Te Maʼuli ʼi Te Hili ʼo Te Mate—Koteā Te Tui ʼa Te Hahaʼi?

“Kapau ʼe mate he tagata mālohi, ʼe feala koa hana toe maʼuli?”​—Sopo 14:14.

1, 2. Koteā te meʼa ʼaē ʼe fai e te hahaʼi moʼo fakafimālieʼi tonatou loto mokā mate he tahi neʼe nātou ʼoʼofa mamahi ai?

ʼI TE fale ʼavaifo ʼi New York City, ko te famili pea mo tanatou ʼu kaumeʼa ʼe nātou fehoahoaʼaki ʼo sioʼi te sino ʼo te tūpulaga ʼe taʼu 17 ʼaē ʼe tuku ʼi te puha mate pea neʼe mate ʼi te kosea. ʼE lotomamahi ʼaupito tana faʼe, pea ʼe tagi ʼo ina fai liuliuga te palalau ʼaenī: “Kua fiafia age ia Tommy ʼi te temi nei. Neʼe loto e te ʼAtua ke fakatahi ia Tommy mo ia ʼi selo.” Ko te meʼa ʼaia ʼaē neʼe akoʼi age kia ia.

² ʼO vaha mamaʼo ia kilometa e 11 000 mo te potu ʼaia, ʼi Jāmnagar, ʼi Initia, ko te tama lahi ʼi te ʼu tama e toko tolu, neʼe ina tutu te tuʼuga fafie ʼaē ʼe takoto ai te sino ʼo tanatou tāmai. ʼE makapapa te afi, kae ʼe mālohi age te lau liuliuga ʼa te kau Brahmanes tanatou ʼu faikole faka Sanskrit, ʼaē ʼe nātou ʼui fēnei ai: “Tou fakaʼamu ke hoko atu te ʼu faiga ʼa te nefesi ʼaē ʼe molemo mate, ke liliu ʼo tahi mo te ʼAtua.”

3. Koteā te ʼu fehuʼi ʼaē neʼe lagaʼi e te hahaʼi talu mai fualoa?

³ Ko te mate ʼe ko he meʼa ʼe hoko tuʼumaʼu. (Loma 5:​12) Koia ʼe mole ko he meʼa fakapunamaʼuli tatatou feʼekeʼaki ʼaē peʼe hoko atu te maʼuli ʼi te hili ʼo te mate. ʼI tana fakakaukauʼi te maʼuli ʼo te ʼu ʼakau, neʼe fai e Sopo, te tagata kaugana agatonu ʼa Sehova ʼAtua, te ʼu palalau ʼaenī: “ ʼE ʼi ai he ʼamanaki māʼiape la ki he fuʼu ʼakau. Kapau ʼe tuʼusi, pea ʼe toe homo ake anai, pea ʼe mole toe mate anai tona kiʼi muko.” Kae e feafeaʼi ki te tagata? Neʼe fehuʼi fēnei e Sopo: “Kapau ʼe mate he tagata mālohi, ʼe feala koa hana toe maʼuli?” (Sopo 14⁠:​7, 14) Lolotoga te ʼu sēkulō ko te hahaʼi ʼo te ʼu sosiete fuli neʼe nātou fai te ʼu fehuʼi ʼaenī: ʼE ʼi ai koa he maʼuli ʼi te hili ʼo te mate? Kapau koia, pea e feafeaʼi te maʼuli ʼaia? Koteā te ʼu meʼa ʼaē ʼe tui kiai te hahaʼi? Pea koteā tona tupuʼaga?

Ko Te ʼu Tali Kehekehe Ki Te Fehuʼi Pe e Tahi

4. Koteā te ʼu akonaki ʼaē ʼe fai e te ʼu lotu kehekehe ʼo ʼuhiga mo te maʼuli ʼi te hili ʼo te mate?

⁴ Ko te tokolahi ʼo te hahaʼi ʼaē ʼe nātou lau ʼe nātou Kilisitiano, ʼe nātou faka tui ki te maʼuli ʼaē ʼi selo pea mo te ʼifeli. Kae ko te kau Inituisi, ʼe nātou faka tui ko te kau mate ʼe nātou toe maʼuʼuli ʼi he tahi age sino. ʼE faka tui te kau Mahometa, ʼe sivisivi anai e Allah te maʼuli ʼo te hahaʼi takitokotahi pea ʼe ina fekauʼi anai nātou ki te palatiso peʼe ki ʼifeli. ʼI ʼihi fenua, ko te ʼu meʼa ʼaē ʼe tui kiai te hahaʼi ʼo ʼuhiga mo te ʼu nefesi ʼa te kau mate, ʼe ko he fakafio ʼo te ʼu talatuku ʼo te fenua pea mo te ʼu akonaki faka Kilisitiano. ʼI Sri Lanka, ko te kau Putisi pea mo te kau Katolika ʼe nātou tuku ava te ʼu matapā fuli ʼo tonatou ʼapi mokā mate he tahi ʼi te loto fale, pea ko te mate ʼaē ʼe tuku ʼi te puha ʼe fakahaga ʼona vaʼe ki te matapā ʼo te ʼapi. ʼE nātou faka tui, ko te meʼa ʼaia ʼe ina faka faigafua anai ki te laumālie, peʼe ko te nefesi ʼo te mate, ke mavae ʼi tonatou ʼapi. ʼE tokolahi te kau Katolika pea mo te kau Polotesita ʼi Afelika ʼo te Potu Hihifo, ʼe nātou ʼuʼufi te ʼu sioʼata ke ʼaua naʼa sio he tahi ki te laumālie ʼo te mate ʼi te sioʼata. Hili kiai ʼaho e 40 ʼi te ʼosi mate ʼo ia ʼaē neʼe nātou ʼoʼofa mamahi ai, ʼe fai e tona famili pea mo tona ʼu kaumeʼa te toʼotoʼoga makehe ʼo ʼuhiga mo te hake ʼo tona laumālie ki selo.

5. Koteā te faʼahi tāfito ʼaē ʼe manatu tahi kiai te ʼu lotu?

⁵ Logope la te kehekehe ʼo te ʼu manatu ʼo ʼuhiga mo te mate kae ʼe lahi te ʼu lotu ʼe nātou manatu tahi ki te faʼahi tāfito ʼaenī: ʼE ʼi ai te meʼa ʼe nofo ʼi te loto sino ʼo te hahaʼi​—ko he nefesi, pe ko he laumālie—​ʼe maʼuli tuputupua ʼi te hili ʼo te mate. ʼI te teitei lotu fuli ʼo te Keletiate ʼaē ʼe faʼufaʼu e te ʼu lauʼi teau lotu pea mo magaʼi lotu, kua lahi ai te mafola ʼo te akonaki ʼo te nefesi tuputupua. ʼE toe maʼu foki te akonaki ʼaia ʼi te Lotu Faka Sutea. ʼI te lotu ʼa te kau Inituisi, ko te akonaki ʼaia ʼe ko te tafitoʼaga ʼo te ʼui ʼaē ʼe toe hoko atu te maʼuli ʼa te hahaʼi ʼi te tahi sino mokā nātou mamate. ʼE faka tui te kau Mahometa, ʼe toe hoko atu te maʼuli ʼo te sino ʼi tona ʼosi mate. Ko te kau Aborigènes ʼo Ositalalia, mo te kau animistes ʼo Afelika, mo te kau Shintō, pea mo te kau Putisi ʼe nātou akoʼi he ʼu akonaki ʼe tatau mo te manatu ʼaia.

6. ʼE faka ʼuhigaʼi feafeaʼi e ʼihi hahaʼi popoto te manatu ʼaē ʼe maʼuli tuputupua te nefesi?

⁶ ʼI te tahi faʼahi, ʼe ʼui e ʼihi ko te maʼuli ʼe fakagata ʼi te mate. Kia nātou, ʼe mole fakapotopoto te ʼui ʼaē ʼe hoko atu te maʼuli ʼo he tahi ʼaki he nefesi ʼe mavae kehe ʼi tona sino. Ko te tagata faitohi pea mo sivi Tohi-Tapu ʼo te 20 sēkulō ko Miguel de Unamuno, ʼe ina tohi fēnei: “Ko te faka tui ki te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi, ʼe mole gata ʼaki pe takita ʼamanaki ʼaē ke maʼuli tuputupua te nefesi, kae ʼe toe maʼua foki ke kita holi mālohi ke hoko te faʼahi ʼaia, pea ʼi te mālohi ʼaupito ʼo te holi ʼaia, ʼe mole kei feala ai hakita fakakaukau fakapotopoto pea ʼe kita liliu ʼo vale.” ʼE ʼi ai te tahi ʼu hahaʼi neʼe nātou manatu tahi mo te faʼahi ʼaia, ohage la ko te ʼu tagata fai filosofia ko Aristote pea mo Epikula, mo te tōketā ko Hippocrate, mo te tagata fai filosofia Ekosi ko David Hume, mo te tagata sivi Tohi-Tapu Alape ko Averroës, pea mo Jawaharlal Nehru, te ʼuluaki minisi ʼo Initia ʼi te kua liliu ʼo te fenua ʼaia ko he puleʼaga faʼitaliha.

7. Koteā te ʼu fehuʼi maʼuhiga ʼaē ʼe tonu ke tou vakaʼi ʼo ʼuhiga mo te akonaki ʼo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi?

⁷ ʼI te fefakafeagaiʼaki pea mo te kehekehe ʼo te ʼu manatu pea mo te ʼu tui ʼaia, ʼe tonu ke tou fai te ʼu fehuʼi ʼaenī: ʼE ʼi ai moʼoni koa hotatou nefesi ʼe maʼuli tuputupua? Kae kapau ʼe mole tuputupua te nefesi, he koʼe kua mafola feiā te akonaki hala ʼaia ʼi te teitei lotu fuli ʼo te temi ʼaenī? Neʼe haʼu koa maifea te manatu ʼaia? Pea kapau ʼe gata moʼoni te maʼuli ʼo te nefesi ʼi te mate, koteā te ʼamanaki ʼaē ʼe feala ke tou maʼu ʼo ʼuhiga mo te kau mate? ʼE maʼuhiga ʼaupito ke tou maʼu he ʼu tali moʼoni pea mo feʼauga ki te ʼu fehuʼi ʼaia, heʼe fakalogo kiai tatatou ka haʼu. (1 Kolonito 15:19) Kae tou ʼuluaki vakaʼi muʼa pe neʼe haʼu maifea te akonaki ʼo te nefesi tuputupua.

Te Haʼuʼaga ʼo Te Akonaki ʼo Te Nefesi Tuputupua

8. Koteā te meʼa ʼaē neʼe fai e Socrate pea mo Platon moʼo faka mafola te manatu ʼaē ʼe maʼuli tuputupua te nefesi?

⁸ ʼE ʼui ko te kau filosofia Keleka ʼo te nima sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi ko Platon pea mo Socrate, ʼaē neʼe nā ʼuluaki fakamahino te tui ʼo ʼuhiga mo te nefesi tuputupua. Kae neʼe mole ko nāua ʼaē neʼe nā fakatupu te akonaki ʼaia. Neʼe nā fakamahino lelei age te manatu ʼaia ʼo nā fakaliliu ko he akonaki faka filosofia, ʼo tupu ai tona fia ʼiloʼi e te hahaʼi popoto ʼo tonā temi pea mo te ʼu temi ki ʼamuli. ʼI tona fakahagatonu, ko te kau Zoroastristes ʼo Pelesia ʼāfea pea mo te kau Esipito ʼi muʼa atu neʼe nātou faka tui mo nātou ki he nefesi tuputupua. Koia ʼe feala leva ke tou fai te fehuʼi ʼaenī, Kofea te haʼuʼaga moʼoni ʼo te akonaki ʼaia?

9. Koteā te lotu ʼaē neʼe mālohi ʼi Esipito, mo Pelesia, pea mo Heleni?

⁹ ʼE ʼui fēnei e te tohi The Religion of Babylonia and Assyria, “ ʼI te ʼu temi ʼāfea, ko Esipito, mo Pelesia, pea mo Heleni, neʼe nātou mulimuli ki te lotu ʼo Papiloni.” ʼO ʼuhiga mo te tui ʼa te kau Esipito, ʼe toe fakamahino fēnei e te tohi ʼaia: “Mai tona ʼuhiga ʼaē neʼe kua fualoa te felogoi ʼo Esipito pea mo Papiloni, ohage ko tona fakahā mai e te ʼu maka ʼaē neʼe togi ʼo El-Amarna, koia neʼe maʼu e Papiloni he ʼu faigamālie moʼo fakahū tana ʼu akonaki ki te tauhi ʼa te kau Esipito.”a ʼE toe feala foki ke kita ʼui te meʼa ʼaia ʼo ʼuhiga mo te kau Pelesia pea mo te kau Keleka ʼāfea.

10. Neʼe koteā te manatu ʼa te kau Papiloni ʼo ʼuhiga mo te maʼuli ʼi te hili ʼo te mate?

¹⁰ Kae neʼe tui koa te kau Papiloni ki te nefesi tuputupua? ʼO ʼuhiga mo te faʼahi ʼaia, neʼe tohi fēnei e te Polofesea ko Morris Jastrow, Jr., mai te Univelesitē ʼo Pennsylvanie, ʼi Amelika: “Ko te hahaʼi pea mo te kau takitaki lotu [ʼo Papiloni] neʼe mole nātou manatu ʼe feala ke pulihi katoa he meʼa maʼuli. [ʼI tanatou manatu], ko te mate neʼe ko te kamataʼaga ʼaia ʼo he tahi faʼahiga maʼuli, pea ko tanatou ʼui ʼaē ʼe mole ʼi ai he maʼuli tuputupua neʼe faka ʼuhiga, ʼe mole feala ke kita hāo ʼi te fetogi maʼuhiga ʼaē ʼe hoko ʼi tokita maʼuli mokā kita mate.” Ei, neʼe toe tui foki mo te kau Papiloni, ʼe hoko atu te maʼuli ʼi he tahi faʼahiga ʼaluʼaga ʼi te hili ʼo te mate. Neʼe nātou fakahā tanatou tui ki te faʼahi ʼaia, he neʼe nātou tanu te kau mate ʼaki te ʼu meʼa ke nātou fakaʼaogaʼi.

11, 12. ʼI te hili ʼo te Tulivio, kofea te potu ʼaē neʼe tupu ai te akonaki ʼo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi?

¹¹ ʼE hā lelei mai, ko te akonaki ʼo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi neʼe maʼu ʼi te temi ʼo te Papiloni ʼāfea. ʼE maʼuhiga koa te faʼahi ʼaia? Ei, koteʼuhi ʼo mulimuli ki te Tohi-Tapu, ʼaē ko he tohi ʼe tonu tana ʼu fakamatala ʼo ʼuhiga mo te hisitolia, neʼe ko Nimelote te mokoliha ʼo Noe ʼaē neʼe ina fakatuʼu te kolo ko Papele peʼe ko Papiloni. ʼI te hili ʼo te Tulivio ʼi te temi ʼo Noe, neʼe ko te lea pe e tahi pea mo te lotu pe e tahi ʼaē neʼe maʼu ʼi te kele. Ko Nimelote pea mo te ʼu hahaʼi ʼaē neʼe mulimuli kia ia, neʼe mole gata ʼaki pe tanatou “fakafeagai kia Sehova” kae neʼe nātou toe loto foki ke ‘logona tonatou higoa.’ Koia ʼi tana fakatuʼu te kolo ʼaia pea mo laga ai he tule, neʼe fakatuʼu e Nimelote he lotu foʼou.​—Senesi 10:​1, 6, 8-​10; 11:​1-4.

¹² ʼE ʼui e te talatisio, neʼe fakamataku te mate ʼa Nimelote. ʼI tana mate, ʼe mahino ia ko te kau Papiloni neʼe nātou fia fakaʼapaʼapaʼi ia ia he neʼe ko ia ʼaē neʼe ina fakatuʼu pea mo laga tanatou kolo, pea neʼe ko tonatou ʼuluaki hau. ʼE ʼui ʼe ko te ʼatua ko Mardok (Mérodach) ʼaē neʼe ina fakatuʼu te kolo ko Papiloni, pea neʼe pipiki ki ai te higoa ʼo ʼihi hau ʼo Papiloni, koia ʼe manatu e ʼihi hahaʼi sivi Tohi-Tapu, ko Mardok ʼe ko te higoa fakaʼatua ʼaia ʼo Nimelote. (2 Hau 25:27; Isaia 39:1; Selemia 50:2) Kapau koia ʼaia, pea ʼe feala ai ke tou ʼui, ʼi te temi ʼaē neʼe mate ai ia Nimelote, neʼe kua mafola te manatu ʼo ʼuhiga mo te nefesi ʼaē ʼe hoko atu tona maʼuli ʼi te hili ʼo te mate. ʼE fakahā lelei e te hisitolia, ʼi te hili ʼo te Tulivio, ʼe ko Papele, peʼe ko Papiloni ʼaē neʼe tupu ai te akonaki ʼo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi.

13. Neʼe mafola feafeaʼi ki te kele katoa te akonaki ʼo te nefesi tuputupua, pea koteā tona ikuʼaga?

¹³ ʼE toe fakahā mai e te Tohi-Tapu neʼe holoʼi e te ʼAtua te ʼu faiga ʼa te hahaʼi ʼaē neʼe nātou laga te tule ʼo Papele ʼi tana fai ʼaē ke nātou lea kehekehe. ʼI te mole kei feala ʼo tanatou femahinoʼaki, neʼe nātou tuku tanatou laga te tule pea nātou “mavetevete ʼi te fuga kele katoa.” (Senesi 11:​5-9) ʼE tonu ke tou manatuʼi logope la neʼe fetogi te lea ʼo te ʼu hahaʼi laga tule ʼaia, kae neʼe mole fetogi tanatou ʼu fakakaukau pea mo tanatou ʼu manatu. Koia ʼi te potu fuli pe neʼe nātou ʼolo kiai, neʼe nātou ʼave mo nātou tanatou ʼu manatu faka lotu. Neʼe hoko feiā te mafola ʼa te ʼu akonaki faka lotu ʼo Papiloni ʼi te kele katoa​—ʼo kau kiai te akonaki ʼo he nefesi tuputupua—​pea neʼe fakatafito kiai te ʼu lotu tāfito ʼo te malamanei. Koia neʼe tupu ai leva te kautahi faka malamanei ʼo te lotu hala, ʼaē ʼe fakahigoaʼi e te Tohi-Tapu ko “Papiloni te Lahi, fae a te u paomutu pea mo mea fakalialia o te kelekele.”​—Apokalipesi 17:5.

ʼE Mafola Te Lotu Hala Ki Te Potu Hahake

14. Neʼe hū feafeaʼi te ʼu manatu faka lotu ʼo Papiloni ki Initia?

¹⁴ ʼE ʼui e ʼihi hahaʼi tohi hisitolia ia taʼu e 3 500 ki muʼa atu, ko te hahaʼi Aryen ʼaē ʼe kili hina neʼe nātou hifo mai te potu tokelau-hihifo pea neʼe nātou ʼolo ki te Mafa ʼo Indus ʼaē ʼe tuʼu tāfito ʼi Pakistan pea mo Initia. Mai te potu fenua ʼaia neʼe nātou ʼolo ai ki te ʼu mafa ʼo te Gange pea neʼe nātou mavetevete ʼi Initia. ʼE ʼui e ʼihi hahaʼi popoto ko te ʼu manatu faka lotu ʼo te hahaʼi feʼoloʼaki ʼaia neʼe haʼu mai te ʼu akonaki ʼo Ilane pea mo Papiloni ʼāfea. Pea ko te lotu Inituisi neʼe fakatafito leva ki te ʼu manatu ʼaia.

15. Neʼe malave feafeaʼi ki te lotu Inituisi ʼo te temi ʼaenī, te manatu ʼo ʼuhiga mo te maʼuli ʼi te hili ʼo te mate?

¹⁵ ʼI Initia ko te manatu ʼo ʼuhiga mo he nefesi tuputupua neʼe liliu ko te akonaki ʼo ʼuhiga mo te réincarnation. Ko te kau popoto Inituisi ʼaē neʼe faigataʼa tanatou fakamahino te tupuʼaga ʼo te agakovi pea mo te ʼu mamahi ʼa te hahaʼi, neʼe nātou faʼu te lao ʼo te Karma, te lao ʼo ʼuhiga mo te tupuʼaga ʼo he meʼa pea mo tona ikuʼaga. ʼI tanatou faka ʼalutahi te lao ʼaia pea mo te akonaki ʼo te nefesi tuputupua, neʼe nātou faʼu ai te akonaki ʼo te réincarnation, ʼo nātou ʼui ai ʼe fakapale peʼe tauteaʼi te hahaʼi mamate ʼi tonatou maʼuli foʼou, ʼo mulimuli ki te ʼu meʼa lelei peʼe ko te ʼu meʼa kovi ʼaē neʼe nātou fai. Ko te fakatuʼutuʼu ʼo te tagata Inituisi ʼe ko te moksha, peʼe ko te faka ʼāteaina ʼo te nefesi, ke mole toe feʼaluʼaki ʼi te ʼu sino kehekehe, pea ke feala ke liliu ʼo tahi mo te ʼatua māʼoluga, peʼe ke kaku ki te Nirvâna. Lolotoga te ʼu sēkulō, ʼi te mafola ʼo te lotu Inituisi, neʼe toe mafola foki mo te akonaki ʼo te réincarnation. Pea ko te akonaki ʼaia kua liliu ko te tafitoʼaga ʼaia ʼo te lotu Inituisi ʼi te temi ʼaenī.

16. Koteā te manatu ʼaē neʼe mafola ʼi te ʼu lotu ʼo te Asia ʼo te Potu Hahake, ʼo ʼuhiga mo te meʼa ʼaē ʼe hoko ʼi te hili ʼo te mate?

¹⁶ Mai te lotu Inituisi neʼe haʼu ai te tahi ʼu lotu ohage la ko te lotu Putisi, mo te jaïnisme pea mo te sikhisme. ʼE nātou tui mo nātou ki te akonaki ʼo te réincarnation. Tahi ʼaē meʼa, ʼi te mafola ʼo te lotu Putisi ki te ʼu potu fenua kehekehe ʼo Asia ʼo te Potu Hahake​—ʼi Siaina, mo Kolea, mo Saponia pea mo te tahi ʼu fenua​—neʼe fetogi ai te ʼu agaʼi fenua pea mo te lotu ʼo te potu fenua katoa ʼaia. Neʼe toe tupu ai foki te ʼu lotu ʼaē ʼe ko te fio ʼa te ʼu manatu kehekehe ʼo kau ai mo te ʼu meʼa ʼo te lotu Putisi, mo te faifakalauʼakau pea mo te tauhi ki te ʼu kui. Ko te ʼu lotu ʼaē ʼe maʼuhiga tāfito ʼe ko te Taoïsme, mo te Confucianisme pea mo te lotu Shintō. Koia ko te manatu ʼo ʼuhiga mo te hoko atu ʼo te maʼuli ʼi te hili ʼo te mate, neʼe ko he koga tāfito ʼi te ʼu lotu ʼo te toe hahaʼi tokolahi ʼaē ʼe nonofo ʼi te potu fenua ʼaia.

E Feafeaʼi Ki Te Lotu Faka Sutea, Mo Te Keletiate Pea Mo Te Lotu Mahometa?

17. Koteā te meʼa ʼaē neʼe tui kiai te kau Sutea ʼāfea ʼo ʼuhiga mo te maʼuli ʼi te hili ʼo te mate?

¹⁷ Koteā te meʼa ʼaē ʼe tui kiai te hahaʼi ʼaē ʼe mulimuli ki te Lotu Faka Sutea, mo te Keletiate pea mo te Lotu Mahometa, ʼo ʼuhiga mo te maʼuli ʼi te hili ʼo te mate? ʼI te ʼu lotu ʼaia ʼe ko te Lotu Faka Sutea ʼaē ʼe ʼāfea tāfito. Neʼe fakatuʼu te Lotu Faka Sutea ʼi te temi ʼo Apalahamo, kua hili kiai taʼu e 4 000, kua fualoa ki muʼa atu, ka heʼeki fakahā e Socrate pea mo Platon te akonaki ʼo ʼuhiga mo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi. Ko te kau Sutea ʼo te temi ʼāfea neʼe nātou faka tui ki te fakatuʼuake ʼo te kau mate kae mole ki te fealagia ʼa te tagata ke maʼuli tuputupua. (Mateo 22:31, 32; Hepeleo 11:19) Koia neʼe hū feafeaʼi te akonaki ʼo te nefesi tuputupua ki te Lotu Faka Sutea? ʼE tou maʼu tona tali ʼi te hisitolia.

18, 19. Neʼe hū feafeaʼi te akonaki ʼo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi ki te Lotu Faka Sutea?

¹⁸ ʼI te taʼu 332 ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe ʼohofiʼi e Alexandre le Grand te ʼu fenua ʼo te Potu Hahake, ʼo kau kiai mo Selusalemi. Ko nātou ʼaē neʼe hoa kia Alexandre, neʼe nātou fakahoko atu tana fakatuʼutuʼu ʼaē ke mafola te mālohi faka Keleka, pea neʼe hoko ai leva te fefioʼaki ʼo te ʼu agaʼi fenua ʼa te kau Keleka pea mo te kau Sutea. ʼAki te temi, ko te kau Sutea neʼe nātou kamata ʼiloʼi lelei te manatu faka Keleka, pea ko ʼihi neʼe nātou liliu ko he ʼu hahaʼi fai filosofia.

¹⁹ Ko Philo mai Alexandrie neʼe ko he tagata Sutea fai filosofia ʼo te ʼuluaki sēkulō ʼo totatou temi. Neʼe fakaʼapaʼapa ʼaupito kia Platon, pea neʼe faiga ke ina fakamahino te Lotu Faka Sutea ʼaki te ʼu manatu ʼo te filosofia faka Keleka, ʼo teuteuʼi ai e Philo te ala ki te kau Kilisitiano [pea mo te kau Sutea] ʼaē neʼe fai filosofia ki muli age. Ko te filosofia Keleka neʼe toe malave foki ki te Talmud​—ʼe ko he tohi ʼe fakahā ai te lao ʼaē neʼe akoʼi gutu, pea mo te ʼu fakamahino ʼaē neʼe fai ki muli age ʼo ʼuhiga mo te lao ʼaia. Ko te Kabbale, te tohi ʼaē neʼe fai ki muli age ʼo ʼuhiga mo te ʼu misitelio faka Sutea, ʼe talanoa ki te réincarnation. ʼE ʼui fēnei e te tohi Encyclopaedia Judaica, “ko te kau lapi ʼo te Talmud neʼe nātou faka tui, ko te nefesi ʼe hoko atu tona maʼuli ʼi te hili ʼo te mate.” Koia, ko te manatu ʼo ʼuhiga mo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi neʼe hū ki te Lotu Faka Sutea ʼaki te filosofia faka Keleka. Kae neʼe hū feafeaʼi te akonaki ʼaia ki te Keletiate?

20, 21. (a) Neʼe koteā te manatu ʼa te kau ʼuluaki Kilisitiano ʼo ʼuhiga mo te filosofia ʼo Platon peʼe ko te filosofia faka Keleka? (b) Koteā ʼaē neʼe tupu ai te fefioʼaki ʼo te ʼu manatu ʼa Platon pea mo te ʼu akonaki faka Kilisitiano?

²⁰ Ko te Lotu Faka Kilisitiano moʼoni neʼe kamata ʼaki ia Sesu Kilisito. Ko Miguel de Unamuno, ʼaē neʼe tou talanoa ki ai ʼi te kamata ʼo te alatike ʼaenī, neʼe ina tohi fēnei ʼo ʼuhiga mo Sesu: “Neʼe faka tui ia ki te fakatuʼuake ʼo te kakano ʼo mulimuli ki te talatisio faka Sutea, ka mole ki te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi, ʼaē ʼe mulimuli ki te talatisio [faka Keleka] ʼa Platon.” Neʼe ina toe ʼui fēnei: “Ko te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi . . . ʼe ko he akonaki faka filosofia pagani.” Koia ʼaki te faʼahi ʼaia, ʼe kita mahino ai leva pe koʼe neʼe fakatokagaʼi mālohi e Paulo te kau Kilisitiano ʼo te ʼuluaki sēkulō ke nātou tokakaga ki “te filosofia mo te kaka alunoa e mulimuli ki te u talatuku fakatagata, mo te u malohi o te malama-nei, kae mole kei fai kia Kilisito.”​—Kolose 2:8.

²¹ Neʼe hū feafeaʼi te “akonaki faka filosofia pagani” ʼaia ki te Lotu Faka Kilisitiano, pea neʼe hoko ʼi te temi fea? ʼE ʼui fēnei e te tohi New Encyclopædia Britannica: “Talu mai te vaelua ʼo te lua sēkulō ʼo totatou temi, ko te kau Kilisitiano ʼaē neʼe kua māhani ki te filosofia faka Keleka, neʼe nātou fia fakahā tanatou tui ʼo nātou mulimuli ki te filosofia ʼaia, koteʼuhi ke fīmālie ai tonatou ʼatamai pea ke feala ai hanatou fakatafoki he ʼu hahaʼi pagani popoto. Ko te filosofia ʼaē neʼe nātou leleiʼia tāfito neʼe ko te filosofia ʼa Platon.” Ko te ʼu tagata e lua ko Origène dʼAlexandrie pea mo Augustin d’Hippone neʼe nā kau ʼi te ʼu tagata fai filosofia ʼo te temi ʼaia ʼaē neʼe nātou fakahoko he ʼu fetogi maʼuhiga ʼi te ʼu akonaki ʼo te Keletiate. Neʼe nā tui ki te ʼu manatu ʼa Platon pea nā fakafio te ʼu manatu ʼaia ʼi te ʼu akonaki faka Kilisitiano.

22. He koʼe ʼe mālohi te akonaki ʼo te nefesi tuputupua ʼi te lotu Mahometa?

²² Ko te manatu ʼo ʼuhiga mo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi neʼe hā ʼi te Lotu Faka Sutea pea mo te Keletiate ʼuhi ko te manatu ʼa Platon, kae neʼe kua maʼu te manatu ʼaia ʼi te lotu Mahometa talu mai tona kamataʼaga. ʼE ʼui e te Coran, ko te tagata ʼe ʼi ai tona nefesi ʼe hoko atu tona maʼuli ʼi te hili ʼo te mate. ʼE toe talanoa foki ki te ikuʼaga fakaʼosi ʼo te nefesi​—ko te maʼuli ʼi te palatiso ʼaē ʼi selo, peʼe ko te tautea ʼi he ʼifeli kakaha. Kae ʼe mole faka ʼuhiga leva, neʼe mole faiga te kau popoto Alape ke nātou faka ʼalutahi te ʼu akonaki Mahometa pea mo te filosofia faka Keleka. ʼI tona fakahagatonu, neʼe malave te gāue ʼa Aristote ki te sosiete Alape. Kae ʼe kei faka tui te kau Mahometa ki te akonaki ʼo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi.

23. Koteā te ʼu fehuʼi maʼuhiga ʼaē ka tou vakaʼi anai ʼi te lua alatike?

²³ Koia, ʼe hā lelei mai, ʼuhi ko te manatu ʼaē ʼe ina ʼui ʼe maʼuli tuputupua te nefesi, koia kua lahi te ʼu akonaki kehekehe neʼe faʼufaʼu e te ʼu lotu ʼi te malamanei katoa ʼo ʼuhiga mo te maʼuli ʼi te hili ʼo te mate. Pea ko te manatu ʼaia kua malave ki te toko lauʼi miliale hahaʼi peʼe ina fakapōpulaʼi nātou. ʼUhi ko te kehekehe ʼo te ʼu manatu fuli ʼaia, koia ʼe tonu ke tou feʼekeʼaki ai: ʼE feala koa hatatou ʼiloʼi te moʼoni ʼo ʼuhiga mo te meʼa ʼaē ʼe hoko kia tatou mokā tou mamate? ʼE ʼi ai koa he maʼuli ʼi te hili ʼo te mate? Koteā te meʼa ʼaē ʼe fakahā mai e te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo te faʼahi ʼaia? ʼE tou tali anai ki te ʼu fehuʼi ʼaia ʼi te lua alatike.

[Nota]

E Feafeaʼi Hakotou Fakamahino?

◻ Koteā te tui ʼaē ʼe maʼu ʼi te ʼu tuʼuga lotu ʼo ʼuhiga mo te maʼuli ʼi te hili ʼo te mate?

◻ ʼE hā feafeaʼi ʼi te hisitolia pea mo te Tohi-Tapu, ko Papiloni ʼāfea ʼe ko te potu ʼaē neʼe tupu ai te akonaki ʼo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi?

◻ ʼE malave feafeaʼi ki te ʼu lotu ʼo te Potu Hahake te manatu faka Papiloni ʼo ʼuhiga mo te nefesi tuputupua?

◻ Neʼe hū feafeaʼi te akonaki ʼo te maʼuli tuputupua ʼo te nefesi ki te Lotu Faka Sutea, mo te Keletiate pea mo te Lotu Mahometa?

[Paki ʼo te pasina 12, 13]

Ko te ʼu tau ʼaē neʼe takitaki e Alexandre le Grand neʼe tupu ai te fefioʼaki ʼo te ʼu agaʼi fenua ʼa te kau Keleka mo te kau Sutea

Neʼe faigaʼi e Augustin ke ina fakafio te filosofia ʼa Platon mo te Lotu Faka Kilisitiano

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Alexander: Musei Capitolini, Roma; Augustine: From the book Great Men and Famous Women