj 8:7–11:15.

• Mannaa.

  Israaꞌeelati bazzuwan 40 layttaa miido waanna qumaa. Etawu hegaa Yihoowi immiis. Sambbataappe hara gallassatu ubban guuran Xoossay malaaliyabaa oottidi xaazaappe garssaara saꞌan hegaa kessees. Israaꞌeelati hegaa koyro beꞌido wode, ‘Hagee aybee?’ woy, Ibraawettuwan, “man huʼ?” yaagidosona. (Ks 16:13-15, 35) Yesuusikka mannaa leemiso oottidi yootiis.​—Yoh 6:49, 50.

• Maqaa.

  Darotoo caretiyasan mokkiya daro mittatu sunttaa. Daro sohotun odettida mittay Arundo donakis geetettees.​—Mt 27:29; Aj 11:1.

• Maqidooniya.

  Gita Iskkinddira haaruwan keehi erettidi, Roomati xoonana gakkanaashin laꞌa gididi deꞌida, Giriikeppe huuphessa bagga moottaa. Kiitettida Phawuloosi Awurooppaa koyro biyo wode, Maqidoonee Rooma haaruwa mootta. Phawuloosi heezzutoo yaa biis.​—Os 16:9.

• Masiya.

  “Tiyettiis” woy “tiyettidaagaa” geetettiya Ibraawetto qaalaappe yiis. “Kiristtoosa” giyagee Giriikettuwappe yiida, hegaara lagge qaala.​—Dnl 9:25; Yoh 1:41.

• Mazamuriya.

  Xoossaa sabbanawu yexxiyo yettaa. Xoossawu goynniyageeti yettaa miishshatuura mazamureta yexxoosona; asay Yerusalaamen deꞌiya Xoossaa Yihoowa garuwan ayyo goynniyo wode mazamureta yexxees.​—Lu 20:42; Os 13:33; Yq 5:13.

• Meedoona asaa.

  Yaafeeta naꞌaa Maadaaya zerettata; eti guyyeppe Meedoona biitta gidida, ha wodiya Irane deretun dembbattiyasan deꞌidosona. Yerusalaamen 33 M.Ln bonchchettida Phenxxaqosxxe baalan Meedoona asati deꞌoosona.​—Os 2:9.

• Minaniya.

  Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan issi minanee 100 dirakima. Minanee 340 g deexxees.​—Lu 19:13.

• Mishiraachchuwa.

  Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan, Xoossaa Kawotettaabaanne Yesuus Kiristtoosa ammaniyogee demissiyo atotettaabaa mishiraachchuwa.​—Lu 4:18, 43; Os 5:42; Aj 14:6.

• Mittaa.

  Asa kaqqanawu tussadan essido mittaa. Beni issi issi kawotettati mittan asa kaqqi woroosona qassi/woy harati hegaa malabaa oottennaadan woy issi asa kawushshanawu anhaa kaqqoosona. Bantta hanttaara olan erettiya Asooreti omooddido asatu uluwa xeeray puyxatido mittan pude tiraa gakkanaashin caddi kaqqidi woroosona. Shin Ayhudatu wogan, Xoossaa toochchiyogaa woy eeqiyogaa mala daganttiya danobaa oottidaageeta asay shuchchan caddidi woy hara ogiyan woridi, harati hegaa malabaa oottennaadan eta anhaa mittan kaqqees. (Zr 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Roomati issi issitoo issi asi sahuwan, saamuwan, namisaaninne awaa suuluwan hayqqanaappe kase amarida gallassaa A mittan qachchoosona. Yesuusa woridoogaa mala issi issi hanotatun, asi mootin woriyo asa kushiyanne tohuwa mittaa bolli baxxannoosona. (Lu 24:20; Yoh 19:14-16; 20:25; Os 2:23, 36) Hegaa bollikka, Geeshsha Maxaafay ‘mittaara gattidi qachchiyogaa’ yootiyo wode, qaxxayanawu qaaxxennaadan qachchiyogaa bessees. Hegaa mala issi issi miishshati gede xallay, qassi harati gedee, kusheenne qooree qaaxxennaadan diggidi bollaa daraxi oyqqoosona. (Erm 20:2; Os 16:24) Yesuusi kaqettidoogaa mala, tuussaadan eqqida mittay Giriikettuwan isttawuroos geetettees. Giriiketto qaalay Kiristtoosappe daro xeetu layttaa kasetidi eeqawu goynniyageetu haymaanootiyan malaata gidida masqqaliya bessiyogawu naqaashi baawa. Yesuusi bana kaalliyageetu waayiyanne yeellaa he qaalan leemisiis.​—Mt 16:24; Ibr 12:2.

• Molooka.

  Amoonatu xoossaa; Malkkami, Milkkominne Molekikka A gidana.​—Os 7:43.

• Mureessaa.

  Lagge birshshettay sanggisettida attuma asa. Hegaa mala asati darotoo kawo keettan kawiyonne kadumatata naagana malanne etawu kiitettana mala sunttettoosona. Tumu mureessa gidana xayikkonne, kawo keettaa oosuwawu sunttettida asakka he qaalay malaatees. Xoossaayyo keehi minni haggaazanawu bana naagiya, ‘Kawotettawu giidi sanggisettida’ urawukka leemisodan he qaalay geliis.​—Mt 19:12; As 2:15; Os 8:27.

• Muukkiyogaa; Muukka.

  Peesho qaalay haattan “muukkiyogaa” giyogaa. Yesuusi bana kaalliyageeta muukkana koshshiyogaa yootiis. Geeshsha Maxaafay Yohaannisi muukkidoogaa, geeshsha ayyaanaaninne taman muukkiyogaa, qassi hara muuhaakka yootees.​—Mt 3:11, 16; 28:19; Yoh 3:23; 1Ph 3:21.

• Muuse Higgiya.

  Yihoowi 1513n K.K., Siinaa bazzuwan Muuse baggaara Israaꞌeelatuyyo immido Higgiya. Geeshsha Maxaafaa koyro ichchashu maxaafati darotoo Higgiya geetettoosona.​—Mt 5:17; Lu 24:44.

N

• Naagiyagaa.

  Darotoo qammi asaa woy asawu deꞌiyabaa qohiyabaappe naagiyagaa; daafabay gakkana haniyo wode I akeekissees. Naagiyageeti yiya uri gakkennan deꞌishin beꞌanawu darotoo katamaa dirssaa bollinne xoqqasan eqqoosona. Wotaaddaratu qatuwankka naagiyageeti deꞌoosona.​—Mt 27:65; 28:4.

• Naazireete asa.

  Yesuusa Naazireete katamaa asa gaanawu xeegiyo suntta. Hegee Isiyasa 11:1n gelida ‘mittaa maraa’ geetettida Ibraawetto qaalaara gayttidaba gidennan aggenna. Guyyeppe Yesuusa kaalliyageetikka he sunttan xeegettidosona.​—Mt 2:23; Os 24:5.

• Nagaraa yarshshuwa.

  Nagaranchcha ashuwa laafatettaa gaasuwan akeekennan oottido nagarawu yarshshiyobaa. Nagaray atto geetettiyo ura maataadaaninne hanotaadan, mirgguwappe haraphphiya gakkanaashin dumma dumma mehee yarshshettees.​—Wg 4:27, 29; Ibr 10:8.

• Nagaray Kamettiyo Gallassaa.

  Etaaniima 10n bonchchettiya, Israaꞌeelatussi keehi gita geeshsha gallassaa; Yom Kippurikka (Ibraawettuwan yohm hakkippurim, “kamettaa gallassaa” giyagaappe yiis) geetettees. Gita kahinee ba nagarawu, Leewa yaratu haratu nagarawunne asaa nagarawu yarshshiyo suuttaa ekkidi, Xoossaa dunkkaaniyan Aybippekka Aadhdhiya Geeshsha Sohuwa geliyoy layttan he gallassi xallaana. He yarshshoti asaa nagaraa merinawu muleera kammanaassi issitoo xallaa yarshshettidi asay Yihoowara sigettanaadan oottida Yesuusa yarshshuwa malaatoosona. Hegee geeshsha shiiquwa shiiqiyonne xoomiyo wode, qassi haroode oottiyo oosuwa aggiyo sambbata.​—Wg 23:27, 28; Os 27:9; Ql 1:20; Ibr 9:12.

• Narddoosiya.

  Ispaykinard (Nardostachys jatamansi) giyo sawiya sharafaappe giigissiyo, shaye milatiya alꞌꞌo shittuwa. Narddoosee keehi alꞌꞌo gidiyo gishshawu, darotoo hirayso shittuwara walakkoosona, qassi issi issitoo A milatissidi giigissoosona. Yesuusa bollan ‘walahi baynna narddoosiya’ tigidoogaa Marqqoosikka Yohaannisikka yootidosona.​—Mr 14:3; Yoh 12:3.

• Niisaana.

  Baabilooneti omooddi simmin, Ayhudati wodiya qoodiyo geeshsha qoodan koyro, qassi biittaa qoodan laappuntta, Ayhudatu Abiiba aginawu ooratta sunttaa. He aginay Awurooppaa qoodan Laappuniya baggaappe Hosppuniya baggaa gakkanaashiina. (Nhi 2:1) Ayhudatu Paasikay Niisaana 14n bonchchettees, qassi Yesuus Kiristtoosi Godaa kahuwa he gallassi doomissiis. (Lu 22:15, 19, 20) Asay he gallassi A mittaa bolli kaqqidi woriis.​—Lu 23:44-46.

O

• Ogiya.

  Ha qaalay Yihoowa ufayssiyabaa woy ufayssennabaa oottiyogaa woy haniyogaa bessiya leemisodan Geeshsha Maxaafan geliis. Yesuus Kiristtoosa kaalliyageeta gididaageeti ‘Xoossaa Ogiyan’ deꞌoosona geetettidosona; yaagiyo wode, eti bantta deꞌuwan sintta xeeran Yesuus Kiristtoosi oottidoogaadan oottiiddi, A ammanidi deꞌidosona.​—Os 19:9.

• Ola miishshaa.

  Wotaaddarati naagettanawu maayiyobaa; hegeetikka, birata qophiya, tiran wottiyobaa, qabattuwa, gambbaaliyanne gonddalliya.​—1Sa 31:9; Ef 6:13-17.

• Oyttaa Baalaa.

  Israaꞌeelati layttan layttan bonchchiyo heezzu waanna baalatuppe koyroogaa. Paasikaa baalaa wonttetta gallassi Niisaana 15n doommidi laappun gallassi bonchchettees. Gibxxeppe kiyidoogaa hassayanawu asay oytta xallaa mees.​—Ks 23:15; Mr 14:1.

P

• Paaroona.

  Gibxxe kawotu bonchcho sunttaa. Geeshsha Maxaafan ichchashu Paaroonatu sunttay (Shiishaaqa, Sooꞌa, Tirihaaqa, Naka, qassi Hofira) deꞌees, shin Abrahaama, Muusanne Yooseefa darobay etaara gattidoogeetunne haratu sunttay erettenna.​—Ks 15:4; Ro 9:17.

• Paasikaa.

  Israaꞌeelati Gibxxe aylletettaappe laꞌa kiyidoogaa hassayanawu, layttan layttan Abiiba aginan (guyyeppe Niisaana geetettees) 14tta gallassi bonchchiyo baalaa. He gallassi dorssaa (woy deeshshaa) shukkidi ashuwa xiixxoosonanne yaatidi, cammiya bonccuwaranne oyttaara moosona.​—Ks 12:27; Yoh 6:4; 1Qr 5:7.

• Para gaariya.

  Caanawunne olawu naaꞌꞌu gooman paray goochchiyoba.​—Ks 14:23; Dnt 4:13; Os 8:28; Aj 9:9.

• Parisaaweta.

  Koyro xeetu layttaa M.Ln, Ayhuda haymaanootiyan erettida citaa. Eti kahinetu yara gidokkona, shin eti guuttabaa qociridi Higgiya mintti naagoosona, qassi mayzzaappe siyido wogaakka hegaadan mintti naagoosona. (Mt 23:23) Eti Giriike wogaara walahettidabaa aybanne phalqqiyabaa tamaarissoosona, qassi eti Higgiyanne wogaa eranchcha gidiyo gishshawu, asaa gita maatan haaroosona. (Mt 23:2-6) Etappe issoti issoti Sanhediriniyankka oottoosona. Eti Sambbataa bonchchiyogaaranne wogaara gayttidaban, qassi nagaranchchatuuranne qaraxaa shiishshiyageetuura Yesuusi gayttiyo gishshawu, aara darotoo gaaddetoosona. Eta giddoppe Xarsseese Saaꞌoolinne hara amaridaageeti Kiristtaane gididosona.​—Mt 9:11; 12:14; Mr 7:5; Lu 6:2; Os 26:5.

• Phenxxaqosxxe.

  Ayhuda attuma asay ubbay Yerusalaamen bonchchana bessiyo heezzu gita baalatuppe naaꞌꞌanttuwa. “Ishatamantta (Gallassaa)” geetettiya Phenxxaqosxxee Ibraawettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan Kattaa Shiishuwa Baalaa woy Saaminttatu Baalaa geetettiyagawu Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan gelida sunttaa. He baalay Niisaana 16ppe doommin 50tta gallassi bonchchettees.​—Ks 23:16; 34:22; Os 2:1.

• Pirddaa Gallassaa.

  Xoossay amarida citatubaa, deretubaa, woy asa ubbaabaa yiggiyo gallassaa woy wodiya. He gallassay hayqqana bessiyageeta woriyo, woy ashshana bessiyogeetussi merinaa deꞌuwa immiyo wode gidana danddayees. Paxa deꞌiyageetu xalla gidennan, beni hayqqidaageetuurakka gayttida sinttanaa ‘Pirddaa Gallassaa’ Yesuus Kiristtoosinne I kiittidoogeeti yootidosona.​—Mt 12:36.

• Pokkiya tuna nagaraa.

  Gayttennaadan Xoossay diggido inddaa gaytettaa Geeshsha Maxaafan malaatiya porniya giyo Giriiketto qaalaappe yiis. Shaaramuxiyogee, wodiraa laammiyogee, aqo oyqqibeennaageeti inddan gayttiyogee, maccay maccaara, attumay attumaara inddan gayttiyogeenne asay mehiyara inddan gayttiyogee pokkiya tuna nagara. “Gita Baabiloono” giyo haymaanootiya shaaramuxiyo Ajjuutaa maxaafay leemisiyoy he qaalaana; hegee A maatawunne miishshawu gaada saꞌaa haariyageetuura zuppetidoogaa qonccissiya qaala. (Aj 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Os 15:29; Ga 5:19)​—SHAARAMUXA giyagaa xeella.

• Porniya.​—

  POKKIYA TUNA NAGARAA giyagaa xeella.

• Prokonsil.

  Rooma Zoreta Keettay haariyo moottaa ayssiya waannatiyagaa. Ayyo pirddiyonne wotaaddarata azaziyo wolqqay deꞌees, qassi I oottidobaa Zoreta Keettay yiggiyaba gidikkonne, moottan ayyo oogaappenne aaro maatay deꞌees.​—Os 13:7; 18:12.

Q

• Qambbaraa.

  Qambbaray naaꞌꞌu xeeran deexxiyabaa qachchidi issi asi hashiyan wotti tookkiyo mittaa woykko naaꞌꞌu mehetu qooriyan qashettin kaduwa woy gaariya goochchiyoba. Aylleti darotoo deexxiyabaa qambbaran tookkiyo gishshawu, qambbaray hara asawu aylletiyogawu woy haarettiyogawu, qassi huqqunnawunne waayiyawu leemiso. Qambbaraa denttiyogee woy menttiyogee qashuwappe, huqqunnaappenne naaquwappe laꞌa kiyiyogaa bessees.​—Wg 26:13; Mt 11:29, 30.

• Qanggettaa.

  Qanggettay toochchiyogaappe woy hanqqettidi kobabaa oottiyogaappe dummatees. Xoossay woy maatay deꞌiyo asi qanggidobay polettanabaa yootido iitaba.​—Dm 12:3; Qd 22:12; Mr 11:21; Os 23:12; Ro 12:14; Ga 3:10.

• Qaxxaraa.

  Abrahaaminne A zerettay qaxxarettana bessees, shin Kiristtaanetuppe koyettiyaba gidenna. Qaxxaray dumma dummabawu leemiso gididikka geliis.​—Dm 17:10; 1Qr 7:19; Plp 3:3.

• Qeesaara.

  Roomatu keettaa asaa sunttaa; guyyeppe Rooma kawotu bonchcho suntta gidiis. Hegeetuppe Awugisxxoosa, Xibaariyosanne Qalawudeyosa sunttay Geeshsha Maxaafan deꞌees, qassi Neero sunttay deꞌana xayikkonne ikka Qeesaara geetettido sohoy deꞌees. Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan “Qeesaara” giyagee maataawatunne Kawotettaa gishshaakka eqqees.​—Mr 12:17; Os 25:12.

R

• Rooma Kawuwa Naagiyageeta.

  Rooma Kawuwa naagiya wotaaddaratu citay kawuwa kaafiyogan woy maataappe wottiyogan guyyeppe polotikaaban wolqqaama gidiis.​—Plp 1:13.

S

• Saaduqaaweta.

  Duretida gita asatinne kahineti deꞌiyo Ayhuda haymaanootiya citaa; Xoossaa garuwan oosettiyaban he asatussi gita aawatettay deꞌees. Parisaaweti bonchchiyo, mayzzatuppe siyido daro wogatanne Parisaaweti ammaniyo harabata eti dosokkona. Eti dendduwa woy kiitanchchati deꞌiyogaakka ammanokkona. Eti Yesuusaara gaaddetoosona.​—Mt 16:1; Os 23:8.

• Saamaa.

  Issibaa maacanawu goꞌettiyo ancco shuchchaa woy suuppa mittaa woy shuchchaa. Hegeeta dakkoyido maayuwan woy gose malaban yeggidi qaattoosona. Doorettiya saamay bawu kiyidaagaa woy kushiyan kessiyogaa. Darotoo, woossidi hegaa oottoosona.​—Mt 27:35; Os 1:26.

• Samaariya asata.

  He sunttay koyro huuphessa bagga tammu yaratu kawotettan deꞌiya Israaꞌeelata malaatees, shin Asooreti 740n K.K. Samaariya xooni simmin, Asooreti ehiido hara biittaa asaykka he sunttan xeegettiis. Yesuusa wode, he sunttay darotoo beni Sheekemanne Samaariya heeran deꞌiya haymaanoote citaa kaalliya asata malaateesippe attin, zariyara woy polotikaara gayttidabaa malaatenna. He haymaanootiya kaalliyageeti Ayhuda haymaanootiyagaappe keehi dummatiya amaridabaa ammanoosona.​—Yoh 8:48.

• Samaariya.

  Huuphessa bagga Israaꞌeela tammu yaratu kawotettawu 200 gidiya layttawu waanna katamaa, qassi he moottaa sunttaa. He katamay he sunttan xeesettiya deriya bolli keexettiis. Samaaree Yesuusa wode, huuphessan Galiilaappenne tohossan Yihudaappe gidduwan deꞌiya Rooma haaruwa moottaa sunttaa. Yesuusi darotoo he heeraara kanttiiddi yan mishiraachchuwa yootanawu koyibeenna, shin issi issitoo he heeraara kanttiiddi yan deꞌiyageeta haasayissiis. Samaariya asay geeshsha ayyaanaa ekkido wode, Pheexiroosi Kawotettaa qulppiyan leemisettida naaꞌꞌanttoogaa goꞌettiis.​—1Ka 16:24; Yoh 4:7; Os 8:14.

• Sambbataa.

  “Shemppiyogaa; issibaa aggiyogaa” geetettiya Ibraawetto qaalaappe yiis. Ayhudatu saaminttan laappuntta gallassaa (Arbba awaa wuluwappe Qeeraa awaa wuluwa gakkanaashin). Layttaa giddon hara baalati, qassi 7ttanne 50tta layttatikka sambbata geetettoosona. Kahineti geeshsha sohuwan haggaaziyogaappe hara oosoy Sambbata gallassi oosettenna. Sambbata layttatun gadee aybanne oottennan shaaccees, qassi Ayhudati hara Ayhudata iisettidi acuwa achchokkona. Muuse Higgiyan Sambbata gallassi digettidabay danddayettennaba gidenna, shin haymaanootiya kaalettiyageeti guyyeppe hegaa bolli gujjidosona; hegaappe denddidaagan, Yesuusa wode hegee bonchchanawu asawu deexxiyaba gidiis.​—Ks 20:8; Wg 25:4; Lu 13:14-16; Ql l 2:16.

• Sambbatawu koshshiyabaa giigissiyo gallassaa.

  Ayhudatu Sambbataappe kasetiya he gallassay ha wodiyan Arbba giyo gallassi away wulliyo wode wurees; he wode Sambbatay doommees. Ayhudatu gallassay omarssi doommidi kaalliya omarssi wurees.​—Mr 15:42; Lu 23:54.

• Sanhediriniya.

  Yerusalaamen deꞌiya, Ayhudatu xoqqa pirdda keettaa. Yesuusa wode he daannati 71 asata; he asati gita kahinetanne kase gita kahine gididaageeta, waanna kahinetu keettaa asata, cimata, yaratanne keettata kaalettiyageeta, qassi xaafeta.​—Mr 15:1; Os 5:34; 23:1, 6.

• Seexaanaa.

  “Eqettiyagaa” geetettiya Ibraawetto qaalaa. Koyro xaafettido qaalatun dummayiya qaalay gujettiyo wode, hegee Xoossawu waanna Morkkiya, Seexaanaa Dabloosa malaatees.​—Iy 1:6; Mt 4:10; Aj 12:9.

• Shaaramuxa.

  Miishshaa ekkidi, ba aqo lagge gidenna uraara zinꞌꞌiya asa. (“Shaaramuxa” geetettida, Giriikettuwan porne giya qaalay “bayzziyogaa” geetettiya qaalaappe yiis.) Geeshsha Maxaafay attuma shaaramuxatubaakka yootikkonne, he qaalay darotoo macca asaa malaatees. Shaaramuxiyogee Muuse Higgiyan callettidaba, qassi shaaramuxan ekkido miishshaa Yihoowa geeshsha sohuwawu immana danddayettenna; hegee eeqiyageeti bantta xoossatu garuwan shaaramuxiyageetun miishshaa demmiyogaappe dummatees. (Zr 23:17, 18; 1Ka 14:24) He qaalay Xoossawu goynnoos giiddi eeqiya asata, dereta woy eqotata malaatiya leemisodankka Geeshsha Maxaafan geliis. Leemisuwawu, haymaanootiyara gayttida, “Gita Baabiloono” geetettidaara maatawunne miishshawu gaada saꞌaa haariyageetuura zuppetido gishshawu Ajjuutaa maxaafan shaaramuxa geetettaasu.​—Aj 17:1-5; 18:3; 1Hn 5:25.

• Shemppuwa.

  Nefesh giyo Ibraawetto qaalawunne pisiikihi giyo Giriiketto qaalawu meeze birshshettaa. Geeshsha Maxaafay ha qaalata waati goꞌettiyakko pilggiyo wode, eti (1) asaa, (2) mehiya doꞌaa, woy (3) izaawu woy he mehiya woy doꞌaa deꞌuwa malaatiyogee erettees. (Dm 1:20; 2:7; Qd 31:28; 1Ph 3:20; qassi tohossa qofata) Saꞌan deꞌiya meretatuura gayttidaagan, nefeshinne pisiikihi giyo qaalati bolli deꞌiyobaa, beettiyabaanne hayqqiyabaa malaatiyogaa Geeshsha Maxaafay bessees; hegee daro haymaanooteti “shemppuwabaa” tamaarissiyobaappe dummatees. Ha birshshettan, ha koyro xaafettido doonaa qaalati gelidosan deꞌiya birshshettaadan “deꞌuwa,” “mereta,” “asa,” “izaawu kumetta oonatettaa,” woy izaawu sunttaduwa (leemisuwawu, “ta shemppuwa” giyagawu “tana”) geetettidosona. Darosan tohossa qofan “shemppuwa” giya birshshettay gujettiis. Waanna xuufiyan woy tohossan “shemppuwa” giyagee gelikko, qommon qonccidaagaadan akeekana koshshees. Issibaa kumetta shemppuwan oottiyogaa giyogee issi uri ba kumetta oonatettan, kumetta wozanan, woy kumetta deꞌuwan oottiyogaa giyogaa. (Zr 6:5; Mt 22:37) Deꞌon deꞌiyabaa amuwawu woy qaaqqawu ha koyro xaafettida doonaa qaalati issi issisan gelana danddayoosona. Hayqqida asa woy anhaa malaatanakka danddayoosona.​—Qd 6:6; Le 23:2; Isi 56:11; Hg 2:13.

• Shiiqo keettaa.

  “Issippe shiishshiyogaa; yaaꞌaa” geetettiya qaala; shin daro xiqisetun Ayhudati shiiqin Geeshsha Maxaafay nabbabettiyo, tamaariyo, zoriya siyiyonne woossiyo keettaa woykko sohuwa. Yesuusa wode, Israaꞌeela biittan gita katama ubban issi shiiqo keettay, qassi hegeetuppe gitatiya katamatun issuwappe daro shiiqo keettati deꞌoosona.​—Lu 4:16; Os 13:14, 15.

• Shochchaa.

  Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan ha qaalay xeeray tukettido woy qarattiyabay xeeran qashettido lissuwan shociyogaa malaatees.​—Yoh 19:1.

• Sigetaa qumꞌꞌuwa.

  Nagaray Kamettiyo Gallassi gita kahinee nagaraa yarshshuwa suuttaa A sinttan caccafiyo, maachchaa saaxiniya qumꞌꞌuwa. Ibraawetto qaalay “(nagaraa) qumꞌꞌiyogaa” woy geella “(nagaraa) qucciyogaa” geetettiya peesho qaalaappe yiis. Hegee ya gaxaaninne ha gaxan naaꞌꞌu kiruubeta waaxin worqqaappe oosettiis. Issi issitoo “qumꞌꞌuwa” geetettees.​—Ks 25:17-22; 1Hn 28:11; Ibr 9:5.

• Simmidi takkiyo wodiya.

  Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan issi issi hanotan ha qaalay Kiristtoosi beettennan Mase kawotettan kawotido wodiyappe doommidi ubbabaa maaraa wurssettan simmidi takkiyo wodiya qonccissees. Kiristtoosi simmidi takkiyo wodee yiidi sohuwara simmiyoba gidennan, likettida wodiya malaatees.​—Mt 24:3.

• Sinttappe hananabaa yootiyagaa.

  Sinttappe hananabaa yootana danddayays giya asa. Geeshsha Maxaafay kaayiyageeta, shareechchota, maliyageetanne haratakka hegaadan gees.​—Wg 19:31; Zr 18:11; Os 16:16.

• Sirttiisa.

  Ha wodiyan Huuphessa Afirkkan deꞌiya Tuniziyawunne Liibiyawu gaxan abbaa doonan aahosan dalbbantta haattay biittaakko gelido naaꞌꞌu sohota; gaxan doorettida shafiya sohuwa dambbalay ubbatoo laammiyo gishshawu, markkabiya laaggiyageeti beni he balettiya sohuwa yayyoosona.​—Os 27:17.

• Solomona Ogiya.

  Yesuusa wode, Solomoni keexxido Xoossaa garuwappe attidaba giidi daroti ammaniyo, gaxa dirssa gidduwawu arshsho baggan deꞌiya, kaaray deꞌiyo ogiya. Yesuusi ‘balgguwan’ yan hemettiis, qassi beni Kiristtaaneti goynuwawu yan shiiqoosona.​—Yoh 10:22, 23; Os 5:12.

• Sooriya; Sooriya asata.

  Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan, Sooree Rooma haaruwa mootta; waanna katamay Anxxookiya. Ibraawettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan Sooriya (Aramakka geetettees) biittaa moottaappe dariya baggay A mootta. Pilisxxeema biittay kumettaykka Sooriya haariyagaa henttan deꞌees.​—Lu 2:2; Os 18:18; Ga 1:21.

T

• Taalanttiya.

  Ibraawe asay deexuwa likkiyobaappenne eta miishshaappe ubbaappe gitaa. Hegee 34.2 kg deexxees. Giriiketu taalanttee hegaappe guuxxees; 20.4 kg gidiyagaa deexxees.​—1Hn 22:14; Mt 18:24.

• Takkaaro.

  Kushiya piddi oottin, wogga biradhdhiya xeeraappe gilꞌꞌa biradhdhiya xeeraa gakkiyagaa gidana. Issi waray 44.5 cm gidiyo wode, issi takkaaroy 22.2 cm gidees.​—Ks 28:16; 1Sa 17:4.

• Tamaa abbaa.

  “Tamaaninne diinniyan eexxiya” leemiso soho, qassi “naaꞌꞌantto hayquwa” geetettiis. Zilꞌꞌettidi laamettenna nagaranchchati, Dabloosi, ubba qassi hayqoynne Duufoy (woy, Hedes) an olettoosona. Tami maana danddayenna ayyaana meretata, hayquwanne Hedes yan yeggiyogee ha abbay merinaa waayiyawu gidennan, merinaa xayuwawu malaata gidiyogaa bessees.​—Aj 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Tammaappe issi kushiya (asirataa).

  Haymaanootiyabawu tammaappe issi kushe giiradan immiyobaa woy qanxxiyobaa. (Mil 3:10; Zr 26:12; Mt 23:23; Ibr 7:5) Muuse Higgiyan, Leewa yarata maaddanawu gaden mokkidabaappenne wudiyan yelettidabaappe tammaappe issi kushee layttan layttan etawu imettees. Leewa yarati Aaroona keettaa kahineta maaddanawu hegaappe tammaappe issi kushiya immoosona. Tammaappe issi kushe immiyo harabatikka deꞌoosona. Kiristtaaneti tammaappe issi kushiya immana koshshenna.

• Tiyiyogaa.

  Ibraawettuwan “gukkiyabaa tiyiyogaa” bessiya ha qaalay issi asi woy issibi dumma haggaazawu maacettidoogaa bessanawu zaytiyan A tiyiyogaa malaatees. Ha birshshettan waanna xuufiyan dooriyogaa (tohossa qofan tiyiyogaa) geetettiis. Saluwan deꞌanawu doorettidaageetu bolli geeshsha ayyaanaa gussiyogaakka malaatanawu Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan geliis.​—Ks 28:41; 1Sa 16:13; Lu 4:18; Os 10:38; 2Qr 1:21.

• Tonggu giyabaa.

  Leddaara eexxiiddi tonggu giya, sawiya shidaanne zaytiya walahaa. Xoossaa dunkkaniyaninne Xoossaa garuwan koshshiyabawu oyddubaa walakkido tonggu giya dummaba. Geeshsha kifiliyan tonggu giyabaa yarshshiyosan hegaa maalladonne omarssi xuuggoosona, qassi Nagaray Kamettiyo Gallassi Aybippekka Aadhdhiya Geeshsha kifiliyan hegaa xuuggoosona. Xoossawu ammanettidi haggaaziyageeti woossiyo, A ufayssiya woosawu hegee malaata. Hegaa oottiyogee Kiristtaanetuppe koyettiyaba gidenna.​—Ks 30:34, 35; Wg 16:13; Aj 5:8.

• Toophphiya asa.

  Beni Gibxxeppe tohossan, ha wodiya Gibxxe tohossa gaxaaninne ha wodiya Suudaanen deꞌiya asa.​—Os 8:27.

• Tuussaa.

  Solomoni keexxido Xoossaa garuwaninne kawo keettan tuussadan keettaa kaafidabati deꞌoosona. Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan amppiyabawu (1Xi 3:15) woy sohuwappe qaaxxennabawu (Aj 3:12) leemisodan geliis.​—Dnt 16:29; 1Ka 7:21.

U

• Ubbabaa maaraa wurssettaa.

  Seexaanay kaalettiyo ubbabaa maaray woy hanotati wurana gakkanaashin deꞌiya wodiya. Kiristtoosi simmidi takkiyo wodiyanne ha wodiya baree issuwa. Yesuusi kaalettin kiitanchchati “xillotu giddoppe nagaranchchata shaakkana,” qassi eta xayssana. (Mt 13:40-42, 49) Yesuusa kaalliyageeti he ‘wurssettay’ awudekko eranawu koyidosona. (Mt 24:3) I saluwa simmanaappe kase, bana kaalliyageetussi he wode gakkanaashin etaara deꞌanaagaa yootiis.​—Mt 28:20.

• Ubbabaa maaraa.

  Aion giya Giriiketto qaalay wodiya dummayi erissiyabaa woy hanotata malaatiyo wode hegaadan birshshettees. Geeshsha Maxaafay saꞌan darosan deꞌiya hanotatanne saꞌaa asaa deꞌuwa malaatiyo wode “ha ubbabaa maaraa” yaagees. (2Xi 4:10) Issoti issoti Israaꞌeelatu woy Ayhudatu wodiya gaana danddayiyo ubbabaa maaraa Xoossay Higgiya maachchan doommiis. Xoossay tiyettida Kiristtaanetu galchchaara sintta xeeran gayttida hara ubbabaa maaraa, Yesuus Kiristtoosa wozuwa yarshshuwa baggaara doommiis. Hegee Higgiya maachchay eeshodan malaatido tumubay polettiyo ooratta wodee doommidoogaa bessees. Ha qofay corabawu geliyo wode, aadhdhida woy sinttappe yaana dumma dumma ubbabaa maarata woy darosan deꞌiya hanotata malaatees.​—Mt 24:3; Mr 4:19; Ro 12:2; 1Qr 10:11.

• Urqqa miishshaa medhdhiyagaa.

  Urqqa miishshaa medhdhiyagaa geetettida Ibraawetto qaalay “medhdhiyagaa” giyogaa. Urqqaa medhdhiyagee urqqaa koyidoogaadan oottiyo wolqqay Yihoowi asata woy dereta haariyo maatawu darotoo leemiso gidiis.​—Isi 64:8; Ro 9:21.

• Ushshaa yarshshuwa.

  Yarshshiyo sohuwan gussiyonne hara yarshshotuppe darotuura issippe yarshshiyo woyne eessaa yarshshuwa. Phawuloosi hara Kiristtaanetussi giidi bawu danddayettida ubbabaa oottanawu koyiyogaa leemisuwan hegaadan yootiis.​—Qd 15:5, 7; Plp 2:17.

W

• Waanna kahiniya.

  Ibraawettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan ‘gita kahiniyawu’ hara sunttaa. Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan “waanna kahineta” giyagee maataappe wodhdhida gita kahinetanne kahinetu 24 shaahotun kaalettiyageeta xaaxi waaxin kahinetu giddon waannatiya asata malaatiyaba gidiyogee qoncce.​—2Hn 26:20; Iz 7:5; Mt 2:4; Mr 8:31.

• Waaruwa.

  Kattaa yeggiyobaa mala qarcciitata appe sikkiyo kekekka carqqiya. Hegee darotoo karetta deeshshaa ikisiyappe dadetteesinne deretettaa wogan kayyottiyo wode maayiyo maayo.​—Dm 37:34; Lu 10:13.

• Waraa.

  Kushiya qesiya kuriyappe giddo biradhdhiya xeeraa gakkiyagaa keena likettaa. Israaꞌeelati darotoo 44.5 cm gidiyagaa keena waran likkoosona, shin appe issi kushe gidiyagaa aduqqiya (51.8 cm), gitatiya warankka likkoosona.​—Dm 6:15; Mt 6:27; Lu 12:25; Aj 21:17.

• Wodiraa laammiyogaa.

  Issi asi woy issi maccaasiya koyidi woy koyada ba aqo lagge gidenna uraara zinꞌꞌiyogaa.​—Ks 20:14; Mt 5:27; 19:9.

• Woxaa.

  Kattaa gaaccanawu A mala shuchchaa bolli wottiyo irzzo shuchchaa. Garssa shuchchawu gidduwan eqqida xishe malaban bolla bagga shuchchay yuuyees. Beni wode, macca asay kushiyan gaacciyo woxay daro keettatun deꞌees. So asay ubba gallassi miyobawu woxay keehi koshshiyo gishshawu, woxaa woy maydiya acuwawu oyqqennaadan Muuse Higgee diggees. Hegaadan oosettida gitatiya woxata meheti yuushshoosona.​—Zr 24:6; Mr 9:42.

• Woyniya ogoruwa.

  Woyniya an tigiyo, deeshshaa woy dorssaa mala mehiya ogoruwa. Woynee penttiyo wode merettiya karbonddayokisayd giyo gaazee ogoruwa puggiyo gishshawu, woynee ooratta ogoruwan tigettees. Ooratta ogoroy pugettidi aakkees; aakkenna galꞌꞌa ogoroy pugettidi daakettees.​—Ys 9:4; Mt 9:17.

• Woyniya yedhdhiyosaa.

  Darotoo, booqintta sohuwa bookkidi issoy haraappe ziqqasan deꞌiya naaꞌꞌu ollata giigissidi, xooꞌe malaban naaꞌꞌaa gattoosona. Woyniya ayfiya xoqqiya ollan yedhdhiyo wode, gumꞌꞌettida woynee goggidi ziqqa ollan gelees. Ha qaalay Xoossaa pirddawu leemiso gidiis.​—Aj 19:15.

• Wozuwawu qanxxiyobaa.

  Omoodduwappe, qixaatiyappe, waayiyappe, nagaraappe, woy oottana bessiyabaappekka shemppissanawu qanxxiyobaa. Qanxxiyobay ubbatoo miishsha gidenna. (Isi 43:3) Daro hanotatun wozanawu qanxxiyobay koshshees. Leemisuwawu, bayra yelettida attuma naati woy meheti ubbay Yihoowaba; hegaa gishshawu, eta Yihoowawu haggaaziyogaa xallawu peeshshennaadan laꞌa kessanawu wozuwawu qanxxiyobay koshshees. (Qd 3:45, 46; 18:15, 16) Issi naagettibeenna hanttaara booray issi asa worikko, A goday hayquwa pirddaappe attanawu wozuwawu caddidobaa qanxxana koshshees. (Ks 21:29, 30) Gidoppe attin, shemppo worida ura wozanawu aybanne qanxxana danddayettenna. (Qd 35:31) Ubbaappe aaruwan, Kiristtoosi azazettiya asaa nagaraappenne hayquwappe ashshanawu yarshshodan hayqqidi, eta wozanawu qanxxidobaa Geeshsha Maxaafay loytti qonccissees.​—Mz 49:7, 8; Mt 20:28; Ef 1:7.

• Wurssetta gallassata.

  Hageenne ‘wodiya wurssettaa’ giyogaa mala qaalati haydan haniyabatu kuushshaa malaatanawu Geeshsha Maxaafaa hiraagan gelidosona. (Hi 38:16; Dnl 10:14; Os 2:17) Hiraagaa hanotaadan, he wodee amarida laytta woy daro laytta gidana danddayees. Yesuusi ha ubbabaa maaraa wode beettennan simmidi nunaara takkana wodiya ‘wurssetta gallassatuura’ gayttidabaa dummayanawu Geeshsha Maxaafan ha qaalati gelidosona.​—2Xi 3:1; Yq 5:3; 2Ph 3:3.

X

• Xaafiya.

  Ibraawettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafaa haranttuwa xaafiya asa. Yesuusi saꞌaa yiido wode, hegee Higgiya eranchchata malaatees. Eti Yesuusaara gaaddetidosona.​—Iz 7:6, tohossa qofaa; Mr 12:38, 39; 14:1.

• Xaaxettida maxaafaa.

  Darotoo gatima malabaa bolli xaaxiyo, machchallaappe woy ceeccaappe giigissido, piddi giida adussabaa. Geeshsha Maxaafay xaafettiyo wode, daro erettiya xaaxettida maxaafan koyro woy haranttuwa xaafettiis.​—Lu 4:17-20; 2Xi 4:13.

• Xaha ollaa.

  “Wurssetti baynna ciimmaa” woy “likkee baynna, zawi baynna” geetetti birshshettiya abyssos giyo Giriiketto qaalaappe yiis. Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan ha qaalay kiyiyosi baynna sohuwa woy hanotaa malaatees. Duufuwakka malaatees, shin hegaa xalla gidenna.​—Lu 8:31; Ro 10:7; Aj 20:3.

• Xamꞌꞌaa.

  Haariyagee haariyo maatawu malaatadan oyqqiyo gatimaa.​—Dm 49:10; Ibr 1:8.

• Xillotettaa.

  Geeshsha Maxaafan, likkebawunne likke gidennabawu Xoossay kessido maaran likkebaa.​—Dm 15:6; Zr 6:25; Sof 2:3; Mt 6:33.

• Xiyone Deriya.

  Yaabuusa asatu katamaa sunttaa; gimbbiyan direttida Yaabuusa giyo he katamay Yerusalaameyyo tohossan arshshokko baqqida zumbbullan deꞌees. Daawiti he katamaa oyqqi simmidi, yan kawo keettaa keexxiis; yaatin “Daawita katamaa” geetettiis. (2Sa 5:7, 9) Daawiti maachchaa saaxiniya yaa efi simmin, Xiyonee Yihoowayyo geeshsha gidida dumma dere gidiis. Guyyeppe, Mooriya Deriyan Xoossaa garoy deꞌiyo sohoy, qassi issi issitoo Yerusalaame katamay kumettay he sunttan xeesettiis. Xiyonee Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan darotoo leemisodankka geliis.​—Mz 2:6; 1Ph 2:6; Aj 14:1.

• Xomoosiyagaa.

  Galchchaa wochchiyogeenne heemmiyogee awu sintta xeera ooso gidido asa. Episkopos giyo Giriiketto qaalawu ano qofay naaganawu xomoosiyogaa bessees. “Xomoosiyagaa” giyogeenne “cimaa” (presbyteros) giyogee Kiristtaanetu galchchan issi aawatettaa malaatoosona; “cimaa” giyogee sunttettida ura loꞌꞌo eeshshata bessees, qassi “xomoosiyagaa” giyogee he maatan oosettiyabaa qonccissees.​—Os 20:28; 1Xi 3:2-7; 1Ph 5:2.

• Xoolintteta xeellidi kaayiyagaa (maliyagaa).

  Sinttappe hananabaa yootanawu awa ayfiya, aginaanne xoolinttetu qaattaa xannaꞌiyagaa.​—Mt 2:1.

• Xoomaa.

  Quma meennan amarida wodiya takkiyogaa. Israaꞌeelati Nagaray Kamettiyo Gallassi, azzaniyo wodenne Xoossay eta kaalettana koshshiyo wode xoomoosona. Ayhudati bantta haydan gakkida bashshaa malaatiya oyddu xoomata layttan layttan xoomiyo wogaa essidosona. Kiristtaaneti xoomana bessees geetettibookkona.​—Iz 8:21; Isi 58:6; Mt 4:2; 9:14; Lu 18:12; Os 13:2, 3; 27:9.

• Xoossaa bolli makkaliyogaa.

  Giriikettuwan (apostasia) giyo ha qaalay “mati shiiqennaagaa” giyo peesho qaalaappe yiis. Suntta qaalaa birshshettay “yeggidi biyogaa woy makkaliyogaa” giyogaa. Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan he qaalawu waanna geloy tumu goynuwa aggidi biyageeta malaatees.​—Le 11:9; Os 21:21; 2Ta 2:3.

• Xoossaa garuwa.

  Israaꞌeelati Xoossawu goynniyo goynuwan waanna soho gidida, issisaappe harasaa efiyo Xoossaa dunkkaaniya gishshaa Yerusalaamen keexettida keettaa. Xoossaa garuwa koyroogaa Solomoni keexxiis, qassi Baabilooneti hegaa xayssidosona. Naaꞌꞌanttoogaa Baabiloone omoodduwaappe simmin Zarubaabeeli keexxiis; guyyeppe hegaa Gita Heeroodisi zaaretti keexxiis. Issi issitoo hegee ‘keettaa’ geetettees.​—Mt 21:13; Lu 11:51; 1Hn 29:1; 2Hn 2:4; Mt 24:1.

• Xoossaa Kawotettaa.

  Xoossaa Naꞌaa, Kiristtoos Yesuusa Kawotettay A gishshaa eqqido Xoossaa haaruwawu he qaalay geliis.​—Mt 12:28; Lu 4:43; 1Qr 15:50.

• Xoossaa sintti aattido oyttaa.

  Xoossaa dunkkaaniyaninne Xoossaa garuwan Geeshsha kifiliyan deꞌiya xaraphpheezan naaꞌꞌu maaran usuppunaa usuppunaa wottido tammanne naaꞌꞌu baso oyttata. ‘Ulido oyttaa,’ qassi ‘geeshsha oyttaakka’ geetettees. Xoossaa sintti aattido ha oyttatu sohuwan sambbatan sambbatan haraa wottoosona. He sohuwappe denttido oyttata kahinetu xallay moosona.​—2Hn 2:4; Ks 25:30; Wg 24:5-9; Mt 12:4; Ibr 9:2.

• Xoossawu ammanettiyogaa.

  Xoossaa Yihoowa haaruwawu ammanettidi ayyo oottiyogaa, goynniyogaanne haggaaziyogaa.​—1Xi 4:8; 2Xi 3:12.

• Xoossay erissidobaa yootiyobaa (hiraagaa).

  Xoossaa shenee qonccidoba gidin woy hegaa yootiyoba gidin, ayyaanay kaalettido qofaa. Xoossay erissidobaa yootiyobay ayyaanaa kaaletuwan likkebaa tamaarissiyogaa, Xoossaa azazuwa woy pirddaa yootiyogaa, woy yaanabaa awaajjiyogaa gidana danddayees.​—Mt 13:14; 2Ph 1:20, 21.

• Xoossay genttidobaa.

  Xoossaappe pulttida, I halchchido issibaa, I koyiyo wodee gakkanaashin genttidobaa, qassi I erissanawu koyiyogeetu xallawu qonccissiyobaa.​—Mr 4:11; Ql 1:26.

• Xuuggiyo yarshshuwa.

  Yarshshiyosan muleera taman xuuggidi Xoossaayyo mehiya yarshshiyogaa; goynniya asi mehiya (mirgguwa, dorssa orggiya, deeshsha orggiya, haraphphiya, woy mara haraphphiya) ashuwappe aybanne baayyo ashshenna.​—Ks 29:18; Wg 6:9; Mr 12:33; Ibr 10:6.

Y

• Yaaqooba.

  Yisaaqanne Irbbiqi naꞌaa. Guyyeppe Xoossay A sunttaa Israaꞌeela giis, qassi I Israaꞌeela asaa (Israaꞌeelata, qassi guyyeppe Ayhudatakka geetettoosona) keettaa kaalettiyagaa gidiis. Etinne eta zerettay Israaꞌeela deriya 12 yarata gidiyo, 12 naatu aaway A. Israaꞌeela deree woy asay Yaaqooba sunttan xeegettiyogee attibeenna.​—Dm 32:28; Mt 22:32.

• Yarshshiyosaa.

  Urqqaappe, kinchchido zaallaappe, shuchchaappe woy mittaappe medhdhidi, birataa mayzzidi essidobaa; goynuwawu A bolli yarshshettees woy ixaanay cuwattees. Xoossaa dunkkaaniyan woy Xoossaa garuwan koyro kifiliyan ‘yarshshuwa yarshshiyo,’ ixaanaa cuwayiyo guutta worqqa miishshay deꞌees. Hegee mittaappe medhdhidi worqqaa mayzzidoba. Xuuggiyo yarshshuwa A bolli ‘yarshshiyo’ gitatiya, nahaase miishshay karen deꞌees. Yarshshiyo sohoti eeqawu goynniyogankka erettidabata.​—Ks 39:38, 39; 1Ka 6:20; Mt 5:23, 24; Lu 1:11; Os 17:23.

• Yarshshiyosawu kace malabata.

  Yarshshiyosawu oyddu zooziyan kacedan eqqidabata.​—Wg 8:15; 1Ka 2:28; Aj 9:13.

• Yarshshuwa.

  Xoossaa galatanawu, mooruwa ammanidoogaa bessanawunne aara sigettanawu Xoossawu immiyo imotaa. Muuse Higgiya maachchay yarshshana bessiyogaa yootana gakkanaashin, Aabeelan doommidi asay bawu koyidi dumma dummabaa yarshshiis. Kiristtaaneti Xoossawu ayyaana yarshshuwa yarshshiiddi deꞌikkonne, Yesuusi wottiyobi baynna ba deꞌuwa yarshshi simmin mehiya yarshshoy koshshenna.​—Dm 4:4; Ibr 13:15, 16; 1Yo 4:10.

• Yeelli baynnabaa haniyogaa.

  Aselgiya giyo Giriiketto qaalaappe yiida qofa; Xoossaa higgiya toochchiyogaanne keehi kariyogaa bessiyabaa oottiyogaa; maataawata, higgiyanne maaraa bonchchennaagaa, ubba qassi kariyogaa bessiya xeelaa. Hegee guutta mooro bessiyaba gidenna.​—Ga 5:19; 2Ph 2:7.

• Yihoowa.

  Ooratta Alamiya Geeshsha Maxaafaa Birshshettan Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan “Yihoowa” giya sunttay muleera 237 sohuwan deꞌees. Xoossaa sunttaa gelissanawu maacido gaasoti kaallidi deꞌiyageeta:

  1. 1. Ibraawettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafatun Yesuusa wodenne I kiittidoogeetu wode oyddu Ibraawetto guttuma pitaletun (יהוה) xaafettida Xoossaa sunttay ubbasan deꞌees.

  2. 2. Ibraawettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafawu Giriiketto birshshettankka he oyddu Ibraawetto pitaleti Yesuusa wodenne I kiittidoogeetu wode deꞌoosona.

  3. 3. Xoossaa sunttaa Yesuusi darotoo denttidoogaanne haratussi erissidoogaa Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafay yootees.​—Yohaannisa 17:6, 11, 12, 26.

  4. 4. Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafay Xoossay kaalettin Ibraawettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan gujettido gishshawu, Yihoowa sunttay sohuwara kichchiichchiyogee maayettennaba milatees.

  5. 5. Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan Xoossaa sunttay qaammidikka xaafettiis.​—Ajjuutaa 19:1, 3, 4, 6.

  6. 6. Ayhuda Kiristtaaneti xaafidoban Xoossaa sunttay deꞌiyogaa beni Ayhudatu xuufeti malaatoosona.

  7. 7. Issi issi Geeshsha Maxaafaa eranchchati Ibraawettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafaappe ekettidi Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan gelida qofan Xoossaa sunttay deꞌana danddayiyogaa ammanoosona.

  8. 8. Xeetaappe dariya dumma dumma qaalatun birshshettida Geeshsha Maxaafatun Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan Xoossaa sunttay deꞌees.

  Giriikettuwan Xaafettida Geeshsha Maxaafan Yihoowa giya Xoossaa sunttaa A sohuwa zaariyo loꞌꞌo gaasoy deꞌiyogee qoncce. Ooratta Alamiya Birshshettaa birshshidaageeti oottidobay hegaa. Eti Xoossaa sunttaa wozanappe bonchchoosona, qassi koyro xaafettidaagaappe aybanne diggirggennaadan keehi yayyoosona.​—Ajjuutaa 22:18, 19.

• Yihudaa.

  Yaaqoobawu oyddantto naꞌaa; A machchee Liyi naꞌaa. Merinawu haariya gita asi Yihudaa keettaappe denddanaagaa Yaaqoobi hayqqana haniiddi hiraagan yootiis. Yesuusi Yihudaa yaraappe yelettidi, asa gididi deꞌiis. Yihudaa giya sunttay Yihudaa yaraanne guyyeppe A sunttan xeesettida kawotettaakka malaatees.​—Dm 29:35; 49:10; Ibr 7:14.

Z

• Zeeno timirttiya kaalliyageeta.

  Ufayssay yuushshi qoppiyogaadaaninne meretaadan deꞌiyogaara gayttidaba giidi ammaniya Giriike eranchchatu citaa. Eti tumu hayyo eriya asi azzanuwa woy ufayssaa maari shenehoo gees giidi qoppoosona.​—Os 17:18.

• Zilꞌꞌettidi laamettiyogaa.

  Geeshsha Maxaafan he qofay, kase deꞌuwan, mooridoban, woy issi asi oottennan aggidoban wozanappe zilꞌꞌettidi ba qofaa laammidoogaa bessees. Tumuppe zilꞌꞌettidi laamettiyogee issi asi ba oosuwan laamettiyo ayfiya ayfees.​—Mt 3:8; Os 3:19; 2Ph 3:9.

• Zooziya shuchchaa.

  Naaꞌꞌu goday gayttiyo zooziyan wottiyo, eta issippe gatti oyttanawu keehi koshshiya shuchchaa. Waannatiya zooze shuchchay zooziyan hiixettiya shuchchaa; kawotettay keexxiyo keettatuuninne katamaa dirssatun zooziyan hiixxiyo shuchchay keehi mino. Ha qaalay saꞌaa doomettawu leemisodan geliis, qassi ayyaana keettan leemisettida Kiristtaane galchchawu Kiristtoosi ‘zooziyan hiixettida shuchcha’ geetettiis.​—Ef 2:20; Iy 38:6.

• Zuusa.

  Daro xoossatuyyo goynniya Giriiketu xoossatu ubbaappe gita. Lisxxiran Barnnabaasa asay Zuusa giidi qoppiis. Lisxxira matan demmido, beni wooci xaafidoban “Zuusa kahineta” qassi “awa ayfiya xoossaa Zuusa” giyabay deꞌees. Phawuloosi Malttappe denddidi biido markkabiyawu sintta baggan Zuusa naatu, hegeetikka, Kastaranne Polikisa giyo menttetu misilee deꞌees.​—Os 14:12; 28:11.