ʼAua Naʼa Koutou Līaki Takotou Fakatahitahi

ʼE ʼui fēnei e te Tohi-Tapu: “ ʼAua naʼa tou līaki tatatou fakatahi, ohage ko te agamāhani ʼa ʼihi, kae ke tou fefakaloto mālohiʼaki—pea tāfito heʼe koutou sio ki te ōvi mai ʼo te ʼAho.” (Hepeleo 10:25, New International Version) ʼE tou mahino ai, ʼe tonu ki te kau atolasio moʼoni ke nātou fakatahitahi ʼi he koga meʼa ke nātou “fetokagaʼaki moʼo uga ki te ʼofa pea mo te ʼu gāue lelei.”—Hepeleo 10:24.

ʼI TE temi ʼaē neʼe tohi ai e te ʼapositolo ko Paulo te ʼu palalau ʼaia ʼi te ʼuluaki sēkulō ʼo totatou temi, neʼe tauhi te kau Sutea ʼi he fale lotu matalelei ʼaupito ʼi Selusalemi. Neʼe toe ʼi ai mo te ʼu sinakoka. Ko Sesu neʼe “faiakonaki . . . ʼi te ʼu sinakoka pea mo te fale lotu, te ʼu koga meʼa ʼaia ʼaē [neʼe] fakatahitahi ai te kau Sutea.”—Soane 18:20, MN.

Ko he koga meʼa feafeaʼi neʼe manatu kiai ia Paulo ʼi tana tokoni ʼaē ki te kau Kilisitiano ke nātou fakatahitahi ai moʼo fefakaloto mālohiʼaki? ʼE ʼi ai koa he faʼahi ʼe tatau ai te ʼu fale tauhi ʼo te Keletiate pea mo te fale lotu ʼo Selusalemi? Neʼe ko te temi fea ʼaē neʼe fakaʼaogaʼi ai te ʼu foʼi fale tauhi lalahi e te hahaʼi ʼaē ʼe nātou lau ko he kau Kilisitiano?

‘Ko He Fale Maʼa Te Huafa ʼo Te ʼAtua’

ʼI te Tohi-Tapu, ʼi te tohi ʼo Ekesote, ʼe tou maʼu ai te ʼu ʼuluaki fakatotonu ʼo ʼuhiga mo he fale ke tauhi ai ki te ʼAtua. Neʼe fakatotonu e Sehova ʼAtua ki tana hahaʼi ʼaē neʼe ina fili—te kau Iselaele—ke nātou laga “te tapenakulo,” peʼe ko “te falelā ʼo te fono.” Neʼe tonu ke tuku ʼi loto ia te aleka ʼo te fuakava pea mo te ʼu meʼa gāue kehekehe ʼaē ʼe taputapu. “Neʼe fonu te tapenakulo ʼaki te kolōlia ʼo Sehova” ʼi tona ʼosi laga ʼi te taʼu 1512 ʼi muʼa ʼo totatou temi. Neʼe fakaʼaogaʼi te falelā fehikitaki ʼaia ki te fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua ke fakaōvi ai te kau Iselaele kia te ia lolotoga te ʼu sēkulō e fā. (Ekesote, mai te kapite 25 ki te 27; 40:33-38) ʼE toe fakahigoaʼi e te Tohi-Tapu te falelā ʼaia ko “te fale lotu ʼo Sehova” peʼe ko “te fale ʼo Sehova.”—1 Samuele 1:9, 24.

Ki muli age, ʼi te temi ʼaē neʼe Hau ai Tavite ʼi Selusalemi, neʼe ina fakahā tona loto ʼaē ke ina laga he fale ke tuʼumaʼu maʼa te kolōlia ʼo Sehova. Kae mai te ʼaluʼaga ʼaē ko Tavite neʼe ko te tagata tau, neʼe ʼui fēnei age e Sehova: “ ʼE mole ke laga anai he fale maʼa toku huafa.” Kae neʼe Ina fili te foha ʼo Tavite, ia Salomone ke ina laga te fale lotu. (1 Fakamatala 22:6-10) Hili te ʼu taʼu e fitu vaelua ʼaē neʼe laga ai te fale, neʼe fakatapuʼi e Salomone te fale lotu ʼi te taʼu 1026 ʼi muʼa ʼo totatou temi. Neʼe tali e Sehova te fale ʼaia, ʼo ʼui maʼana: “ ʼE ʼau fakatapuʼi te fale ʼaenī neʼe ke laga ke tuku kiai toku huafa ki he ʼu temi heʼegata, pea ʼe ʼau tuku tuʼumaʼu anai kiai toku ʼu mata pea mo toku loto.” (1 Hau 9:3) Kapau ʼe nofo agatonu te kau Iselaele, pea ʼe leleiʼia tuʼumaʼu pe anai e Sehova te fale ʼaia. Kae kapau ʼe mole nātou haga fai te meʼa ʼaē ʼe lelei, pea ʼe mole toe leleiʼia anai e Sehova te fale ʼaia, pea ‘ ʼe liliu anai ko he fale kua maumau.’—1 Hau 9:4-9; 2 Fakamatala 7:16, 19, 20.

ʼAki te temi, neʼe līaki e te kau Iselaele te tauhi moʼoni. (2 Hau 21:1-5) “Koia neʼe ina [Sehova] faka hake te hau ʼo te kau Kalitia ke fakafeagai kia nātou, . . . ʼo ina tutu te fale ʼo te ʼAtua moʼoni pea mo maumauʼi te kaupā ʼo Selusalemi, pea ko tona ʼu tule neʼe tutu ʼaki te afi pea mo tona ʼu meʼa matalelei fuli, ʼo ina maumauʼi. Tahi ʼaē meʼa, neʼe ina ʼave popūla ki Papiloni ia nātou ʼaē neʼe mole mamate ʼi te heletā, pea neʼe nātou liliu ko tana ʼu kaugana, ʼa ia pea mo tona ʼu foha.” Ohage ko tona ʼui e te Tohi-Tapu, neʼe hoko te faʼahi ʼaia ʼi te taʼu 607 ʼi muʼa ʼo totatou temi.—2 Fakamatala 36:15-21; Selemia 52:12-14.

Ohage ko tona fakakikite e te polofeta ko Isaia, neʼe fekauʼi e te ʼAtua te Hau ko Siliusi ke ina faka ʼāteaina te kau Sutea mai te pule mālohi ʼo Papiloni. (Isaia 45:1) Hili te ʼu taʼu e 70 ʼo tanatou ʼaunofo, neʼe nātou toe liliu ki Selusalemi ʼi te taʼu 537 ʼi muʼa ʼo totatou temi, ʼaki te fakatuʼutuʼu ʼaē ke nātou toe laga te fale lotu. (Esitalasi 1:1-6; 2:1, 2; Selemia 29:10) Hili te temi ʼaē neʼe tuai ai te fai ʼo te gāue, neʼe fakaʼosi te fale lotu ʼi te taʼu 515 ʼi muʼa ʼo totatou temi, pea neʼe toe fakatuʼu ai te tauhi maʼa ʼo te ʼAtua. Logola neʼe mole tatau tona kolōlia mo te fale lotu ʼa Salomone, kae neʼe tologa te fale ia teitei taʼu e 600. Kae neʼe līʼakina te fale lotu ʼaia he neʼe līʼakina e te kau Iselaele te tauhi kia Sehova. ʼI te haʼu ʼa Sesu Kilisito ki te kele, neʼe lolotoga te toe gaohi ʼo te fale lotu e te Hau ko Helote. Koteā ʼaē neʼe hoko ki te fale lotu ʼaia?

‘ ʼE Mole Hili Anai He Maka Ki He Tahi Maka’

ʼO ʼuhiga mo te fale lotu ʼo Selusalemi, neʼe ʼui fēnei e Sesu ki tana kau tisipulo: “ ʼE mole toe tuku anai ʼi henī he maka ʼe hili ʼi he tahi maka.” (Mateo 24:1, 2, MN ) Neʼe hoko te ʼu folafola ʼaia, he ko te koga meʼa ʼaia ʼaē neʼe tauhi tafito ai te hahaʼi ki te ʼAtua lolotoga ni ʼu sēkulō, neʼe fakaʼauha ʼi te taʼu 70 ʼo totatou temi e te ʼu solia Loma ʼaē neʼe ʼōmai ʼo fakagata te agatuʼu ʼa te kau Sutea.a Neʼe mole toe laga te fale lotu ʼaia. ʼI te fitu sēkulō, neʼe laga te fale tauhi ʼo te kau Mahometa ʼaē ʼe higoa ko te Dôme du Rocher, pea neʼe fakatuʼu ʼo aʼu ki te temi nei ʼi te faʼahi ʼaē neʼe fai ai e te kau Sutea tanatou tauhi ʼi te temi muʼa.

Neʼe fakahoko feafeaʼi koa e te kau tisipulo ʼa Sesu tanatou tauhi? Ko te ʼu ʼuluaki Kilisitiano Sutea neʼe nātou haga tauhi koa ki te ʼAtua ʼi te fale lotu ʼaē neʼe kua vave fakaʼauha? ʼO ʼuhiga mo te kau Kilisitiano ʼaē neʼe mole Sutea, neʼe nātou tauhi koa ki te ʼAtua ʼi te koga meʼa fea? Ko te ʼu foʼi fale tauhi ʼaē ʼe fakaʼaogaʼi e te Keletiate, ʼe nātou fetogi koa te fale lotu? ʼI te fai palalau ʼa Sesu mo te fafine Samalitana, ʼe feala ke tou mahino ki te faʼahi ʼaia.

Lolotoga ni ʼu sēkulō, neʼe tauhi te kau Samalitana ki te ʼAtua ʼi te fale lotu lahi ʼi te Moʼuga ʼo Kelisime ʼi Samalia. Neʼe ʼui fēnei e te fafine Samalitana kia Sesu: “Nee atolasio amatou matua i te fuga mouga aeni, kae kia koutou e koutou lau, e ko Selusalemi te potu e maua ke atolasio ai.” Neʼe tali fēnei e Sesu: “Fafine, tui mai kia te au, e hoko mai te hola e mole koutou toe atolasio anai ki te tamai i te fuga mouga aeni, pe ko Selusalemi.” Neʼe mole kei ʼaoga he fale lotu moʼo tauhi kia Sehova, he neʼe fakamahino fēnei e Sesu: “Ko te Atua e laumalie, pea e maua te kau atolasio kia te ia ke natou atolasio i te mooni mo te laumalie.” (Soane 4:20, 21, 24) Ki muli age, neʼe ʼui fēnei e te ʼapositolo ko Paulo ki te hahaʼi ʼo Atena: “Ko te ʼAtua ʼaē neʼe ina faʼu te kele pea mo te ʼu meʼa fuli ʼaē ʼe maʼu ai, ʼe hage ko Ia ʼaenī, ʼAliki ʼo te lagi pea mo te kele, ʼe mole nofo ia ʼi he ʼu fale lotu neʼe laga ʼaki te nima.”—Gaue 17:24, MN.

ʼE mahino ia, ko te ʼu foʼi fale tauhi ʼo te Keletiate ʼe mole honatou pikipikiga mo te fale lotu ʼo te temi ʼi muʼa ʼo te kau Kilisitiano. Pea neʼe mole he ʼaoga ke laga e te kau Kilisitiano ʼo te ʼuluaki sēkulō he ʼu foʼi fale feiā. Kae hili te mate ʼo te kau ʼapositolo, neʼe hoko ai leva te fakakikite ʼo ʼuhiga mo te hēʼia mai te ʼu akonaki moʼoni—ia te ʼapositasia. (Gaue 20:29, 30) Ko te ʼu taʼu ʼi muʼa ʼo te lau ʼo te tafoki ʼa te Hau Loma ko Constantin ki te Lotu Faka Kilisitiano ʼi te taʼu 313 ʼo totatou temi, ko te hahaʼi ʼaē neʼe ʼui ko he kau Kilisitiano neʼe nātou kamata hēhē mai te ʼu akonaki ʼa Sesu.

Neʼe lagolago ia Constantin ki te fakafio ʼo te “Lotu Faka Kilisitiano” pea mo te lotu pagani ʼo Loma. ʼE ʼui fēnei e te tohi The Encyclopædia Britannica: “Neʼe fakatotonu e Constantin totonu ke laga he ʼu ʼēkelesia faka Kilisitiano lalahi e tolu ʼi Loma: te ’Ēkelesia ʼo Sagato Petelo, mo Sagato Paulo Fuori le Mura pea mo Sagato Soane de Latran. Neʼe ko ia . . . ʼaē neʼe manatu ke laga te ʼu ʼēkelesia ʼo mulimuli ki te agaaga ʼo te koluse pea neʼe faʼu feiā ai te ʼu ʼēkelesia ʼi te potu uesite ʼo Eulopa ʼi te Moyen Âge.” Maʼa te tokolahi, ko te ’Ēkelesia ʼo Sagato Petelo ʼi Loma ʼaē neʼe toe laga, ʼe ko te koga meʼa tāfito ʼaia ʼo te Lotu Katolika Loma.

ʼE ʼui fēnei e te tagata fai hisitolia ko Will Durant: “Neʼe tali e te ’Ēkelesia ni ʼihi agaʼi lotu pea mo te ʼu agaaga ʼo te tauhi ʼaē neʼe fai ʼi Loma (ʼaē neʼe pagani) ʼi muʼa ʼo te temi ʼo te kau Kilisitiano.” Neʼe kau ai mo “te faʼahiga faʼu ʼo te ʼu ʼēkelesia.” Mai te 10 ki te 15 sēkulō, neʼe lahi ʼaupito te ʼu ʼēkelesia pea mo te ʼu katetalale ʼaē neʼe laga, pea neʼe faka maʼuhiga ʼaupito tonatou faʼahiga faʼu. ʼI te temi ʼaia neʼe lahi te ʼu fale ʼo te Keletiate ʼaē neʼe laga, pea kua faka ʼuhiga ʼi te temi nei ko he ʼu fale ʼe matalelei ʼaupito tonatou faʼu.

ʼE maʼu tuʼumaʼu koa e te hahaʼi te fakafimālie fakalaumālie pea mo te fakaloto mālohi ʼi tanatou tauhi ʼi te ʼēkelesia? ʼE ʼui fēnei e Francisco mai Pelesile: “Kia ʼau, ʼe fakatātā e te ʼēkelesia ia meʼa fuli pe ʼo te lotu ʼaē kua ʼau fiu ai. Neʼe mole he ʼaoga kia ʼau ʼo te misa, neʼe ko he toʼotoʼoga neʼe fai liuliuga pea neʼe mole ʼau maʼu ai te ʼu meʼa ʼaē ʼe ʼaoga moʼoni kia ʼau. Neʼe ʼau lelei ʼi te temi pe ʼaē neʼe kua ʼosi ai.” Kae neʼe fakatotonu ki te hahaʼi tui moʼoni ke nātou fakatahitahi. Koteā te fakatuʼutuʼu ʼo ʼuhiga mo te ʼu fakatahitahi ʼe tonu ke nātou faʼifaʼitakiʼi?

“Te Kokelekasio ʼAē ʼi Tonā Loto Fale”

ʼE tou maʼu te faʼifaʼitaki ʼo ʼuhiga mo te fakatahitahi ʼa te kau Kilisitiano mokā tou vakaʼi pe neʼe fakatahitahi feafeaʼi te ʼu ʼuluaki hahaʼi tui ʼo te ʼuluaki sēkulō. ʼE fakahā e te Tohi-Tapu neʼe ko tanatou agamāhani te fakatahitahi ʼi te ʼu loto fale. Ohage la, neʼe tohi fēnei e te ʼapositolo ko Paulo: “ ʼOʼofa age kia Pilisila mo Akila, ʼoku ʼu kaugā gāue ia Kilisito Sesu, . . . pea ʼalofa age ki te kokelekasio ʼaē ʼi tonā loto fale.” (Loma 16:3, 5, MN; Kolose 4:15; Filemone 2) Ko te kupu faka Keleka ʼo te kupu “kokelekasio” (ékklêsia) ʼe fakaliliu ʼaki te kupu “ ʼēkelesia,” ʼi te Tohi-Tapu Faka Uvea te Tauhi Foou. Kae ko te kupu ʼaia ʼe faka ʼuhiga ki he kūtuga ʼe nātou fakatahitahi ke nātou fakahoko he meʼa fakatahi, kae mole faka ʼuhiga ki te fale. (Gaue 8:1; 13:1) Ko te tauhi ʼaē neʼe fai e te kau Kilisitiano moʼoni ʼe mole ʼaoga kiai he ʼu fale lotu matalelei.

Neʼe feafeaʼi te ʼu fono ʼaē neʼe fai ʼi te ʼu ʼuluaki kokelekasio faka Kilisitiano? ʼE fakaʼaogaʼi e te tisipulo ko Sakopo te agaaga ʼo te kupu faka Keleka sunagôgê moʼo talanoa ki te fono faka Kilisitiano. (Sakopo 2:2) Ko te kupu faka Keleka ʼaia ʼe faka ʼuhiga ki “he fakatahitahi” pea ʼe fakaʼaogaʼi mo fetogi ʼaki te kupu ékklêsia. Kae ʼaki te temi, neʼe faka ʼuhiga leva te kupu “sinakoka” ki te koga meʼa peʼe ko te fale ʼaē neʼe fakatahitahi ai te hahaʼi. Neʼe mālama te ʼu ʼuluaki Kilisitiano Sutea ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe fai ʼi te sinakoka.b

Neʼe fakatahitahi te kau Sutea ʼi te fale lotu ʼi Selusalemi ki tonatou ʼu ʼaho lalahi ʼi te taʼu fuli, kae ʼi te ʼu sinakoka neʼe nātou ako ai ʼo ʼuhiga mo Sehova pea mo te Lao. Ko te ʼu gāue ʼaē neʼe fai ʼi te ʼu sinakoka neʼe ko he ʼu faikole pea mo te lau ʼo te Tohi-Tapu, pea mo te fai palalau ki te Tohi-Tapu pea mo te fai tokoni. ʼI te temi ʼaē neʼe kaugā ʼolo ai ʼihi mo Paulo ki te sinakoka ʼi Atiokia, “nee tufekauʼage te u pule o te sinakoka ke tala kia naua: ‘U tehina, kapau e koulua mau he kupu moʼo fakalotomalohiʼi o te hahai, pea koulua fai ia.’ ” (Gaue 13:15) ʼI te temi ʼaē neʼe fakatahitahi ai te kau Kilisitiano Sutea ʼi te ʼu loto fale, ʼe mahino papau ia neʼe nātou faʼifaʼitaki kiai, ʼo lahi ai tanatou ako te Tohi-Tapu ʼi tanatou ʼu fono pea mo fakaloto mālohi ʼi te faʼahi fakalaumālie.

Ko He ʼu Kokelekasio Moʼo Fakaloto Mālohi

Ohage ko te ʼu ʼuluaki Kilisitiano, ʼe fakatahitahi te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ia ʼaho nei ʼi he ʼu fale ʼe mole lalahi kae matalelei, pea ʼe nātou ako ai te Tohi-Tapu pea mo fakafiafia ʼi tanatou fakatahitahi mo he ʼu kaumeʼa lelei. Lolotoga ni ʼu taʼu neʼe nātou fakatahitahi pe ʼi te ʼu loto fale pea kei fai ʼi ʼihi fenua. Kae ʼi te temi nei, ko te ʼu kokelekasio e 90 000 tupu pea ko te ʼu koga meʼa ʼaē ʼe nātou fakatahitahi ai ʼe higoa ko te ʼu Fale ʼo Te Puleʼaga. ʼE mole ko he ʼu foʼi fale lalahi peʼe hage ko he ʼu ʼēkelesia. ʼE faigafua tonatou fakaʼaogaʼi pea mo matalelei, ʼe feala ke fakatahitahi ai te toko 100 peʼe toko 200 hahaʼi ki te ʼu fono ʼi te vāhaʼa fuli, ke nātou fakalogo pea mo ako te Folafola ʼa te ʼAtua.

ʼE lahi te ʼu kokelekasio ʼa te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼe nātou fakatahitahi tuʼa tolu ʼi te vāhaʼa. Ko te tahi ʼi te ʼu fono ʼaia ʼe ko te akonaki ʼe talanoa ki he manatu ʼe fia ʼiloʼi e te hahaʼi. ʼE hoa kiai te vakaʼi ʼo he manatu ʼe fakatafito ki te Tohi-Tapu peʼe ko he lea faka polofeta, ʼo fakaʼaogaʼi Te Tule Leʼo. Ko te tahi fono ʼe ko te ako ʼe akoako ai peʼe feafeaʼi te fakahā ʼo te logo ʼo te Tohi-Tapu. ʼE hoa kiai te fono ʼe foaki tāfito ai he ʼu tokoni ʼaoga ki te minisitelio. Tuʼa tahi ʼi te vāhaʼa, ʼe toe fakatahi te kau Fakamoʼoni moʼo ako te Tohi-Tapu ʼi he ʼu kiʼi kūtuga veliveli ʼi he ʼu loto fale. ʼE fakaafe te hahaʼi fuli pe ki te ʼu fono ʼaia. ʼE mole fai ai he tae falā.

Ko Francisco, ʼaē neʼe tou talanoa kiai ʼi muʼa atu, neʼe ʼaoga ʼaupito kia ia te ʼu fono ʼi te Fale ʼo Te Puleʼaga. ʼE ina ʼui fēnei: “Ko te ʼuluaki fale ʼaē neʼe ʼau mamata kiai pea mo fai ai te fono, neʼe ko he fale matalelei ʼi te loto kolo, pea ʼi taku mavae ai neʼe ʼau lotomālohi. Neʼe agalelei te hahaʼi ʼaē neʼe kau ki te fono, pea neʼe ʼau logoʼi tanatou feʼofaniʼaki. Neʼe ʼau fakaʼamu ke ʼau toe kau ki te fono ʼaia. ʼI tona fakahagatonu, ʼe mole ʼau tō ʼi he fono talu mai ai. Ko te ʼu fono faka Kilisitiano ʼe fakaloto mālohi pea mo tali ki te ʼu meʼa ʼaē ʼaoga kia ʼau ʼi te faʼahi fakalaumālie. Tatau aipe peʼe ʼi ai he ʼu ʼaluʼaga ʼe ʼau lotovaivai ai, kae ʼe ʼau ʼalu ki te Fale ʼo Te Puleʼaga, heʼe ʼau ʼiloʼi papau ʼe ʼau toe liliu anai ki fale kua ʼau lotomālohi.”

ʼE koutou toe maʼu anai ʼi te ʼu fono faka Kilisitiano ʼa te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova he ako faka Tohi-Tapu, mo he ʼu fakakaumeʼa ʼe fakaloto mālohi, pea ʼe feala ai ke koutou vikiʼi ai te ʼAtua. ʼE mātou fakaafe koutou ke koutou kau ki he fono ʼi he Fale ʼo Te Puleʼaga ʼe ōvi atu ki tokotou ʼapi. ʼE koutou maʼu anai he fiafia lahi.

[Kiʼi nota]

[Paki ʼo te pasina 4, 5]

Ko te tapenakulo pea mo te ʼu fale lotu ki muli age neʼe fakaʼaogaʼi moʼo fai ai te tauhi kia Sehova

[Paki ʼo te pasina 6]

Te ’Ēkelesia ʼo Sagato Petelo ʼi Loma

[Paki ʼo te pasina 7]

Neʼe fakatahitahi te ʼu ʼuluaki Kilisitiano ʼi te ʼu loto fale

[Paki ʼo te pasina 8, 9]

ʼE fai e te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova te ʼu fono ʼi he ʼu loto fale pea mo te ʼu Fale ʼo Te Puleʼaga