Neʼe Faka Maʼuhigaʼi e Sakopo Ia Te ʼu Meʼa Fakalaumālie

NEʼE lahi te ʼu fihi pea mo te ʼu malaʼia ʼi te maʼuli ʼo Sakopo. Neʼe feholaʼaki ia moʼo hāofaki tona maʼuli ʼuhi ko te ʼita kovi ʼo tona tēhina mahaga. Neʼe mole ʼohoana mo te taʼahine ʼaē neʼe ʼofa ai, kae ʼaki he aga fakakākā neʼe ʼuluaki faka ʼohoanaʼi ia ia mo te tahi taʼahine, pea ki muli age neʼe ʼohoana mo te ʼu fafine e toko fā pea neʼe lahi ai mo tona ʼu fihifihia. (Senesi 30⁠:​1-13) Lolotoga taʼu e 20 neʼe gāue maʼa te tagata neʼe ina kākāʼi ia ia. Neʼe tau mo te ʼaselo pea neʼe mamahi ai tona koga ʼi tona maʼuli katoa. Neʼe fakaʼalikiʼi tona ʼofafine, pea neʼe matehi te tokolahi e tona ʼu foha, pea neʼe tagi mamahi ʼi te mate ʼo tona foha ʼofaina pea mo tona ʼohoana. Neʼe tonu ke fetogi nofoʼaga ʼi tona temi matuʼa ke hāo mai te hoge, pea ʼe ina fakamoʼoni ko tona maʼuli neʼe “siʼi pea mo hoha.” (Senesi 47⁠:⁠9) Logola te ʼu meʼa fuli ʼaia, kae neʼe maʼuhiga kia Sakopo te ʼu meʼa fakalaumālie pea neʼe falala ki te ʼAtua. Neʼe tonu koa ke tui ki te ʼAtua? Koteā te ʼu ako ʼe tou lava maʼu mai te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te maʼuli ʼo Sakopo?

Neʼe Kehe ʼAupito ʼi Tona Tēhina

Ko te tupuʼaga tāfito ʼo te tokakovi ʼa Sakopo pea mo tona tēhina, he neʼe ina faka maʼuhigaʼi te ʼu koloā fakalaumālie, kae ko Esau neʼe fehiʼa kiai. Neʼe tokaga ia Sakopo ki te fakapapau pea mo te fuakava ʼaē neʼe fai kia Apalahamo, pea neʼe ina foaki ia ia totonu ke tokaga ki te hōloga famili ʼaē neʼe hinoʼi age e te ʼAtua ko tona tofiʼa. Koia neʼe “ ʼofa” ai ia Sehova kia ia. Ko Sakopo neʼe “heʼe mele,” ko he kupuʼi palalau moʼo fakahā te lelei ʼaupito ʼo tana aga. Kae ko Esau neʼe mole faʼa tokaga ia ki tona tofiʼa fakalaumālie pea neʼe ina fakatau kia Sakopo ohage ko he meʼa noa. ʼAki te lagolago ʼa te ʼAtua, ʼi te temi ʼaē neʼe fakaʼui ai e Sakopo ke ina maʼu tona tuʼulaga ʼuluaki tupu, ʼo ina maʼu te tapuakina ʼaē neʼe tonu ke fai ki tona tēhina, neʼe malaga ai te ʼita kovi ʼo Esau. Neʼe lītuʼa ai ia Sakopo ki te ʼu meʼa fuli ʼaē neʼe ʼofa ai, kae hoa mai leva te ʼu meʼa neʼe feala pe ke lotovaivai ai.​—Malakia 1⁠:​2, 3; Senesi 25⁠:​27-34; 27⁠:​1-45.

ʼI te moemisi, neʼe fakahā age e te ʼAtua kia Sakopo ia te kau ʼaselo ʼe nātou hake pea mo nātou hifo ʼi te tuʼuga, peʼe ko he ʼu “ ʼatu maka ʼe hake” neʼe ʼi te vaha ʼo te lagi mo te kele, pea neʼe ʼui e te ʼAtua ʼe ina puipui anai ia Sakopo mo tona hōloga. “ ʼAki ia koe pea mo tou hōloga ʼe tapuakina moʼoni anai te ʼatu puleʼaga fuli pe ʼo te kele. Pea koʼeni, ʼe ʼau nofo mo koe; ʼe ʼau taupau anai ia koe ʼi te ala fuli pe ʼe ke ʼalu ai pea ʼe ʼau toe fakaliliu mai anai ia koe ki te kele ʼaenī; koteʼuhi ʼe mole ʼau līaki anai ia koe, ʼo aʼu ki taku fakahoko moʼoni te meʼa ʼaē neʼe ʼau ʼui atu kia koe.”​—Senesi 28:10-15, kiʼi nota ʼi te lalo pasina.

Ko he ʼu palalau fakaloto mālohi ia! Neʼe fakamoʼoni e Sehova ko te ʼu fakapapau ʼaē neʼe ina fai kia Apalahamo mo Isaake ʼe nātou faka koloaʼia anai te famili ʼo Sakopo ʼi te faʼahi fakalaumālie. Neʼe fakamahino age kia Sakopo ʼe lava tauhi e te kau ʼaselo ia nātou ʼaē ʼe tali leleiʼi e te ʼAtua, pea neʼe fakamoʼoni age ki ai ʼe puipui anai ia ia e te ʼAtua. Moʼo fakafetaʼi ki te faʼahi ʼaia, neʼe fai e Sakopo ia te fakapapau ʼe agatonu anai kia Sehova.​—Senesi 28⁠:​16-22.

Neʼe mole faʼao e Sakopo ia te tofiʼa ʼo Esau. ʼI muʼa ʼo te tutupu ake ʼo te mahaga, neʼe ʼui e Sehova ‘ ʼe kaugana anai ia ia ʼaē ʼe lahi kia ia ʼaē ʼe veliveli.’ (Senesi 25⁠:23) ʼE feala pe ke ʼui e he tahi, ‘neʼe mole koa faigafua age mo kanapau la neʼe fai puleʼaki e te ʼAtua ke ʼuluaki tupu ia Sakopo?’ Ko te meʼa ʼaē neʼe hoko ki muli age ʼe ina akoʼi mai te ʼu moʼoni maʼuhiga. ʼE mole fakatuʼutuʼu e te ʼAtua ke ina tapuakina ia nātou ʼaē ʼe nātou lau ʼe ʼi ai tonatou tuʼulaga, kae ʼe fakahā e te ʼAtua tona ʼofa makehe kia nātou ʼaē kua ina filifili kiai. Neʼe tuku age kia Sakopo ia te tuʼulaga ʼuluaki tupu, kae neʼe mole tuku age ki tona taʼokete ʼaē neʼe mole ina faka maʼuhigaʼi. ʼO toe feiā pe, ʼuhi ko te maʼu e te kau Sutea ʼo te kakano ia te aga ʼaē neʼe maʼu e Esau, neʼe fetogi ia nātou e te Iselaele fakalaumālie. (Loma 9⁠:​6-16, 24) Neʼe moʼoni te faʼahi ʼaia ʼi te temi ʼo Sakopo, ʼo toe feiā pe mo te temi nei, ko he ʼu felogoi lelei mo Sehova ʼe mole hoko maʼu feiā pe kae mole ʼi ai he ʼu faiga, tatau aipe peʼe neʼe kita tupu ʼi he famili peʼe ʼi he ʼaluʼaga ʼe manavasiʼi ai te hahaʼi ki te ʼAtua. Kapau ʼe tou fia maʼu fuli ia te ʼu tapuakina fakaʼatua, pea ʼe tonu ke tou faiga moʼoni ʼo fai te meʼa ʼaē ʼe lelei, ʼo tou faka maʼuhiga pea mo tou fakafetaʼi ki te ʼu meʼa fakalaumālie.

Neʼe Fai Tona Fakatalitali Lelei e Lapane

ʼI tana tau atu ki Patane-alame moʼo kumi ai hona ʼohoana ʼi tona ʼu kāiga, neʼe felāveʼi ia Sakopo mo tona tuagaʼane mataʼi tama ko Lasele, te ʼofafine ʼo Lapane, ʼi te vai keli pea neʼe toʼo kehe ai e Sakopo ia te foʼi maka mamafa moʼo faka ʼinu ia te ʼu manu ʼaē neʼe taupau e Lasele.a Neʼe foimo lele atu aipe ia Lasele ki tona ʼapi ʼo fakahā te tau mai ʼa Sakopo, pea neʼe haʼu fakavilivili ia Lapane ʼo faka fetaulaki mo ia. Kapau neʼe manatuʼi e Lapane te ʼu koloā ʼaē neʼe maʼu e tona famili mai te tagata kaugana ʼa Apalahamo, pea ʼe mahino neʼe lotomamahi ʼi te felāveʼi ʼaia, koteʼuhi neʼe haʼu ʼātea ia Sakopo. Kae ʼe ʼiloga ia neʼe sioʼi e Lapane ia te faʼa gāue ʼa Sakopo, ke feala hana fakaʼaogaʼi ia ia ki tana ʼu gāue.​—Senesi 28⁠:​1-5; 29⁠:​1-14.

Neʼe fakamatala e Sakopo tona hisitolia. ʼE mole ʼiloʼi peʼe neʼe talanoa ki tana kākā ke ina maʼu te ʼuhiga ʼo te ʼuluaki tupu, kae ʼi te ʼosi logo ʼa Lapane ki “te ʼu meʼa fuli ʼaia,” neʼe kalaga fēnei: “Ko koe ko toku hui pea mo toku kakano.” Neʼe ʼui e te tagata sivi lea, neʼe feala ke faka ʼuhiga te palalau ʼaia ko he fakaafe fakaloto fīmālie kia Sakopo ke nofo, peʼe ko he fakamaʼua kia Lapane ʼi tonā ʼuhiga kāiga ke ina puipui ia ia. Logope he faʼahiga ʼaluʼaga, kae mole tuai pea neʼe vakavakaʼi e Lapane he puleʼaki ke ina kākāʼi tona ʼilāmutu.

Neʼe kamata palalau leva ia Lapane ki te meʼa ʼe liliu anai ko he meʼa fakatupu fihi ki te ʼu taʼu e 20 ʼaē ka hoa mai kiai. Neʼe ina fehuʼi fēnei: “Ko koe koa ko toku tēhina, pea ʼe tonu koa ke ke gāue noa maʼa ʼaku? Fakahā mai kia ʼau peʼe koteā tou totogi?” Logope neʼe fakahā e Lapane ko ia ko te faʼetagata agaʼofa, kae neʼe ina fetogi tonā ʼuhiga kāiga ʼo talaga mo Sakopo ke gāue maʼa ia. Mai te ʼaluʼaga ʼaē neʼe ʼofa ia Sakopo kia Lasele, neʼe ina tali fēnei age: “ ʼE ʼau lotolelei ke ʼau kaugana kia koe ia taʼu e fitu maʼa Lasele tou ʼofafine muli.”​—Senesi 29⁠:​15-20.

Neʼe hoki tali te talaga ki he fai ʼohoana mokā foaki he totogi ki te famili ʼo te fafine. Ki muli age neʼe fakatuʼutuʼu e te Lao ʼa Moisese ke foaki he ʼu sikele siliva e 50, ko te totogi ʼaia ʼo te ʼu taʼahine taupoʼou ʼaē neʼe fakalotoʼi. Maʼa te tagata poto ko Gordon Wenham, ko te totogi ʼaia “neʼe ko te meʼa ʼofa lahi ʼaupito ki he fai ʼohoana” kae ʼi te agamāhani “neʼe veliveli age” te meʼa ʼofa ʼaē neʼe foaki. (Teutalonome 22⁠:​28, 29) Neʼe mole feala ke foaki e Sakopo he totogi. Koia neʼe ina fakatuʼutuʼu ai ke gāue ia taʼu e fitu maʼa Lapane. ʼE toe ʼui fēnei e Wenham, “mai te ʼaluʼaga ʼaē ʼi te temi ʼo te kau Papiloni, ko te totogi ʼo he tagata gāue neʼe ko te vaeluaʼi sikeli ʼo aʼu ki te sikeli e tahi ʼi te māhina (ko tona fakaliliu ko te ʼu sikeli e 42 ʼo aʼu ki te ʼu sikeli e 84 ki te ʼu taʼu ʼaia e fitu), ko tona fakaliliu neʼe foaki e Sakopo kia Lapane te toe meʼa ʼofa fakamataku ʼi tana koleʼi ia Lasele ke nā ʼohoana.” Neʼe tali atu aipe e Lapane.​—Senesi 29⁠:⁠19.

Neʼe hage te ʼu taʼu e fitu kia Sakopo “ko he ʼu kiʼi ʼaho pe ia,” ʼuhi ko te lahi ʼo tona ʼofa kia Lasele. Hili ʼaia, pea neʼe ina fakaʼui ke ʼavage tona ʼohoana ʼaē neʼe pūlouʼi, ʼo mole ina ʼamanaki ʼe kākāʼi anai ia ia e Lapane. Koutou fakakaukauʼi age muʼa tana punamaʼuli ʼi te uhu ake ʼi tana sio ifo neʼe mole momoe ia mo Lasele, kae neʼe momoe mo tona tēhina ko Lea! Neʼe fehuʼi age e Sakopo: “Koteā te meʼa kua ke fai kia ʼau? Neʼe mole ʼau gāue koa la maʼa koe ʼuhi ko Lasele? He koʼe koa kua ke kākāʼi ʼau?” Neʼe tali fēnei age e Lapane: “ ʼE mole ko te agamāhani ʼo te fenua ʼaenī ke faka ʼohoanaʼi te taʼahine muli ʼi muʼa ʼo te taʼahine ʼuluaki. Fakaʼosi muʼa te fakafiafia ʼo te vāhaʼa ʼo te fafine ʼaenā. Pea ʼe hoki foaki atu anai mo te fafine ʼaē maʼa te gāue ka ke fai anai iō ʼoku ki te tahi ʼu taʼu e fitu.” (Senesi 29⁠:​20-27) ʼI tana sio ʼaē neʼe kākāʼi, neʼe mole ʼi ai he tali ʼa Sakopo kiai, koia neʼe ʼio ai kiai he neʼe loto moʼoni kia Lasele.

ʼO mole hage ko te ʼu ʼuluaki taʼu e fitu, ko te ʼu taʼu ʼaē e fitu neʼe hoa kiai neʼe mole ko he ʼu taʼu fakafiafia. Neʼe feafeaʼi kia Sakopo tana tali tona kākāʼi e Lapane? Pea ʼe feafeaʼi kia Lea, ʼaē neʼe lagolago ki te kākā ʼa Lapane? ʼE ʼiloga ia ko te tokakovi ʼaē neʼe ʼamanaki hoko kia Lea pea mo Lasele, neʼe mole tuʼania kiai ia Lapane. Neʼe tokaga pe ia kia ia totonu. ʼI tuʼa atu ʼo tana ʼita, kua logoʼi leva e Lasele ia te maheka he neʼe paʼa, kae neʼe fānauʼi e Lea te ʼu tama e toko fā. Ki muli age ʼi tana fia maʼu fānau, neʼe ina foaki tana fafine kaugana ke momoe mo Sakopo, pea ʼi te fakafeagai ʼa Lea, neʼe ina foaki mo ia tana fafine kaugana ke momoe mo Sakopo ke maʼu ai hana fānau. Kua nofo nei ia Sakopo mo tona ʼu ʼohoana e 4, mo tana ʼu tamaliki e 12, pea ʼe mahino ia neʼe mole ina maʼu he maʼuli faka famili fiafia. Kae neʼe fakaliliu e Sehova ia Sakopo ko he toe hahaʼi tokolahi.​—Senesi 29⁠:28–30⁠:⁠24.

Neʼe Fakakoloaʼia e Sehova

Logope te ʼu ʼahiʼahi, kae neʼe tokagaʼi e Sakopo neʼe nofo te ʼAtua mo ia ohage ko tana fakapapau age kia ia. Neʼe toe tokagaʼi foki e Lapane mo te faʼahi ʼaia, koteʼuhi mai tana faga manu neʼe mole lahi ʼi te temi ʼaē neʼe tau mai ai ia Sakopo, kua liliu ʼo lahi ʼuhi ko te taupau manu ʼo tana ʼilāmutu. ʼI tana tuʼania naʼa fokifā kua ʼalu ia Sakopo, neʼe ʼui age e Lapane ki ai ke ina fakahā age tona totogi ki he tahi ʼu gāue, ʼo kole age ai e Sakopo mai te ʼu faga manu ʼa Lapane ia te ʼu manu ʼaē ʼe lanu pulepule, ʼe mole ko he lanu māhani ʼaia ʼo te ʼu manu. ʼE ʼui ʼo ʼuhiga mo te koga meʼa ʼaē neʼe nātou nonofo ai, ʼi te agamāhani ʼe lanu hina te ʼu ōvi, pea ʼe lanu ʼuli peʼe huʼa vaisi te ʼu tao; kae ʼe tahitahiga te ʼu manu ʼe lanu pulepule. Koia ʼi tana manatu ʼaē ʼe mālo anai ʼaki te totogi ʼaia ʼaē ʼe faka ʼui age e Sakopo, neʼe ʼio atu aipe ia Lapane pea mo foimo vaheʼi kehe tana ʼu manu fuli mai te ʼu manu ʼaē ʼe lanu pulepule ʼo ina tuku mamaʼo mai te faga manu ʼaē neʼe kei toe ke taupau e Sakopo. ʼI te manatu ʼa Lapane, ʼe veliveli anai te totogi ʼo Sakopo ʼi te talaga ʼaia neʼe fai, lagi mole ina maʼu anai he 20 ʼi te teau ʼo te ʼu ʼuhiʼi tao pea mo te ʼu ʼuhiʼi akeno ʼaē neʼe foaki māhani ki te kau tauhi manu ohage ko honatou totogi. Kae neʼe faihala ia Lapane, koteʼuhi neʼe nofo ia Sehova mo Sakopo.​—Senesi 30⁠:​25-36.

ʼAki te takitaki ʼa te ʼAtua, neʼe fakatuputupu e Sakopo ke holi te ʼu manu mālolohi ki te lanu ʼaē neʼe loto kiai. (Senesi 30⁠:​37-42) Neʼe mole lelei tana ʼu fakakaukau ʼo ʼuhiga mo te tauhi manu. Kae ʼe fakamahino e te tagata poto ko Nahum Sarna, “ ʼaki te sivisivi ʼa te kau popoto, neʼe feala ke maʼu te ʼu puleʼaki ʼaia ʼaki he taupau hoholo . . . ʼo he ʼu manu ʼe lanu pe e tahi ʼe nātou maʼu te ʼu meʼa ʼi tona sino, ʼo feala ai ke nātou fakatupu te lanu pulepule ʼo te ʼu manu,” pea “ ʼe maʼu gafua te ʼu taʼi manu ʼaia ʼi . . . [tonatou] mālohi makehe.”

ʼI tana tokagaʼi te ʼu fua ʼaia, neʼe faigaʼi e Lapane ke talaga ʼo ʼuhiga mo te ʼu manu ʼaē ka maʼu e tana ʼilāmutu​—ko he ʼu manu pulepule, peʼe matohi loloa. Neʼe faiga aipe ia Lapane ki tona lelei ʼo ʼona, kae logola tana ʼu fetogitogi ʼi te ʼu fai talaga, kae neʼe tokaga tuʼumaʼu pe ia Sehova ke ina fakakoloaʼia ia Sakopo, ʼo lagi ʼita ai ia Lapane ki te faʼahi ʼaia. Mole tuai pea neʼe maʼu e Sakopo tana ʼu toe koloā, mo tana ʼu faga manu, mo tana ʼu hahaʼi faifekau, mo te ʼu faga kamelo, mo te ʼu faga asino, neʼe mole ina maʼu ʼuhi ko tana faiga ʼa ʼana totonu kae koteʼuhi neʼe lagolago age ia Sehova kia ia. Neʼe ina fakamahino ki muli age kia Lasele pea mo Lea: “Neʼe kākāʼi ʼau e takolua tāmai ʼo ina fetogi tuʼa hogofulu toku totogi, kae neʼe mole tali e te ʼAtua ke ina fakahoko mai he meʼa kovi kia ʼau. . . . Neʼe toʼo mai e te ʼAtua te faga manu ʼo takolua tāmai ʼo foaki mai kia ʼau.” Neʼe toe fakamoʼoni age pe foki e Sehova kia Sakopo ʼE sio ifo ki te ʼu meʼa fuli ʼaē neʼe fai e Lapane, kae neʼe mole tonu ke tuʼania kiai ia Sakopo. Neʼe ʼui fēnei age e te ʼAtua: “Toe liliu ki tou fenua pea ki tou ʼu kāiga pea ʼe ʼau gaohi fakalelei anai koe.”​—Senesi 31⁠:​1-13; 32⁠:⁠9.

ʼI tana ʼosi mavae leva mai te tagata kākā ko Lapane, neʼe liliu ia Sakopo ki tona fenua. Logope neʼe kua fakalaka te ʼu taʼu e 20, kae neʼe kei ina tuʼania pe ia Esau, pea neʼe lēsili mataku ʼi tana logo ʼaē ko Esau ʼe haʼu mo te toko fāgeau tagata. Koteā ʼaē neʼe fai e Sakopo? ʼI tona ʼuhiga tagata ʼaē ʼe ina leleiʼia te ʼu meʼa fakalaumālie pea mo falala ki te ʼAtua, neʼe ina fai te aga ʼaki te tui. Neʼe faikole, ʼo mahino kia ia ʼe mole tāu mo ia ia te agaʼofa ʼo Sehova pea mo tagi ki te ʼAtua ʼo fakamanatuʼi age Tana ʼu fakapapau ʼe ina hāofaki anai ia ia mo tona famili mai ia Esau.​—Senesi 32⁠:​2-12.

Pea neʼe hoko te meʼa fakafokifā. Ko te matāpule, neʼe ko te ʼaselo, neʼe fihi mo Sakopo ʼi te po katoa, pea ʼaki pe tana fāfā e tahi neʼe mahuʼi ai te hokoga hui ʼo te kauaga ʼo Sakopo. Kae neʼe mole fia tuku ake e Sakopo ke ʼalu te ʼaselo ʼo aʼu pe ki tona hoki tapuakiʼi. Ki muli age, neʼe ʼui e te polofeta ko Osea, ko Sakopo “neʼe tagi ke ina kolekole maʼa ia hona tapuakina.” (Osea 12⁠:​2-4; Senesi 32⁠:​24-29) Neʼe ʼiloʼi e Sakopo ko te ʼu hā age ʼa te ʼu ʼaselo ʼi muʼa atu neʼe fakapipiki ki te fakahoko ʼo te fuakava ʼa Apalahamo pea mo tona hōloga. Koia neʼe nā fihi mālohi ai pea neʼe tapuakina ia ia. ʼI te temi ʼaia, neʼe fetogi tona higoa ʼo liliu ko te higoa ko Iselaele, ko tona faka ʼuhiga “Ko Ia ʼAē Neʼe Tau (Ko Ia ʼAē ʼe Ina Kātakiʼi) Mo Te ʼAtua,” peʼe “ ʼE Tau Te ʼAtua.”

ʼE Ke Fia Tau Koa?

Ko tana tau mo te ʼaselo pea mo tana toe fakatahi mo Esau neʼe mole ko te ʼu fihifihia pe ʼaia neʼe tauʼi e Sakopo. Kae ʼe fakahā e te ʼu meʼa ʼaenī neʼe tou vakaʼi ia te ʼuhiga ʼo Sakopo. Neʼe mole faka maʼuhigaʼi e Esau tona tuʼulaga ʼuluaki tupu, kae kia Sakopo neʼe gāue mālohi ʼi tona maʼuli katoa ke ina maʼu he ʼu tapuakina, ʼo aʼu ai mo tana tauʼi ia te ʼaselo. Ohage ko tona fakapapauʼi mai e te ʼAtua, neʼe maʼu e Sakopo ia te takitaki pea mo te puipui fakaʼatua, ʼo liliu ai ko te tāmai ʼo he puleʼaga lahi pea mo te kui ʼa te Mesia.​—Mateo 1⁠:​2, 16.

ʼE ke tali anai koa ke ke faiga mālohi ke ke maʼu ai te ʼofa ʼo Sehova, ʼo ke tau mālohi ke ke maʼu te faʼahi ʼaia? ʼI te temi nei, ʼe lahi te ʼu faigataʼaʼia pea mo te ʼu fihi ʼi te maʼuli kia nātou ʼaē ʼe nātou fia fai te finegalo ʼo te ʼAtua, pea ʼi ʼihi temi ʼe faigataʼa te fai ʼo te ʼu tonu ʼaē ʼe lelei. Kae ʼe fakahā mai e te faʼifaʼitaki ʼo Sakopo he uga mālohi ʼo tatou ke tou pipiki maʼu ki te ʼamanaki ʼo te fakapale ʼaē ʼe tuku mai e Sehova kia tatou.

[Kiʼi nota]

[Paki ʼo te pasina 31]

Ko Sakopo neʼe gāue mālohi ʼi tona maʼuli katoa ke ina maʼu he ʼu tapuakina