Koteā He ʼAmanaki Ki Te Kau Kivi?

NEʼE tohi e John Milton tana ʼu gāue matalelei, ko te Paradis perdu pea mo te Paradis reconquis, logope la tona kua kivi. Kia Helen Keler logope la tana kivi pea mo tana tuli, ko te ʼu meʼa ʼaia neʼe mole nātou fakatupu lotovaivai kia ia ki tana gāue ʼaē ko te akoʼi pea mo tokoni ki te kau māʼimoa. ʼIo, ʼe tokolahi te kau kivi ʼe nātou tauʼi te fihifihia ʼaia. Kae ʼe ko he meʼa taulekaleka anai mo kapau ʼe feala ki te hahaʼi fuli ke nātou sisio! ʼE feala pe ke koutou ʼio kiai mo kapau ʼe ʼi ai he tahi ʼe koutou ʼofa mamahi ki ai peʼe ko hokotou kaumeʼa ʼe kivi peʼe kovi tana sio.

ʼI te tahi ʼu fenua, ko te ʼu polokalama neʼe fai moʼo akoʼi ki te kau kivi te fakahoko ʼaē ʼo tanatou ʼu gāue ʼi te ʼaho fuli. Ko te ʼu mataʼi tohi ʼo ʼuhiga mo te kau kivi pea mo te ʼu kuli takitaki, ʼe ko he ʼu fakatuʼutuʼu ʼaia moʼo tokoni ki te kau kivi ke nātou fai ʼāteaina te ʼu meʼa ʼaē ʼe ʼaoga kia nātou. Kae, tokolahi te hahaʼi ʼe nātou faka ʼuhiga ia te kivi ohage ko te māʼimoa ʼe fakamataku ʼosi. Ko te tagata tā tohi neʼe ina fakahā te manatu ʼaenī: “Ko he tahi ʼe kivi ʼe puli ia ia te koga tāfito ʼo totatou mālama ʼaē ʼe maʼuhiga ai te sio.” Pea tahi ʼaē, tokolahi te kau kivi ʼe nātou fakalogo ʼāteaina pe ki ʼihi.

E lagi ʼe koutou feʼekeʼaki anai he koʼe ʼe mafola ʼaupito te kivi? Neʼe kua koutou logo koa ki te mahaki ʼaē ko te trachome? ʼE ko te tupuʼaga ʼaia ʼo te kivi ʼa te toko 9 miliona. ʼE ʼui fēnei e te tohi (The New Encyclopædia Britannica) ʼo ʼuhiga mo te trachome: “Ko te mahaki ʼe pikisia gafua pea ʼe mafola ia nātou ʼaē ʼe maʼuʼuli fakatahi ʼi he ʼu koga meʼa ʼe ʼuli. Ko te mole ʼi ai ʼo he vai moʼo maʼanu, pea mo te ʼu tuʼuga lago ʼaē ʼe ʼōmai ʼuhi ko te faifekau ʼa te tagata, ʼe toe kau ai pe foki ki te folahi ʼo te mahaki. Pea tahi ʼaē, ko te trachome ʼe ko he fihifihia tāfito ia faka sosiale ʼi he fihifihia ʼi te faʼahi ʼaē ʼo te kau tōketā; ka na pau la neʼe feala ke hikihiki te ʼu fakatuʼutuʼu ʼaē ʼo ʼuhiga mo te maʼuli, fakasiʼisiʼi te hahaʼi, fakagata te ʼu lago, pea mo maʼu te vai ʼaē ʼe ʼaoga, ko te mafola ʼo te trachome ʼe siʼisiʼi aipe.” E lagi teitei pe ko te tahi miliona hahaʼi ʼe nātou maʼu te onchocercose. Kae e feafeaʼi ki te xérophtalmie? Logope la te faigataʼa ʼo te higoa ʼaia, ʼe ko he tahi pe ʼaia tupuʼaga tāfito ʼo te kivi. Ko te diabète, ko te diphthérie, mo te rougeole, mo te scarlatine, pea mo te ʼu mahaki ʼaē ʼe maʼu mai te ʼu felāveʼi fakasino ʼe feala ke nātou fakaiku ki te kivi.

Mokā tou matutuʼa, ko tatatou sio ʼe feala ke hifohifo ʼuhi ko te ʼu meʼa ohage la ko te kiʼi pule legalega peʼe ko te glaucome, ʼo toe feiā aipe mo te cataracte. ʼE fakahā fēnei e te tohi (The New Encyclopædia Britannica): “ ʼI te lisi ʼo te ʼu tupuʼaga ʼaē ʼo te kivi ʼe kei mālohi aipe te mahaki ʼaē ko te cataracte ʼi te ʼatu ʼu fenua ʼo te malamanei, pea ko te meʼa ʼaē ʼe ʼāsili fakamataku age heʼe ko te mahaki ʼaia ʼe faigafua pe tona faitoʼo e te kau tōketā.”

Logope la te ʼu faitoʼo foʼou ʼaē neʼe maʼu ʼi te faʼahi ʼo te ophtalmologie, ko te pulihi ʼo te kivi ʼe kei hage ia ko he meʼa ʼe mole heʼeki tou fakaōviōvi kiai. Ko te encyclopédie pe ʼaia ʼe ina ʼui fēnei: “Ko te ʼu puleʼaki lelei moʼo tāʼofi pea mo faitoʼo te kivi ʼaki te gāue ʼa te kau tōketā, ʼe fua manuʼia pe ia ki te hahaʼi ʼaē ʼe nātou maʼu te ʼu fealagia ʼaia. ʼE hoholo pe anai te lahi ʼo te kau kivi ohage ko te temi nei ʼo kaku pe ki te ʼaho ʼaē ʼe hikihiki ai anai te ʼu lao ʼo ʼuhiga mo te meʼa kai pea mo te fakamaʼa ʼi he ʼu koga fenua lahi ʼo te malamanei.”

Logope la te ʼaoga ʼo te ʼu faitoʼo pea mo te ʼu tafa ki te tauʼi ʼo te fihifihia ʼaē ko te kivi, ko te ʼamanaki ʼaē ki he fakamālōlō heʼegata ʼe pipiki ia ki te meʼa neʼe hoko kua hili nei kiai teitei taʼu e lua afe.

Te Fakamālōlō ʼo Te Kau Kivi ʼi Te Temi ʼo Sesu

Koutou fakakaukauʼi age muʼa he tagata ʼe taʼu 30 ʼe haʼele ʼi te ala efu. ʼI te logo ʼaē ko Sesu ʼe fakalaka, neʼe kalaga fēnei te ʼu tagata kivi e lua ʼi te vaʼe ala: “ ʼOfa mai kia māua!” Pea neʼe munaʼi nāua e te hahaʼi ke nā fakalogologo, kae neʼe ʼāsili age tanaua kalaga: “ ʼOfa mai kia māua!” Pea fehuʼi age fakalelei e te tagata, ʼo fēnei: “Koteā te meʼa ʼaē e koulua loto ke ʼau fai maʼa koulua?” Fonu ʼi te fiafia neʼe nā tali fēnei age: “Ke ava ʼoma mata.” Koutou fakakaukauʼi age leva ʼi te temi nei: Pea fāfā te tagata ki ʼonā mata, pea ʼi te lakaga pe ʼaia neʼe nā sisio ai!—Mateo 20:29-34.

ʼE ko he meʼa fakafiafia ki te ʼu tagata kivi ʼaia! Kae, ko te kivi ʼe mafola ʼaupito ʼosi ia. Neʼe ko he faʼifaʼitaki pe ʼaenī e tahi. He koʼe koa ʼe tonu ke koutou fakatokagaʼi? Koteʼuhi neʼe ko Sesu ʼo Nasaleti ʼaē neʼe ina faka fealagia ki te ʼu tagata kivi ʼaia e lua ke nā toe sisio. ʼE moʼoni ko Sesu neʼe ‘fakanofo moʼo fakahā ki te kau māsisiva te logo lelei,’ pea ‘neʼe fekauʼi mai ke ina faka mafola ki te kau kivi te toe sio ʼo ʼonatou ʼu mata.’—Luka 4:18.

Neʼe ōfo te hahaʼi ʼi te ʼu taʼi fakamālōlō faka milakulo ʼaē neʼe fai ʼaki te mālohi ʼo te laumālie maʼoniʼoni ʼo te ʼAtua. ʼE tou lau fēnei: “Neʼe ōfo ai te hahaʼi ʼi tanatou mamata kua palalau te ʼu noa, pea kua haʼele te ʼu ketu, pea kua sisio mo te ʼu kivi, pea neʼe nātou faka kolōlia ai ki te ʼAtua ʼo Iselaele.” (Mateo 15:31) ʼO mole fai ʼaki he totogi peʼe ko he fia hā ʼo ʼuhiga mo tona ʼu mālohi ʼaia peʼe ko hana faiga ke ina faka kolōliaʼi ia ia ʼi te ʼu faʼahiga fai fakamālōlō ʼaia, neʼe faka maʼuhigaʼi aipe e Sesu te ʼofa pea mo te manavaʼofa ʼo te ʼAtua. Kae neʼe toe manavaʼofa ia Sesu ki te kau kivi ʼi te faʼahi fakalaumālie pea mo nātou ʼaē neʼe hala mo te tokoni ʼaē neʼe “nātou ʼāhua pea mo mavetevete, ohage he faga ōvi ʼe mole honatou tagata tauhi.”—Mateo 9:36.

ʼE mālie te fakamatala ʼaia, kae koteā tona ʼaoga kia tatou ia ʼaho nei? Koteʼuhi ʼe mole ʼi ai he tahi ʼi totatou temi ʼe ina fakamālōlō te hahaʼi ohage ko tona fai ʼaē e Sesu, ko te ʼu fakamālōlō ʼaia ʼe ʼi ai koa hona ʼuhiga kia tatou? ʼE ʼi ai koa he faʼahiga ʼamanaki ki te kau kivi? Koutou lau te alatike ka hoa mai.

[Talanoa ʼo te pasina 4]

“ ʼE hoholo pe anai te lahi ʼo te kau kivi ohage ko te temi nei ʼo kaku pe ki te ʼaho ʼaē ʼe hikihiki ai anai te ʼu lao ʼo ʼuhiga mo te meʼa kai pea mo te fakamaʼa ʼi he ʼu koga fenua lahi ʼo te malamanei.”—The New Encyclopædia Britannica