Neʼe Toʼo Te Puleʼaga Mai Te ʼAliki Fialahi

NEʼE tohi fēnei e te polofeta ko Taniela: “ ʼO ʼuhiga mo te hau ko Pelesasā, neʼe ina fai he kātoaga lahi maʼa te toko lauʼi afe ʼo tana hahaʼi maʼu tuʼulaga, pea neʼe ʼinu vino ia muʼa ʼo te toko lauʼi afe ʼaia.” Kae ʼi te lolotoga ʼo te kātoaga, ko te hau ʼaia “neʼe fetogi te agaaga ʼo tona fofoga, pea neʼe mataku ʼi te ʼu meʼa ʼaē neʼe manatu kiai, pea neʼe ava te ʼu hokoga ʼo tona ʼu koga loto pea neʼe tete tona ʼu tuli.” Neʼe mole heʼeki ʼosi te afiafi ʼaia pea “neʼe matehi ai ia Pelesasā te hau Kalitia pea neʼe maʼu te puleʼaga e Taliusi te tagata Metia.”​—Taniela 5:​1, 6, 30, 31.

Neʼe ko ai koa ia Pelesasā? He koʼe koa neʼe fakahigoaʼi ko “te hau Kalitia”? Neʼe koteā moʼoni koa tona tuʼulaga ʼi te Puleʼaga ʼo Papiloni? Neʼe feafeaʼi te tō ʼo tona puleʼaga?

Neʼe Kaugā Pule Koa Pe Neʼe Hau?

ʼE ʼui e Taniela ko Nepukanesa ko te tāmai ʼa Pelesasā. (Taniela 5:​2, 11, 18, 22) Kae neʼe mole ko tana tāmai moʼoni. ʼE ʼui mai e te tohi Nabonidus and Belshazzar, ʼaē neʼe fai e Raymond P. Dougherty, ko Nepukanesa neʼe lagi ko tana kui, te tāmai ʼa Nitokilise tana faʼe. Peʼe lagi ko Nepukanesa neʼe ko te “tāmai” ʼa Pelesasā he neʼe ko ia ʼaē neʼe ina ʼuluaki maʼu te tuʼulaga hau. (Vakaʼi ia Senesi 28:10, 13.) Kae ʼi te 19 sēkulō neʼe maʼu ʼi te potu toga ʼo Ilake te ʼu cy-lindres kele ʼe tuʼu ai te faʼahiga tohi cunéiforme, pea neʼe ʼui ai ko Pelesasā ʼe ko te ʼuluaki foha ʼa Naponite, te hau ʼo Papiloni.

Mai tona ʼuhiga ʼaē ko te kapite nima ʼo Taniela ʼe ina fakamatala tāfito te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te po ʼaē neʼe tō ai ia Papiloni ʼi te taʼu 539 ʼi muʼa ʼo totatou temi, koia ʼe mole ina fakahā ai pe neʼe maʼu feafeaʼi e Pelesasā tona tuʼulaga hau. Kae ʼe fakahā e te kau fai alekeolosia te tahi ʼu meʼa ʼo ʼuhiga mo te vāhaʼa ʼo Naponite pea mo Pelesasā. ʼE ʼui e te tagata fai alekeolosia ko Alan Millard ʼaē ʼe poto ʼi te ʼu lea faka sémites ʼāfea: “ ʼE fakahā mai e te ʼu tohi faka Papiloni, ko Naponite neʼe ko te hau faikehe. Neʼe mole ina meʼa noaʼi te ʼu ʼatua Papiloni, kae neʼe ina . . . tokagaʼi tāfito te ʼatua ʼo te māhina ʼi te ʼu kolo e lua ko Ule pea mo Halani. Lolotoga ni ʼu taʼu ʼo tana nofo hau, neʼe mole nofo ia Naponite ʼi Papiloni; kae neʼe nofo mamaʼo ʼi Teima [peʼe ko Tema] ʼi te potu tokelau ʼo Alape.” ʼE mahino ia, lolotoga tona temi hau neʼe nofo fualoa ʼi tuʼa ʼo te kolo hau ko Papiloni. Lolotoga te ʼu temi ʼaē neʼe puli ai, neʼe ko Pelesasā ʼaē neʼe ina takitaki te ʼu meʼa faka puleʼaga.

Ko te tohi cunéiforme ʼaē ʼe higoa ko te “Poème de Nabonide,” ʼe ina fakamālamaʼi tatou ʼo ʼuhiga mo te tuʼulaga moʼoni ʼo Pelesasā: “[Ko Naponite] neʼe ina foaki ki tona ʼuluaki (foha), te ʼuluaki tupu, te ‘Nofoʼaga Faka Solia,’ pea neʼe fakalogo te ʼu kautau fuli ʼo te fenua ki tana (takitaki). Neʼe ina tuku kia ia (ia meʼa fuli), pea mo ina tuku kia ia te pule hau.” Koia ko Pelesasā neʼe kaugā pule mo ia.

Kae ʼe feala koa ke ʼui ko ia ʼaē ʼe kaugā pule mo he tahi ʼe hau moʼoni ia? ʼI te ʼu taʼu 1970, neʼe maʼu ʼi te potu tokelau ʼo Silia te fakatātā ʼo te pule ʼāfea, ʼe ina fakahā ai ʼi ʼihi temi neʼe fakahigoaʼi te pule ko te hau, logope la neʼe mole ko ia moʼoni te hau. Neʼe ko te fakatātā ʼo te pule ʼo Gozan pea ko te ʼu meʼa ʼaē neʼe tohi ai, neʼe tohi ʼi te lea faka Asilia pea mo faka Alamea. Ko te meʼa ʼaē neʼe tohi ʼi te faka Asilia ʼe ina ʼui ai ko te tagata pule ʼaia neʼe ko te kovana ʼo Gozan, kae ko te meʼa ʼaē neʼe tohi ʼi te faka Alamea ʼe ina ʼui ko ia te hau. ʼE mole ko he meʼa makehe te fakahigoaʼi ʼo Pelesasā ko te ʼaliki hau ʼi te ʼu tohi faka puleʼaga ʼi te lea faka Papiloni, kae fakahigoaʼi ia ia ko te hau ʼi te ʼu tohi faka Alamea ʼo Taniela.

Ko te fakatuʼutuʼu ʼo te kaugā pule ʼo Naponite pea mo Pelesasā neʼe hoko atu ʼo aʼu ki te ʼu ʼaho fakamuli ʼo te Puleʼaga ʼo Papiloni. Koia ʼi te po ʼaia ʼaē neʼe tō ai ia Papiloni, neʼe ʼui e Pelesasā kia Taniela neʼe feala ke liliu ko te tolu pule ʼo te puleʼaga, kae mole ko te lua pule.​—Taniela 5:​16.

Neʼe Lahi Fau Tana Falala Ki Tona Mālohi Pea Neʼe Fialahi

Ko te ʼu meʼa fakamuli ʼaē neʼe hoko ʼi te temi hau ʼo Pelesasā, ʼe hā ʼaki mai neʼe lahi fau tana falala ki tona mālohi pea neʼe fialahi. ʼI te temi ʼaē neʼe fakaʼosi ai tona pule hau ʼi te ʼaho 5 ʼo ʼOketopeli ʼo te taʼu 539 ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe mole feala kia Naponite ke hū ki tuʼa ʼi Posipa, he neʼe mole mālo ʼi te ʼu kautau ʼa te kau Metia pea mo te kau Pelesia. Neʼe ʼā takatakai ia Papiloni. Kae ko Pelesasā neʼe mole tuʼania ki he meʼa, he neʼe falala ki te mālohi ʼo te ʼu kaupā lalahi ʼo te kolo, pea ʼi te po pe ʼaia, neʼe ina fai te “kātoaga lahi maʼa te toko lauʼi afe ʼo tana hahaʼi maʼu tuʼulaga.” Ko Hérodote te tagata tohi hisitolia Keleka ʼo te nima sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe ina ʼui neʼe “memeʼe [te hahaʼi] ʼi te temi ʼaia pea neʼe nātou fakafiafia” ʼi te kolo.

Kae ʼi te ʼu tuʼa kaupā ʼo Papiloni, neʼe nofo tokaga te kau solia ʼa te kau Metia pea mo te kau Pelesia. ʼI te takitaki ʼa Sailusi, neʼe kua nātou ōfeʼi ke fetogi te tafeʼaga ʼo te ʼu vai ʼo te vaitafe ʼo Eufalate, ʼaē neʼe tafe ʼi te lotomalie ʼo te kolo. ʼI te kua mamaha ʼo te vai neʼe kua feala leva ki tana kau solia ke nātou fakalaka ʼi te liuʼa. ʼOsi ʼaia pea nātou fekākeʼi ʼi te ʼu mahake ʼo nātou hū ki te kolo ʼi te ʼu matapā kapa ʼaē neʼe tuku ava, ʼo te kaupā ʼi te loaloaga ʼo te vaitafe.

Kanapaula neʼe tokaga ia Pelesasā ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi tuʼa ʼo te kolo, kanaʼauala neʼe lagi ina pupunu te ʼu matapā kapa pea mo ina fekauʼi tana kau solia mālohi ke nātou leʼoleʼo te ʼu kaupā ʼo te vaitafe, ke feala ai hanatou puke tonatou ʼu fili. Kae ʼuhi ko tona konahia pea mo tana fialahi, neʼe fakatotonu ai e Pelesasā ke ʼaumai te ʼu ipu ʼo te fale lotu ʼa Sehova. Pea ʼaki he agapauʼu, ko ia mo tana kau fakaafe pea mo tonatou ʼu ʼohoana neʼe nātou ʼinu ʼi te ʼu ipu ʼaia pea neʼe nātou fakavikiviki ki te ʼu ʼatua Papiloni. Fokifā pe pea hoko te meʼa faka milakulo he neʼe hā te nima pea neʼe ina kamata tohi te meʼa ʼi te kaupā ʼo te fale hau. Neʼe mataku ia Pelesasā pea neʼe ina kole ki tana kau popoto ke nātou fakamahino te faka ʼuhiga ʼo te meʼa ʼaē neʼe tohi. Kae neʼe “mole feʼauga tonatou poto moʼo lau te meʼa ʼaē neʼe tohi peʼe nātou fakamahino ki te hau tona faka ʼuhiga.” Moʼo fakaʼosi, “neʼe ʼaumai [ia Taniela] ki te hau.” ʼAki te laumālie maʼoniʼoni, neʼe fakahā e te polofeta lototoʼa ʼa Sehova te faka ʼuhiga ʼo te logo faka milakulo ʼaia, pea neʼe ina fakakikite te tō ʼo Papiloni kia nima ʼo te kau Metia pea mo te kau Pelesia.​—Taniela 5:​2-28.

Neʼe faigafua te ʼohofiʼi e te kau Metia pea mo te kau Pelesia ia te kolo ʼaia pea neʼe mate ai ia Pelesasā ʼi te po ʼaia. Neʼe fakaʼosi ai te Puleʼaga Faka Papiloni ʼaki tana mate pea neʼe tuku e Naponite ke puke ia ia e Sailusi.

[Paki ʼo te pasina 8]

ʼE fakamahino e Taniela te faka ʼuhiga ʼo te fakatūʼa ʼo te Puleʼaga Faka Papiloni