Mga Kalsada han Roma—Mga Hinumdoman han Kadaan nga Enhinyeriya

ANO an pinakamakatirigamnan ha mga hinumdoman han Roma? An Colosseum ba, nga an kagubaan hito nakikita ha Roma? Kon karuyag naton tagdon an mga konstruksyon han Roma nga nagpabilin ha pinakahilawig nga panahon o nakaimpluwensya ha kasaysayan, huhunahunaon naton an mga kalsada.

Diri la mga produkto ngan kasundalohan an naagi ha mga kalsada han Roma. An epigraphist nga hi Romolo A. Staccioli nasiring nga pinaagi ha mga kalsada “naipapasarang an mga ideya, impluwensya ha arte, ngan doktrina ha pilosopiya ngan relihiyon,” upod na an kanan Kristianidad.

Ha kadaan nga mga panahon, an mga kalsada han Roma gintatagad nga mga makatirigamnan nga mga hinumdoman. Ha sulod hin mga siglo, an mga Romano naghimo hin sistema han mga kalsada nga ha kataposan inabot hin sobra 80,000 kilometros ha lugar nga nasasakopan na yana hin sobra 30 nga nasud.

An siyahan nga importante nga via publica, o kon tawagon yana highway, amo an Via Appia, o Dalan han Appii. Kilala ito sugad nga rayna han mga kalsada, ngan nagsumpay han Roma ha Brundisium (Brindisi yana), an syudad nga duruongan nga inaagian tipakadto ha Este. An igintawag hini nga kalsada ginkuha ha ngaran ni Appius Claudius Caecus, an Romano nga opisyal nga nagtikang paghimo hito han mga 312 A.K.P. An Roma may-ada liwat Via Salaria ngan Via Flaminia, nga an direksyon hito nga duha tipa-este ngadto ha Dagat Adriatiko, salit nagkaada aragian tipakadto ha Balkan ngan ha rehiyon han Rhine ngan Danube. An Via Aurelia tipanorte, tipakadto ha Gaul ngan Iberian Peninsula, ngan an Via Ostiensis tipakadto ha Ostia, an paborito nga duruongan para han mga biyahe tikang ngan tipakadto ha Aprika.

An Pinakadaku nga Proyekto ha Konstruksyon han Roma

An mga kalsada importante na ha Roma bisan antes pa an mga umurukoy hito magtikang paghimo hin mga bag-o. An syudad natukod ha lugar diin an kadaan nga mga ruta nagtarapo ha amo la nga hamabaw nga tarabokan ha ilawod han Salog Tiber. Sumala ha kadaan nga mga dokumento, basi paopayon an naeksister na nga mga kalsada, ginsubad han mga Romano an mga Carthaginian. Kondi mga Etruscan an totoo nga nahiuna ha mga Romano ha pagin maabtik ha paghimo hin kalsada. Nakikita pa gihapon an kagubaan han ira mga kalsada. Dugang pa, antes ha panahon han Roma, damu nga dalan nga agsob agian an nakada na hito nga lugar. Posible nga gin-aagian ito ha pagdara hin mga hayop ngadto ha magkalain-lain nga pasabsaban. Kondi makuri ito agian tungod kay tapotapuhon kon mahuraw ngan malapok kon mauran. Kasagaran na nga dida ha sugad nga mga aragian ginhihimo han mga Romano an ira mga kalsada.

An mga kalsada han Roma metikuloso gud an pagkadisenyo ngan an pagkahimo marig-on, praktikal ngan maopay pagkit-on. Kasagaran na nga ginsusumpay hito an usa nga gintitikangan nga lugar ngadto ha usa nga destinasyon pinaagi han pinakahalipot nga ruta nga mahihimo, salit damu an may higlaba ngan tadong nga mga bahin. Kondi, agsob nga an mga dalan kinahanglan isunod ha natural nga porma han tuna. Kon posible, ha mga bungtod ngan kabukiran, an Romano nga mga enhinyero naghihimo han ira mga kalsada ha kabutngaan han mga bakilid, ha bahin han bukid nga nasisirakan han adlaw. Ini nga hinmumutangan nakaiban han posibilidad nga maeksperyensyahan han mga umaragi an kakurian nga bangin resulta han maraot nga panahon.

Paonan-o ba ginhimo han mga Romano an ira mga kalsada? Magkalain-lain an paagi, kondi an masunod amo an kasagaran na nga nadidiskobrehan ha pag-ukab han mga arkeologo.

Siyahan, ginpaplano an magigin ruta han kalsada. Igintutoka ini ha mga surbeyor hito nga panahon. Katapos, an makuri ngan makapoy nga pag-ukab igintutoka ha mga sundalo, trabahador, o uripon. Duha nga magkaatbang nga kali an gin-uukab. An pinakahaligot nga distansya butnga hito mga 2.4 metros, kondi an kasagaran nga distansya 4 metros, ngan mas halapad pa gud ito ha mga kurbada. An kabug-osan nga kahilapad han tapos na nga kalsada mahimo umabot hin 10 metros, upod na an aragian han tawo ha duha nga ligid. Sunod, an tuna ha butnga han duha nga kali ginkukuha, salit nagkakaada buho. Kon madangat na an matig-a nga pundasyon, an buho gintatambakan hin tulo o upat ka suon han magkalain-lain nga materyales. An siyahan nga suon posible nga dagku nga bato o mga tipak. Sunod amo an maglidong o lapad nga mga bato, nga bangin iginmasa ha kongkreto. Tinutungbawan ini hin sinusò nga graba o dinugmok nga mga bato.

An bawbaw han iba nga kalsada han Roma sinusò la nga graba. Kondi, an kongkreto nga mga kalsada an naruyagan gud han mga tawo hito nga panahon. Dagku nga tinabas nga mga bato an pinakabawbaw hito, nga kasagaran na nga hinimo tikang ha dagku hinduro nga bato nga makukuha dida hito nga lugar. Nabungdo hin gutiay an butnga hito, basi an tubig han uran ha butnga han kalsada umawas ngadto ha mga kali ha ligid. Ini nga pagkahimo nakabulig basi magin marig-on ini nga mga hinumdoman ngan an iba hito makaabot pa ha aton panahon.

Mga 900 ka tuig katapos himoon an Dalan han Appi, gintawag ito nga “urusahon” han taga-Byzantium nga historyador nga hi Procopius. Mahitungod ha tinabas nga mga bato ha pinakabawbaw hito, hiya nagsurat: “Bisan kon damu na nga panahon an linabay ngan damu na nga sarakyan an inagi dida hito kada adlaw, an porma hito waray gud mabag-o, waray liwat madaot an mahamis nga pagkahimo hito.”

Paonan-o nakatabok ini nga mga kalsada ha natural nga mga ulang, sugad han mga salog? An usa nga paagi amo an mga tulay, nga an iba hito aada pa yana, nagpapamatuod han makatirigamnan nga teknikal nga abilidad han mga Romano ha kadaan nga panahon. Bangin diri damu an maaram mahitungod han mga tanel ha mga kalsada han Roma, kondi an paghimo hito mas makuri pa gud, kon huhunahunaon an mga pamaagi ngan garamiton hito nga panahon. Nasiring an usa nga reperensya: “An Romano nga enhinyeriya . . . nakahimo hin mga proyekto nga waray matupngi ha sulod hin mga siglo.” Usa nga ehemplo amo an tanel ha Furlo nga ruta ha Via Flaminia. Han 78 K.P., katapos han maopay nga pagplano han mga enhinyero, an 40 metros nga tanel, nga 5 metros an kahilapad ngan 5 metros an kahitaas, gin-ukab ha matig-a nga bato. Makatirigamnan gud ito nga nahimo, kon huhunahunaon an mga garamiton hito nga panahon. An paghimo han sugad nga sistema hin kalsada usa han pinakamakuri nga mga proyekto han tawo.

Mga Biyahero Ngan an Pagsarang han mga Ideya

Mga sundalo ngan negosyante, ebanghelisador ngan turista, aktor ngan gladyador—ngatanan hira naagi hini nga mga kalsada. Adton nagbabaktas makakalakat hin 25 tubtob 30 kilometros ha usa ka adlaw. Hibabaroan han mga biyahero an impormasyon mahitungod ha mga distansya pinaagi han pagbasa ha mga milepost. Ini nga mga bato nga magkalain-lain an porma, kasagaran nga silindro an porma, iginbubutang kada 1,480 metros—an kahilaba han Romano nga milya. May-ada liwat mga parahuwayan, diin an mga biyahero makakagliwan hin kabayo, makakapalit hin pagkaon o, ha iba nga kahimtang, may makakaturogan tubtob kinabuwasan. An pipira hini nga mga lugar ha kamaihaan nagin gudtiay nga bungto.

Waray pag-iha katapos matawo hi Kristo, ginpatikangan ni Cesar Augustus an programa ha pagmintinar han mga kalsada. Nagpili hiya hin mga opisyal nga magmimintinar hin usa o sobra pa nga mga kalsada. May-ada hiya han tinatawag nga miliarium aureum, an bulawanon nga milepost, nga gintukod ha Roman Forum. Ini nga harigi nga may-ada bronse nga mga letra amo an kasagaran nga durho han ngatanan nga kalsada han Roma ha Italya. Ini an basihan han puplunganon nga: “An ngatanan nga kalsada tipakadto ha Roma.” An mga mapa han mga kalsada ha imperyo iginpabutang liwat ni Augustus basi makita han ngatanan. Baga hin gimaopayi gud an kahimtang hito nga kakalsadahan ngan angayan gud ha mga panginahanglan han mga tawo ngan uyon ha mga suruklan hito nga panahon.

An iba nga mga biyahero ha kadaan nga panahon naggamit pa ngani hin sinurat nga mga giya, o mga itineraryo, basi mapasayon an ira mga pagbiyahe. Ini nga mga giya may-ada impormasyon sugad han mga distansya butnga han magkalain-lain nga parahuwayan ngan detalye mahitungod ha mga serbisyo nga aada hito nga mga lokasyon. Kondi, mahal an sinurat nga mga giya salit diri ngatanan may-ada hito.

Bisan pa hito, an Kristiano nga mga ebanghelisador nagplano ngan nagbuhat hin damu nga higrayo nga pagbiyahe. Hi apostol Pablo, pariho han iya mga kadungan-dungan, kasagaran na nga nagbibiyahe ha dagat kon tipakadto hiya ha este, ginsasalingabot an hangin nga tipakadto hito nga direksyon. (Buhat 14:25, 26; 20:3; 21:1-3) Ha Mediteranyo, an hangin natikang ha weste durante ha mga bulan han katpaso. Kondi, kon hi Pablo nagbibiyahe tipa-weste, agsob hiya magbiyahe ha tuna, nga ginagamit an nga mga kalsada han Roma. Ginsunod ni Pablo ini nga pamaagi han iya gin-organisa an iya ikaduha ngan ikatulo nga pagbiyahe sugad nga misyonero. (Buhat 15:36-41; 16:6-8; 17:1, 10; 18:22, 23; 19:1)a Han mga 59 K.P., hi Pablo nagbiyahe ha Dalan han Appi ngadto ha Roma ngan nakigkita ha mga igkasi-tumuroo ha matawo nga Appii Forum, o Merkado han Apio, nga 74 kilometros ha sur-este han Roma. An iba naghulat ha iya ha parahuwayan han Tulo nga Taberna, nga 14 kilometros nga mas hirani ha Roma. (Buhat 28:13-15) Han mga 60 K.P., hi Pablo nakagsiring nga an maopay nga sumat naisangyaw na ha kinikilala hadto nga “bug-os nga kalibotan.” (Kolosas 1:6, 23) An sistema han mga kalsada nakabulig basi magin posible ito.

Salit, an mga kalsada han Roma napamatud-an nga makatirigamnan gud ngan nagpapadayon nga mga hinumdoman—ngan nagpasayon han pagpasarang han maopay nga sumat han Ginhadian han Dios.—Mateo 24:14.

[Footnote]

[Retrato ha pahina 14]

Romano nga “milepost”

[Retrato ha pahina 15]

Via Appia ha gawas han Roma

[Retrato ha pahina 15]

Kalsada ha kadaan nga Ostia, Italya

[Retrato ha pahina 15]

Mga marka han gin-agian han kadaan nga mga karomata, Austria

[Retrato ha pahina 15]

Bahin han kalsada han Roma nga may-ada mga “milepost,” Jordan

[Retrato ha pahina 16]

Kagubaan han mga lubnganan ha Via Appia ha gawas han Roma

[Retrato ha pahina 16]

Tanel ha Furlo ha Via Flaminia, ha rehiyon han Marche

[Retrato ha pahina 17]

Tulay ni Tiberio ha Via Emilia, ha Rimini, Italya

[Retrato ha pahina 17]

Nakigkita hi Pablo ha mga igkasi-tumuroo ha matawo nga Appii Forum, o Merkado han Apio

[Ginkuhaan han mga Retrato ha pahina 15]

Pinakawala, Ostia: ©danilo donadoni/Marka/age fotostock; pinakatoo, kalsada nga may-ada mga milepost: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.