KO TE tagata fai hisitolia ko Diodorus Siculus neʼe maʼuli ʼi te taʼu e 2 000 kua hili atu. Neʼe ina ʼui ko Ninive neʼe ko he kolo e tapa fā: ko te tapa fā ʼaia neʼe ina fakatahiʼi te malaʼe faigaoʼi e 480 ʼi tona loa. Ko tona takai ko kilometa e 96! ʼE foaki e te Tohi-Tapu he paki ʼe tatau, ʼo ina fakamatalatala ʼaia ko Ninive ko he kolo lahi “ ʼe ʼaho tolu tona haʼeleʼi”. — Sonasi 3:3.

Ko te ʼu hahaʼi fakafeagai ʼo te Tohi-Tapu ʼo te 19 sēkulō neʼe nātou fakafisi te tui ko he kolo, neʼe mole ʼiloʼi e te mālama ʼāfea neʼe feala ke lahi feiā. Neʼe nātou toe ʼui foki kapau la ko Ninive neʼe moʼoni, ʼe lagi neʼe ko he koga ia ʼo he sivilisasio ʼāfea neʼe muʼa ia ʼi Papiloni.

ʼI te temi ʼaia, ko te tahi tagata kumi koloā ʼo te temi ʼāfea, ko Austen Henry Layard, neʼe ina kamata maʼu te ʼu toega ʼi te koga meʼa neʼe fakahigoaʼi ko Nimrud ia kilometa e 42 ʼi te potu toga ʼo Khorsabad. Ko te ʼu toega neʼe ʼiloga ia neʼe ko Calah — ʼe kau ʼi te ʼu kolo ʼaē e fā ʼe tuʼu ia Senesi 10:11. Pea, ʼi te 1849, ko Layard neʼe ina vakili te ʼu toega ʼo te toe fale lahi ʼi te koga meʼa ʼo Kuyunjik, ʼi te vaha ʼo Calah pea mo Khorsabad. Neʼe ʼiloga ia ko te ʼu toega ʼaia neʼe ko he koga ia ʼo Ninive. ʼI te vaha ʼo Khorsabad pea mo Calah ʼe ʼi ai te ʼu toega ʼa ʼihi fale pea mo te sia neʼe fakahigoaʼi ko Karamles. Neʼe fēnei te fakatokagaʼi e Layard: “Kapau ʼe tou toʼo te ʼu sia lalahi e fā ʼo Nimrúd [Calah], pea mo Koyunjik [Ninive], Khorsabad pea mo Karamles, ko te pokoʼi meʼa ʼo he tapa fā, ʼe maʼu anai ko tana ʼu tapa fā ʼaia ʼe ʼalu tonu mo te ʼu malaʼe fai gaoʼi e 480 peʼe ko te ʼu miles e 60 ʼo te tagata fai seokalafia, ʼaē neʼe ʼaho tolu te fagona ʼa te polofeta [ko Sonasi].”

Pea ʼe ʼiloga ia ko Sonasi neʼe ina fakapipiki te ʼu fale fuli ʼaia ki te “kolo lahi”, ʼo ina fakahigoaʼi nātou ʼaki te higoa ʼo te ʼuluaki kolo ʼe talanoa kiai ia Senesi 10:12, ʼaē ko Ninive. ʼE toe fai feiā pe ʼi te temi nei. Ohage la, ʼe ʼi ai te kehekehe ʼo te kolo ʼuluaki ko Lonitoni pea mo te tuʼaʼi kolo, ʼaē ʼe fakatahi ʼo tau fakahigoaʼi ko te “Lonitoni Lahi”.