KOTOU fakakaukauʼi age muʼa ʼe kotou maʼuli ʼi he ʼōloto. ʼE mole he ʼu meʼa ʼe fakatupu tuʼania, ʼe mole kotou logo ki he logoaʼa ʼo he kolo mai tuʼa. Ko he toe ʼōloto, pea ʼe maʼu ai te tokalelei. Ko te meʼa ʼaē ʼe lelei age, ʼe mole hakotou ʼu tuʼania, ʼe haohaoa tokotou sino mai te mahaki, mo te ʼu mahaki ʼe tupu mai he ʼu meʼa ʼe mole kei ʼaoga kiā koutou peʼe ko he faʼahi ʼo tokotou sino ʼe mamahi. ʼE feala ki totatou ʼu logoʼaga sino fuli ke natou logoʼi te ʼu meʼa ʼaē ʼi ʼotatou tafa.

ʼE sio tokotou ʼu mata ki te matalelei ʼo te ʼu lanu kehekehe ʼo te ʼu fisiʼi teu, mo te tāsilo lelei ʼo te u tafegā vai, mo te fetofetogi ʼo te ʼu lanu fuluʼihega kehekehe ʼo te ʼu lau ʼakau pea mo te luna ʼi te laʼā mo te malumalu. ʼE kotou logo leleiʼia te agiagi atu ʼo te matagi ki tokotou kili pea mo kotou mamanu ki te ʼu meʼa magoni ʼaē ʼe ʼave e te matagi. ʼE kotou logo ki te gaūgaūe ʼo te ʼu lau ʼakau, mo te gugulu ʼo te ʼu tōʼaga vaitafe, mo te ʼu tagi ʼo te faga manulele pea mo te logoaʼa ʼo te ʼu manu liliki. Kā kotou fakakaukauʼi te maʼuli ʼaia, ʼe mole kotou loto koa ke kotou nonofo ʼi he koga meʼa fēia?

Ko te hahaʼi ʼi te mālamanei ʼe natou tui neʼe kamata te maʼuli ʼo te mālamanei kātoa ʼi he koga meʼa fēia. Talu mai ni ʼu sēkulō, neʼe akoʼi age ki te hahaʼi ʼo te Lotu Fakasutea, mo te Keletiate, pea mo te kau Mahometa ʼo ʼuhiga mo te ʼōloto ʼo Eteni, ʼaē neʼe tuku kiai e te ʼAtua ia Atama mo Eva ke nā māʼuʼuli ai. Ohagē ko tona fakamatala ʼi te Tohi-Tapu, neʼe nā māʼuʼuli ʼi te tokalelei pea mo te fiafia. Neʼe nā felōgoi ʼi te tokalelei, neʼe nā tokalelei mo te faga manu pea mo te ʼAtua, ʼaē ʼaki he loto manavaʼofa neʼe ina foaki age kiā nāua te ʼamanaki ke nā māʼuʼuli ʼo heʼegata ʼi te koga meʼa fīmālie ʼaia.—Senesi 2:15-24.

ʼE toe maʼu e te kau Inituisi he tahi age ʼu manatu ʼo ʼuhiga mo te palatiso ʼi te ʼu temi ʼāfea. Ko te kau Putisi ʼe natou tui ko te ʼu takitaki fakalaumālie lalahi, peʼe ko te ʼu Bouddhas neʼe tutupu ʼi he temi ʼe makehe, ʼi te temi neʼe hagē te kele ko he palatiso. Pea ʼe lahi te ʼu lotu ʼi Afelika ʼe natou ako te ʼu hisitolia ʼe fakaofoofo tonatou tatau mo te hisitolia ʼo Atama mo Eva.

ʼI tona fakahagatonu, ko te manatu ʼaē neʼe ʼi ai te palatiso ʼi te kamataʼaga, ʼe feala ke tou maʼu ʼi te ʼu lotu pea mo te ʼu talatisio ʼi te mālamanei kātoa. Neʼe ʼui fēnei ʼe te tagata faitohi: “ ʼE lahi te ʼu sivilisāsio neʼe natou tui neʼe ʼi ai te palatiso ʼi te kamataʼaga ʼo te hisitolia ʼaē neʼe maʼu ai te maʼuli haohaoa, mo te ʼāteaina, mo te tokalelei, mo te fiafia, pea mo te mahu ʼo meʼa fuli pē, neʼe puli ai te aga mālohi mo te fihi pea mo te ʼu fihifihia. . . . ʼAki te akonaki ʼaia neʼe tupu ai te fakaʼamu ʼa te hahaʼi ki te palatiso ʼaē neʼe puli kae neʼe mole natou galoʼi pea mo natou holi mālohi ʼaē ke natou toe maʼu ia te palatiso ʼaia.”

ʼE feala koa ki te ʼu hisitolia mo te ʼu talatisio fuli ʼaia ke fakatafito ki he manatu pē e tahi? ʼE feala koa ki te ʼu manatu ʼaia ʼi te mālamanei ke natou mulimuli ki te manatu ʼaē neʼe ʼi ai te palatiso ʼi te kamataʼaga? Neʼe i ai moʼoni koa te ʼōloto ʼo Eteni ʼi te temi muʼa pea neʼe māʼuʼuli moʼoni ai koa ia Atama mo Eva?

Ko te hahaʼi lotolotolua ʼe natou manukiʼi te manatu ʼaia. ʼI temi ʼaenī ʼo te poto fakataga, tokolahi ʼe natou ʼui ko te ʼu fakamatala ʼaia ʼe ko he ʼu fāgana pē ia. ʼE kotou punamaʼuli anai, heʼe ko ʼihi hahaʼi lotolotolua ʼe natou tui ki te ʼAtua. ʼE lahi te ʼu takitaki lotu ʼe natou fakalotoʼi te hahaʼi ke mole natou tui ki te ʼōloto ʼo Eteni. ʼE natou ʼui neʼe mole ʼi ai he nofoʼaga fēia. ʼE natou ʼui ko te fakamatala ʼaia ʼe ko he lea fakatātā peʼe ko he fāgana pē ia.

ʼE moʼoni ʼe kotou maʼu ʼi te Tohi-Tapu te ʼu lea fakatātā. Neʼe fai ʼe Sesu totonu te ʼu lea fakatātā ʼiloa. Kae ko te fakamatala ʼaē ʼi te Tohi-Tapu, ʼo ʼuhiga mo te ʼōloto ʼo Eteni ʼe mole ko he fāgana, kae ko he hisitolia neʼe hoko moʼoni ia. Koia, kapau ko te ʼu fakamatala ʼaia neʼe mole hoko moʼoni, ʼe lava feafeaʼi leva hakotou falala ki te tahi ʼu fakamatala ʼi te Tohi-Tapu? Tou vakaʼi pea mo fakasiosio pe koʼē ʼe lotolotolua ʼihi ʼo ʼuhiga mo te ʼōloto ʼo Eteni pea ʼe ʼi ai koa he fakatafito ki tanatou ʼu manatu? ʼE tou vakaʼi anai pe koteā te ʼaoga ʼo te fakamatala ʼaia kiā tātou takitokotahi.

ʼE KOTOU ʼiloʼi koa te hisitolia ʼo Atama mo Eva pea mo te ʼōloto ʼo Eteni? Ko he hisitolia ʼe ʼiloʼi lelei e te hahaʼi ʼi te mālamanei. He koʼē ʼe mole kotou lau e koutou totonu te hisitolia ʼaia? ʼE kotou maʼu anai te hisitolia ʼaia iā Senesi 1:26–3:24. Koʼenī te ʼu faʼahi tāfito ʼo te hisitolia ʼaia.

Neʼe fakatupu e Sehova ʼAtuaa te tagata ʼaki te efu ʼo te kele, neʼe ina fakahigoa ko Atama, pea neʼe ina tuku ia ia ki he koga meʼa neʼe higoa ko Eteni. Ko te ʼAtua totonu ʼaē neʼe ina fakatuʼu te ʼōloto ʼaia. Ko he ʼōloto neʼe fakapala lelei pea neʼe lahi te ʼu fuʼu ʼakau ʼaē neʼe fua pea mo taulekaleka. Neʼe tuʼu ʼi te lotolotoiga ʼo te ʼōloto ʼaia ia “te fuʼu ʼakau ʼo te mālama ki te meʼa ʼaē ʼe lelei pea mo te meʼa ʼaē ʼe kovi.” Neʼe tapuʼi age e te ʼAtua ki te tagata ke ʼaua naʼa ina kai, ʼo ina ʼui age ko tana talagataʼa ʼe iku anai ki te mate. ʼAki te temi neʼe fakatupu ʼe Sehova he tokoni maʼa Atama—ia te fafine ko Eva—neʼe ina fakatupu mai te huʼi vakavaka ʼo Atama. Neʼe foaki age e te ʼAtua kiā nāua te gāue ke nā tōkakaga ki te ʼōloto, mo ina ʼui age ke nā fānaunau, pea mo fakahahaʼi te kele.

ʼI te nofo tokotahi ʼa Eva, ko te gata neʼe palalau mo ia, ʼo ina fakahalaʼi ia ia ke kai ki te fuaʼi ʼakau ʼaē neʼe tapuʼi age. Neʼe ina ʼui age kiā Eva ko te ʼAtua neʼe ina loiʼi ia ia pea mo ina fufū age te meʼa ʼaē ʼe lelei, te meʼa ʼaē kā liliu ai anai ia ia ohagē ko te ʼAtua. Neʼe tō ia Eva ki te fakahala pea mo kai ki te fuaʼi ʼakau ʼaē neʼe tapuʼi age. Ki muli age neʼe kau mo Atama ki te talagataʼa ʼaē ki te ʼAtua. Neʼe fakatūʼā e Sehova ia Atama mo Eva pea mo te gata. ʼOsi ʼaia, neʼe kapu ai leva te tagata mai te ʼōloto palatiso ʼaia, ʼo ina fakatuʼu te ʼu ʼāselo ʼi te hūʼaga ʼo te ʼōloto.

ʼI te tahi temi ko ʼihi kau tagata sivi Tohi-Tapu, mo te kau popoto pea mo te kau tagata fai hisitolia, neʼe natou tala ko te ʼu meʼa ʼaē ʼe fakamatala ʼi te Tohi-Tapu ʼi te tohi ʼo Senesi neʼe hoko moʼoni pea mo fakamoʼoni kiai te hisitolia. ʼI te temi ʼaenī, ʼe lahi age te hahaʼi ʼaē ʼe natou lotolotolua ʼo ʼuhiga mo te fakamatala ʼaia. Kae he koʼē koa ʼe mole tui te hahaʼi ki te fakamatala ʼi te tohi ʼo Senesi ʼo ʼuhiga mo Atama, mo Eva pea mo te tuʼu ʼo te ʼōloto ʼo Eteni? Tou vakaʼi te ʼu palalau fakafeagai e fā ʼe fai māhani e te hahaʼi.

1. Neʼe ko he koga meʼa moʼoni koa te ʼōloto ʼo Eteni?

He koʼē ʼe lotolotolua te hahaʼi ki te faʼahi ʼaia? ʼE lagi ʼuhi ko te ʼu manatu fakafilosofia. Lolotoga ni ʼu sēkulō neʼe ʼui e te kau teolosia neʼe kei tuʼu pē te ʼōloto ʼo te ʼAtua ʼi te potu ʼi te kele. Kae, ko te ʼēkelesia neʼe mulimuli ki te kau tagata filosofia Keleka ohagē lā ko Platon mo Aristote, neʼe natou ʼui ʼe mole he meʼa ʼi te kele neʼe feala ke haohaoa. ʼE gata pē ki te lagi ʼe feala ke maʼu ai te maʼuli haohaoa. Koia ko te kau teolosia neʼe natou fakakaukau ko te Palatiso ʼo te kamataʼaga neʼe tuʼu ovi ki te lagi.b Ko ʼihi neʼe natou ʼui ko te ʼōloto neʼe tuʼu ʼi te tumutumu ʼo he moʼuga māʼoluga ʼaupitō ke mole lava ʼulihi e te kele ia te ʼōloto ʼaia; ko ʼihi neʼe natou ʼui ʼe tuʼu ʼi te potu Noleto peʼe ko te potu Sautē, ko ʼihi leva neʼe natou ʼui neʼe tuʼu ʼi te māhina peʼe tuʼu ovi kiai. ʼE mole tou punamaʼuli ai, ko te fakamatala ʼo ʼuhiga mo te ʼōloto ʼo Eteni neʼe liliu ko he fāgana. ʼE matafaikehe ki ʼihi tagata sivi Tohi-Tapu ʼo te temi ʼaenī hanatou hinoʼi he koga meʼa ʼi te kele neʼe tuʼu ai te ʼōloto ʼo Eteni, heʼe natou manatu ko te ʼōloto neʼe mole ko he koga meʼa moʼoni ia.

Kae ʼe mole fakamatala ʼi te Tohi-Tapu ia te faʼahi ʼaia ʼo ʼuhiga mo te ʼōloto. Ia Senesi 2:8-14 ʼe tou ʼiloʼi ai pe neʼe feafeaʼi te ʼōloto ʼaia. Neʼe tuʼu ʼi te potu ʼesitē ʼo te koga fenua neʼe fakahigoa ko Eteni. Neʼe tafe ai te vaitafe neʼe liliu ʼo maga fā pea neʼe i ai te ʼu higoa ʼo te ʼu vaitafe ʼaia e fā pea ʼe talanoa fakanounou ki te ʼu potu ʼaē neʼe tatafe ai. Neʼe fualoa te hoha ʼa te ʼu tagata sivi Tohi-Tapu ʼuhi ko te ʼu manatu ʼaia, tokolahi iā nātou neʼe natou fai he ʼu fekumi ʼo ʼuhiga mo te koga Tohi-Tapu ʼaia moʼo ʼiloʼi peʼe tuʼu ʼi fea te koga meʼa ʼāfea ʼaia ʼi te temi nei. Kae neʼe mole tatau tanatou manatu. ʼE ko tona fakaʼuhiga koa ko te fakamatala ʼo ʼuhiga mo Eteni, mo tona ʼōloto pea mo tona ʼu vaitafe ʼe ko he loi peʼe ko he fāgana ia?

Tou vakaʼi te faʼahi ʼaenī: Ko te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te ʼōloto ʼo Eteni neʼe fakamatala kua hili kiai taʼu e 6 000. ʼE mahino ia ko Moisese ʼaē neʼe ina tohi te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko, ʼe lagi neʼe ina logo ki he ʼu fakamatala gutu peʼe lagi neʼe ina fakaʼaogaʼi he ʼu tohi neʼe kua maʼu ʼi te temi ʼaia. Kae neʼe tohi e Moisese ia te ʼu meʼa ʼaia neʼe kua teitei hili kiai taʼu e 2 500. Ko he hisitolia kua fualoa atu ia tona hoko. ʼE feala koa ki te ʼu tuʼuʼaga ʼo te ʼu vaitafe ʼaia ke fetogi ʼaki te temi kua ʼosi kiai ni ʼu sēkulō? ʼE fetogi tuʼumaʼu pē ia te agaaga ʼo te kele. ʼE lagi ko te koga meʼa ʼaē neʼe tuʼu ai Eteni ʼe hoko ai he ʼu mafuike. ʼI te temi nei ko te koga meʼa ʼaia ʼe hoko ai te 17 ki te teau ʼo te ʼu mafuike ʼaē neʼe mālohi ʼi te mālamanei. Ko te taʼi ʼu koga meʼa ʼaia ʼe hoko tuʼumaʼu aipē ia te ʼu fetogi. Tahi ʼaē meʼa, ko te Tulivio ʼi te ʼaho ʼo Noe neʼe lagi hoko ai he toe fetogi lahi ʼi te agaaga ʼo te kele. Iā ʼaho nei, ʼe mole feala hatatou ʼiloʼi peʼe koteā te ʼu fetogi ʼaia neʼe hoko.c

Kae koʼenī te ʼu fakamahino kua tou ʼiloʼi: ʼE ʼui ʼi te tohi ʼo Senesi ko te ʼōloto ʼaia neʼe ko he koga meʼa moʼoni. Ko te ʼu vaitafe e lua ʼi te ʼu vaitafe ʼaē e fā ʼaē ʼe kotou maʼu ʼi te fakamatala ʼaia, te vaitafe ʼo Eufalate mo te vaitafe ʼo Tikeli, peʼe ko te vaitafe ʼo Hiddékel, kei tatafe pē iā ʼaho nei, pea ko te ʼu matapuna ʼo te ʼu vaitafe ʼaia kei feōviʼaki pē. ʼE toe fakahā ʼi te fakamatala te ʼu higoa ʼo te ʼu fenua ʼaē ʼe tatafe ai te ʼu vaitafe ʼaia pea mo fakahā te ʼu lelei ʼo te kele ʼaē tupu ai te ʼiloa ʼo te ʼu fenua ʼaia. Ko te hahaʼi ʼo Iselaele, ʼaē neʼe natou ʼuluaki lau te ʼu fakamatala ʼaia, ko te ʼu faʼahi ʼaia neʼe ʼaoga kiā nātou.

ʼI te agamāhani ʼe fēia koa te ʼu fakamatala ʼo te ʼu fāgana? Peʼe faiga koa ke mole tohi ai he ʼu fakamatala ʼe feala ke foimo vakaʼi peʼe ko he moʼoni peʼe kailoa? ʼE kamata fēnei te ʼu fāgana: “Neʼe ʼi ai he tama neʼe higoa ko...” Kae ko te hisitolia ʼe faiga ke maʼu ai he ʼu manatu ʼe maʼuhiga ohagē ko tona fai ʼi te fakamatala ʼo Eteni.

2. ʼE moʼoni koa neʼe fakatupu e te ʼAtua ia Atama mai te efu pea neʼe ina fakatupu mai te hui vakavaka ʼo Atama ia Eva?

Neʼe fakamoʼoni e te poto fakatagata ʼe maʼu ʼi te sino ʼo te tagata ia te ʼu meʼa ʼaē ʼe ʼaoga ki te maʼuli—ko meʼa fuli ʼaia ʼe tou maʼu ʼi te efu ʼo te kele. Kae neʼe lava maʼu feafeaʼi te ʼu meʼa ʼaia ʼi te sino ʼo te tagata?

Tokolahi te ʼu tagata popoto ʼe natou lau, neʼe kamata te maʼuli ʼaki he ʼu kiʼi meʼa noa pea ʼaki te temi, he ʼu lauʼi miliona taʼu, neʼe liliu leva ko te meʼa fakaofoofo. Kae ko te ʼui ʼaē neʼe kamata te maʼuli ʼaki he ʼu “kiʼi meʼa noa,” ʼe feala ko he manatu hala heʼe ko te ʼu meʼa maʼuli fuli, māʼiapē lā mo te ʼu kiʼi selule liliki ʼaupitō, ʼe toe fakaofoofo. ʼE mole ʼi ai he fakamoʼoni ko te maʼuli neʼe tupu fakafokifā peʼe feala ʼi he temi ke tupu fēia pē. Kae ʼe maʼu ʼi te ʼu meʼa maʼuli fuli ʼaia, he fakamoʼoni ʼe hā ai ʼe ʼi ai te tahi ʼe poto age iā tātou.d—Loma 1:20.

ʼE feala koa ke kotou fakalogo ki he fai māholo peʼe kotou mamata ki he pāki matalelei neʼe pena peʼe kotou ōfo ʼi he masini gāue neʼe faʼu, pea kotou haga ʼui leva ko te ʼu gāue ʼaia neʼe mole ko he tahi neʼe ina fai? Kailoa ia. Kae ko te ʼu faʼahi taulekaleka ʼaia, ʼe mole oviovi ia ki te fakaofoofo, mo te taulekaleka peʼe ko te poto ʼo te fau ʼo te sino ʼo te tagata. ʼE feala koa ke tou ʼui neʼe mole ʼi ʼai he tahi neʼe ina fakatupu totatou sino? Tahi ʼaē meʼa, ʼe fakamahino ʼi te hisitolia ʼaē ʼe tuʼu ʼi te tohi ʼo Senesi ʼi te ʼu fakatupu fuli ʼaē ʼi te kele, ʼe gata pē ki te tagata neʼe fakatupu ki te pāki ʼo te ʼAtua. (Senesi 1:26) Ko tona tupuʼaga lā ʼaē, ʼe gata pē ki te tagata ʼe feala ke ina faʼu he ʼu meʼa ohagē pē ko te ʼAtua, ʼi ʼihi temi ko te tagata ʼe ina fai he ʼu fai māholo ʼe logo mālie, peʼe ko he ʼu pāki matalelei neʼe ina pena pea mo he masini gāue fakaofoofo neʼe ina faʼu. ʼE tonu koa ke tou punamaʼuli ki te poto lelei age ʼo te ʼAtua iā tātou ʼi te faʼu ʼo he ʼu meʼa?

Koteā ʼaē ʼe faigataʼa ʼi te fakatupu ʼo te fafine ʼaki te hui vakavaka ʼo te tagata?e Neʼe feala pē ki te ʼAtua ke ina fakaʼaogaʼi he tahi age meʼa neʼe ina fakatupu, kae ko tona faʼahiga fakatupu ʼo te fafine neʼe ʼi ai tona fakaʼuhiga loloto. Neʼe ina loto ki te tagata mo te fafine ke nā ʼohoana pea mo nā felōgoi lelei, ke nā hagē ko he “kakano e tahi.” (Senesi 2:24) Ko te lava ʼo te fetokoniʼaki ʼa te tagata mo te fafine, ʼo tupu ai hanā felōgoi lelei pea mo mālohi, ʼe mole ko he fakamoʼoni lahi koa ʼaia ʼo te poto pea mo te ʼofa ʼo te Tupuʼaga?

Tahi ʼaē meʼa ko te ʼu tōketā ʼaē ʼe natou sivisivi totatou sino, kua natou fakamoʼoni ko te hahaʼi fuli ʼe natou hifo mai ʼi te tagata pē e tahi mo te fafine pē e tahi. Koia ko te fakamatala ʼo te tohi ʼo Senesi ʼe ko he fāgana koa?

3. Ko te fuʼu ʼakau ʼaē ʼo te ʼatamai mālama pea mo te fuʼu ʼakau ʼo te maʼuli ʼe hagē ia ko he fāgana.

ʼI tona fakahagatonu, ko te fakamatala ʼi te tohi ʼo Senesi ʼe mole akoʼi mai ko te ʼu fuʼu ʼakau ʼaia neʼe maʼu ai he ʼu mālohi makehe peʼe fakamanamana. Kae neʼe ko te ʼu fuʼu ʼakau moʼoni ia, pea neʼe fai e Sehova honā fakaʼuhiga fakatā.

ʼI ʼihi temi ʼe mole fai koa lā e te tagata te faʼahi ʼaia? Ohagē lā, kā kole mai ke tou fakaʼapaʼapa ki te ʼafioʼaga ʼo Lavelua ʼe mole fakaʼuhiga ke tou fakaʼapaʼapa ki tona fale hau peʼe ko tona nofoʼaga, kae ʼe fakaʼuhiga ia ke tou fakaʼapaʼapa ki tona ʼuhiga pule.

Kae koteā ʼaē neʼe fakatā e te ʼu fuʼu ʼakau ʼaia e lua? Neʼe lahi te ʼu fakamahino faigataʼa neʼe fai ʼo ʼuhiga mo te fehuʼi ʼaia. Kae ko tona tali ʼaē ʼe totonu, logolā tona faigafua ʼe loloto ʼaupitō. Ko te fuʼu ʼakau ʼo te ʼatamai mālama ʼo te ʼiloʼi ʼaē ʼo te meʼa ʼaē ʼe lelei mo te meʼa ʼaē ʼe kovi neʼe ina fakatā te pilivilēsio ʼaē ʼe maʼu e te ʼAtua tokotahi pē, ʼe ko ia ʼaē ʼe tonu ke ina ʼiloʼi te meʼa ʼaē ʼe lelei pea mo te meʼa ʼaē ʼe kovi. (Selemia 10:23) ʼE mole tou punamaʼuli ai neʼe ko he hala te kaihaʼa ʼo te fuaʼi ʼakau ʼaia! Tahi ʼaē, ko te fuʼu ʼakau ʼo te maʼuli, ʼe ina fakatā he meʼa ʼofa ʼe ko te ʼAtua tokotahi pē ʼe feala ke ina foaki, te maʼuli heʼegata.—Loma 6:23.

4. Ko te gata ʼaē ʼe palalau ʼe hagē ia ko he fakamatala ʼo he fāgana.

ʼE moʼoni ko te faʼahi ʼaia, ʼi te fakamatala ʼo te tohi ʼo Senesi ʼe feala ke mole tou mahino lelei kiai mo kapau ʼe mole tou lau kātoa te Tohi-Tapu. Kae ʼi te ʼu pāsina ʼo te Tohi-Tapu ʼe fakamahino māmālie mai te hisitolia ʼaia ʼaē ʼe faigataʼa te mahino kiai.

Ko ai koa peʼe koteā koa ʼaē neʼe ina fakapalalauʼi ia te gata? Ko te hahaʼi ʼo Iselaele ʼi te temi muʼa, neʼe natou ʼiloʼi ni ʼu faʼahi ʼaē neʼe natou mahino lahi ai ki te fakaʼaogaʼi ʼo te gata. Ohagē lā ko te hahaʼi ʼo Iselaele neʼe natou ʼiloʼi logolā ko te faga manu ʼe mole palalau, kae ko he laumālie ʼe feala ke ina fakapalalauʼi he manu. Neʼe toe tohi e Moisese te fakamatala ʼo ʼuhiga mo Palaame. Neʼe fekauʼi mai e te ʼAtua he ʼāselo moʼo fakapalalauʼi te ʼāsino ʼa Palaame ohagē ko he tagata.—Faka au 22:26-31; 2 Petelo 2:15, 16.

ʼE feala koa ki ʼihi age ʼu laumālie ʼo kau ai te ʼu fili ʼo te ʼAtua, ke natou fakahoko he ʼu milakulo? Neʼe sio ia Moisese ki te ʼu pelepitelō fai fakalauʼakau ʼo Esipito, ʼe natou faʼifaʼitakiʼi he ʼu milakulo ʼa te ʼAtua, ohagē ko te fakaliliu ʼo te ʼu tokotoko ko he ʼu gata. Ko te mālohi ʼaē neʼe ina fakahoko te ʼu milakulo makehe ʼaia neʼe feala pē ia ke haʼu mai te ʼu fili ʼo te ʼAtua ʼi te potu fakalaumālie.—Ekesote 7:8-12.

ʼE mahino ia, neʼe toe tohi e Moisese ia te tohi ʼo Sopo ʼaki te takitaki ʼa te ʼAtua. ʼAki te tohi ʼaia neʼe lahi te ʼu faʼahi neʼe ʼiloʼi ai ʼo ʼuhiga mo te fili lahi ʼo te ʼAtua ia Satana, ʼaē neʼe ina tukugākoviʼi ia te nofo agatonu ʼa te ʼu kaugana fuli ʼa Sehova. (Sopo 1:6-11; 2:4, 5) Ko te kau Iselaele ʼo te temi muʼa neʼe natou mahino koa ko Satana neʼe ina fakaʼaogaʼi te gata ʼi Eteni ke ina fakapalalauʼi pea mo ina loiʼi ia Eva ke ina pulihi tana nofo agatonu? ʼE mahino ia.

Ko Satana koa ʼaē neʼe ina fakapalalauʼi te gata ke ina fai he loi? Ki muli age ko Sesu neʼe ina ʼui ʼo ʼuhiga mo Satana “[ʼe] gutuloi, pea ʼe ko te tamai ʼo te loi.” (Soane 8:44) “Ko te tamai ʼo te loi” ko ia te tupuʼaga ʼo te ʼuluaki loi ʼaē neʼe tala, ʼe moʼoni koa? Ko te ʼuluaki loi ʼe tou maʼu ʼi te ʼu palalau ʼaē neʼe fai e te gata kiā Eva. ʼO mole ʼalutahi mo te fakatokaga ʼa te ʼAtua ʼaē ko tanā kai ki te fuaʼi ʼakau ʼaē neʼe tapuʼi age ʼe iku anai ki tanā mamate, neʼe ʼui fēnei e te gata: “ ʼE mole kolua mamate anai kolua.” (Senesi 3:4) ʼE hā lelei mai neʼe ʼiloʼi e Sesu ʼe ko Satana ʼaē neʼe ina fakaʼaogaʼi te gata. Ko te tohi ʼo te Fakahā ʼaē neʼe foaki age e Sesu ki te ʼapositolo ko Soane ʼe fakamahino lelei ai ia te faʼahi ʼaia, ʼi tana fakahigoaʼi ia Satana ko “te gata olisinale.”—Fakahā 1:1; 12:9.

ʼE ko he fāgana moʼoni koa te tui ʼaē ko he laumālie mālohi neʼe feala ke ina fakaʼaogaʼi he gata, ʼo ina fakapalalauʼi? Māʼia pē lā mo te tagata, logolā ʼe mole mālohi age ia ʼi te ʼu laumālie, kae ʼe feala ke ina fakapalalauʼi he meʼa gaoʼi pea mo fai he ʼu ʼata ʼe hā ai he ʼu ʼaluʼaga fakaofoofo moʼo fakalotoʼi te hahaʼi kae ko he ʼu uluʼaga ʼe mole moʼoni.

Ko Te Fakamoʼoni Lahi ʼAē Ke Tou Tui Ai Ko He Hisitolia Moʼoni

ʼE mole kotou manatu koa lā ko te hahaʼi ʼaē ʼe fakalotolotolua ʼo ʼuhiga mo te fakamatala ʼo Senesi ʼe mole i ʼai hanatou fakamoʼoni kiai? ʼI te tahi age faʼahi ʼe i ai te fakamoʼoni mālohi ko te fakamatala ʼaia ʼe ko he hisitolia moʼoni.

Ohagē lā, ʼe fakahigoaʼi ia Sesu Kilisito ko “te fakamoʼoni agatonu pea mo moʼoni.” (Fakahā 3:14) Neʼe ko te tagata haohaoa, koia neʼe mole loi ʼi he temi, neʼe ina maʼuliʼi te moʼoni ʼi te temi fuli pē. Tahi ʼaē meʼa, neʼe ina akoʼi mai neʼe kua fualoa tana tupu ʼi muʼa ʼo tana haʼu ʼo maʼuli ʼi te kele—ʼi tona fakahagatonu neʼe maʼuli iā tafa ʼo tana Tamai ko Sehova, “ ʼi muʼa ʼo te fakatupu ʼo te mālamanei.” (Soane 17:5) Koia neʼe kua tupu ia Sesu ʼi muʼa ʼo te fakatupu ʼo te kele. Koteā ʼaē ʼe ʼui e te fakamoʼoni ʼaia ʼe feala hatatou falala ki ai ʼi te ʼu fakamoʼoni fuli?

Neʼe palalau ia Sesu kiā Atama mo Eva ko he ʼu hahaʼi neʼe māʼuʼuli moʼoni. Neʼe talanoa ia Sesu ki tanā ʼohoana ʼi te temi ʼaē neʼe ina fakamahino ia te lēkula ʼa Sehova ʼaē ke ʼohoanaʼi ia he fafine pē e tahi peʼe ko he tagata pē e tahi. (Mateo 19:3-6) Kapau lā neʼe mole māʼuʼuli moʼoni ia Atama mo Eva pea ko te ʼōloto ʼaē neʼe nā māʼuʼuli ai neʼe ko he fāgana pē ia ʼe feala ke ʼui neʼe kākāʼi ia Sesu pe neʼe gutu loi. ʼE mole feala ke tou manatu fēia. Neʼe nofo ia Sesu ʼi te lagi ʼo mamata fakalelei ki te talagataʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te ʼōloto ʼo Eteni! ʼE ʼi ai koa he tahi age fakamoʼoni lahi ke tou tui ai ki te hisitolia ʼaia?

ʼI tona fakahagatonu, ko te mole fakatui ʼaē ki te hisitolia ʼo te tohi ʼo Senesi ʼe fakavaivaiʼi ai te tui ʼaē kiā Sesu. Ko te mole toe fakatui ʼa te hahaʼi ki te fakamatala ʼaia, ʼe mole feala ai hanatou mahino ki ʼihi kupu tāfito ʼo te Tohi-Tapu pea mo te ʼu fakapapau ʼaē ʼe fakalotofīmālie lahi. Tou vakaʼi age muʼa ia te faʼahi ʼaia.

[ʼU nota]

ʼE KAU ʼi te ʼu palalau fakafeagai ʼaē neʼe lagaʼi e ʼihi hahaʼi sivi Tohi-Tapu, te palalau fakafeagai maʼuhiga ʼo ʼuhiga mo te fakamatala ʼo te ʼōloto ʼo Eteni, ʼo natou ʼui ʼe mole lagolago ʼihi vaega Tohi-Tapu kiai. Ohagē lā ʼe ʼui fēnei e Paul Morris te tagata polofesea ʼo te ʼu sivi fakalotu: ʼE mole ʼi ai he tahi age ʼu vaega Fakatohi-tapu ʼe talanoa ai ki te hisitolia ʼo Eteni.” Ko tana ʼu palalau ʼaia ʼe lagi iō kiai te ʼu hahaʼi ʼe ʼui ʼe natou popoto kae mole ʼalutahi te ʼu palalau ʼaia mo te moʼoni.

ʼI tona fakahagatonu, ʼe lahi te ʼu vaega ʼi te Tohi-Tapu ʼe palalau ʼo ʼuhiga mo te ʼōloto ʼo Eteni, mo Atama, mo Eva pea mo te gata.a Kae ko te faihala ʼa ʼihi hahaʼi sivi Tohi-Tapu ʼe hagē ʼe mole faʼa maʼuhiga faʼu mokā fakatatau ki he tahi age hala ʼe lahi age pea mo mafola lahi age. Ko te ʼu tukugākovi ʼa te kau takitaki lotu pea mo te ʼu hahaʼi valoki ʼo te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo te hisitolia ʼo Senesi ʼo te ʼōloto ʼo Eteni, ʼi tona fakahagatonu ʼe ko tanatou faiga fakamālotoloto ʼaia ke natou laukovi ki te Tohi-Tapu. ʼO feafeaʼi?

Ko tatatou mahino ki te meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi Eteni ʼe maʼuhiga ke tou mahino ai ki te Tohi-Tapu kātoa. Ohagē lā ko te folafola ʼa te ʼAtua ʼe feala ke tokoni mai kiā tātou ke tou maʼu he ʼu tali ki te ʼu fehuʼi ʼe loloto mo maʼuhiga ʼe fai e te tagata. Ko te ʼu tali ʼa te Tohi-Tapu ki te ʼu fehuʼi ʼaia ʼe fakamatala liuliuga ai te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te ʼōloto ʼo Eteni. Tou vakaʼi he ʼu faʼifaʼitaki.

● He koʼē koa ʼe tou mātutuʼa pea mo tou mamate? Ko Atama mo Eva neʼe feala ke nā māʼuʼuli ʼo heʼegata mo kapau neʼe nā haga fakalogo kiā Sehova.ʼE nā mamate pē anai mo kapau e nā talagataʼa. ʼI te ʼaho ʼaē neʼe nā talagataʼa ai neʼe nā mamate ki muli age. (Senesi 2:16, 17; 3:19) Neʼe mole kei nā haohaoa pea neʼe nā tuku holo ki tonā hōloga te agahala pea mo te ʼuhiga heʼe haohaoa. Koia ʼe fakamahino mai fēnei ʼi te Tohi-Tapu: “ ʼAki pē te tagata e tahi neʼe hū te agahala ki te mālamanei, pea ʼaki te agahala te mate, pea koia kua mafola ai te mate ki te tagata fuli pē koteʼuhi kua natou agahala fuli.”—Loma 5:12.

● He koʼē ʼe fakagafua e te ʼAtua ia te agakovi? ʼI te ʼōloto ʼo Eteni, neʼe ʼui ʼe Satana ʼe gutuloi ia Sehova, ʼo mole ina fia foaki te meʼa ʼaē ʼe lelei ki tana hahaʼi. (Senesi 3:3-5) Neʼe fakafihiʼi ai e Satana ia te faitotonu ʼo te faʼahiga pule ʼa Sehova. Neʼe filifili e Atama mo Eva ke nā mulimuli kiā Satana, koia neʼe nā fakafisi ki te pule faʼifaʼitaliha ʼa Sehova pea mo nā ʼui ko te tagata ʼe feala ke ina ʼiloʼi te meʼa ʼaē ʼe lelei pea mo te meʼa ʼaē ʼe kovi. ʼI tana faitotonu mo tona poto haohaoa, neʼe ʼiloʼi e Sehova neʼe i ʼai te puleʼaki pē e tahi moʼo tali ki te fakafihi ʼaia: ke ina tuku he temi ke feala ai ki te tagata ke pule faʼifaʼitaliha. Ko te agakovi ʼaē neʼe hoko, tupu mai te haga a Satana ʼo fakaneke ia te hahaʼi, pea neʼe ina fakahā māmālie ai te moʼoni ʼaenī: ko te tagata ʼe mole feala ke ina takitaki lelei ia ia totonu mo kapau ʼe mole tokoni age te ʼAtua.—Selemia 10:23.

● Koteā te fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua ki te kele? ʼI te ʼōloto ʼo Eteni, neʼe fakahā e Sehova peʼe feafeaʼi ia te matalelei ʼo te kele. Neʼe ina fakatotonu kiā Atama mo Eva ke nā fakafonu te kele ʼaki tonā hōloga pea ke nā “puleʼi” ke fakaliliu te kele kātoa ʼo matalelei pea mo tokalelei. (Senesi 1:28) Koia neʼe fakatuʼutuʼu e te ʼAtua ke liliu te kele ko he palatiso ʼe nofoʼi e he fāmili haohaoa mo logotahi, ʼo te hōloga ʼo Atama mo Eva. ʼE lahi te ʼu vaega ʼo te Tohi-Tapu ʼe talanoa ʼo ʼuhiga mo te ʼu gāue ʼaē neʼe fai e te ʼAtua moʼo fakahoko te fakatuʼutuʼu ʼaia ʼi te kamata.

● He koʼē neʼe haʼu ia Sesu Kilisito ki te kele? ʼAki te agatuʼu ʼaē neʼe hoko ʼi te ʼōloto ʼo Eteni, neʼe tupu ai te mamate ki muli age ʼo Atama mo Eva pea mo tonā hōloga fuli, kae ʼi tona ʼofa neʼe foaki e te ʼAtua te ʼamanaki. Neʼe ina fekauʼi mai tona ʼAlo ki te kele moʼo foaki mai te meʼa ʼofa ʼaē ʼe fakahigoaʼi ʼi te Tohi-Tapu ko te totogi. (Mateo 20:28) Koteā tona fakaʼuhiga? Ko Sesu neʼe “ko te Atama fakamuli” neʼe ina taupau tana agatonu ʼo mole hagē ko Atama. ʼI te nofo fakalogo a Sesu kiā Sehova neʼe ina taupau tona maʼuli haohaoa. Koia, neʼe ina tali lelei ke ina foaki tona maʼuli ko he sākilifisio, peʼe ko he totogi, neʼe ina foaki mai te puleʼaki maʼa te hahaʼi faitotonu fuli, ke natou maʼu te fakamolemole ki tanatou ʼu agahala, pea mo maʼu ki muli age ia te faʼahiga maʼuli haohaoa ʼaē neʼe maʼu e Atama mo Eva ʼi Eteni ʼi muʼa ʼo tanā agahala. (1 Kolonito 15:22, 45; Soane 3:16) Koia neʼe foaki ai e Sesu he fakamoʼoni, ki te fakatuʼutuʼu ʼa Sehova ke liliu te kele ko he palatiso ohagē ko Eteni ʼe hoko moʼoni anai.b

Ko te fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua ʼe mole ko he manatu fakateolosia ʼe faigataʼa hatatou mahino kiai. Ko he faʼahi ʼe hoko moʼoni anai ia. Neʼe tuʼu moʼoni te ʼōloto ʼo Eteni ʼi te kele neʼe maʼuli ai te faga manu pea mo te ʼu hahaʼi. Koia ʼe feala ai ke tou falala ko te fakapapau ʼa te ʼAtua ʼaē ki te kā haʼu ʼe hoko moʼoni anai ia. ʼE ko tokotou kā haʼu koa lā ʼaia? ʼE fakalogo tāfito te faʼahi ʼaia kiā koutou. ʼE loto e te ʼAtua ke maʼu e te hahaʼi tokolahi ia te kā haʼu ʼaia, māʼiapē lā mo nātou ʼaē neʼe natou fai he ʼu agahala mamafa.—1 Timoteo 2:3, 4.

ʼI te ʼamanaki mate ʼa Sesu, neʼe palalau ki te tagata neʼe aga kovi. Ko te tagata neʼe fai fakapō, neʼe mahino kiā ia ʼe tonu ke matehi. Kae neʼe haga kiā Sesu ke ina maʼu he fakalotofīmālie, he ʼamanaki. Koteā te tali ʼa Sesu? “ ʼE ke ʼi te Palatiso anai mo au.” (Luka 23:43) Kapau ʼe loto ia Sesu ke sio ki te tagata fai fakapō ʼaia ʼi te palatiso, kua fakatuʼuake pea mo tapuakinaʼi ʼaki te fealagia ʼaē ke ina maʼu te maʼuli heʼegata ʼi te palatiso ohagē ko Eteni, ʼe mole ina loto koa lā ke kotou maʼu mo koutou ia te tapuakina ʼaia? ʼE loto ki ai ia Sesu mo tana Tamai! Kapau ʼe kotou fia maʼu te ʼamanaki ʼaia, kotou faiga ke kotou ako ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua ʼaē neʼe ina fakatuʼu ia te ʼōloto ʼo Eteni.

[ʼU nota]

[Talanoa ʼo te pasina 10]

KO HE LEA FAKAPOLOFETĀ ʼE INA FAKAFĒLOGOI TAHI TE TOHI-TAPU

“ ʼE au tuku anai he fehiʼa iā te koe pea mo te fafine, ʼi tou hako pea mo tona hako. ʼE ina maumauʼi anai koe ʼi tou ʼulu pea ʼe ke maumauʼi anai ia ia ʼi tona muliʼi vaʼe.”—Senesi 3:15.

Neʼe fai e te ʼAtua ʼi Eteni ia te ʼuluaki lea fakapolofetā ʼaia ʼi te Tohi-Tapu. Ko ai koa te ʼu hahaʼi toko fā ʼaia: ia te fafine, mo tona hako, mo te gata pea mo tona hako? ʼE feafeaʼi te fefakafeagaiʼaki ʼa te ʼu hahaʼi ʼaia?

TE GATA

Ko Satana ia te Tēvolo.—Fakahā 12:9.

TE FAFINE

Ko te kautahi ʼo te kau ʼāselo ʼa Sehova ʼaē ʼi selō. (Kalate 4:26, 27) Neʼe talanoa ia Isaia ki te “fafine,” ʼo ina fakakikite ʼe ina fānauʼi anai he puleʼaga fakalaumālie, foʼou.—Isaia 54:1; 66:8.

TE HAKO ʼO TE GATA

Ko te hahaʼi ʼaē neʼe natou filifili ke natou fai te finegalo ʼo Satana.—Soane 8:44.

TE HAKO ʼO TE FAFINE

ʼUluaki ko Sesu Kilisito, ʼaē neʼe haʼu mai te koga ʼo te kautahi ʼa Sehova ʼaē ʼi selō. ʼE toe kau ki te “hako” ʼaia ia te ʼu tehina fakalaumālie ʼo Kilisito, ʼaē kā kaugā hau mo ia ʼi selō. Ko te ʼu Kilisitiano fakanofo ʼaia ʼe natou faʼufaʼu te puleʼaga fakalaumālie, ia te “Iselaele ʼa te ʼAtua.”—Kalate 3:16, 29; 6:16; Senesi 22:18.

TE LAVEA ʼO TE MULIʼI VAʼE

Neʼe fakatemi te mamahi ʼo te Mēsia. Neʼe iku te ʼu faiga ʼa Satana ʼi tana matehi ia Sesu ʼi te kele. Kae neʼe fakatuʼuake ia Sesu.

TE MALAKI ʼO TE ʼULU

ʼE matehi anai Satana. ʼE fakaʼauha anai ʼo heʼegata e Sesu ia Satana. Kae ʼi muʼa atu, ʼe pulihi anai e Sesu te agakovi ʼa Satana ʼaē neʼe ina kamata ʼi Eteni.—1 Soane 3:8; Fakahā 20:10.

Kapau ʼe kotou fia maʼu he manatu fakanounou ʼo ʼuhiga mo te kupu tāfito ʼo te Tohi-Tapu, kotou vakaʼi te kaupepa lahi La Bible — Quel est son message ? neʼe tā e te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova.

[Paki ʼo te pasina 11]

Neʼe māʼuʼuli mamahi ia Atama mo Eva ʼi te ʼu fua kovi ʼo te agahala