ʼE Tahi Heka Anai ʼi Tona Lalo Fuʼu Fiku

KO TE malumalu ʼe ko te meʼa ʼaia ʼe kita ʼuluaki kumi pea mo faigataʼa tona maʼu ʼi te ʼu temi vela kovi ʼi te ʼu fenua Alape. Kapau ʼe kita maʼu he fuʼu ʼakau pe ʼe feala ke kita fakamalumalu ai mai te laʼā, ʼe to lelei ia, tāfito la mokā tuʼu ōvi ki tokita ʼapi. ʼE lelei age te malumalu ʼo te fuʼu fiku ʼi te tahi age ʼaē fuʼu ʼakau ʼuhi ko tona ʼu lau ʼaē ʼe lau lalahi pea mo tona ʼu vaʼa ʼaē ʼe mafola mamaʼo.

ʼE ʼui e te tohi Plants of the Bible (Te ʼu ʼAkau ʼi Te Tohi-Tapu), ko te “malumalu [ʼo he fuʼu fiku] ʼe māfana age ia pea mo mokomoko age ʼi te malumalu ʼo he lalo fale lā.” Ko te ʼu fuʼu fiku ʼaē neʼe tuʼu ʼi te ʼu tafatafa ʼo te ʼu toʼaga vite neʼe ko he ʼu koga meʼa lelei ʼaia ki te kau gāue ʼo te vite ke nātou mālōlō ai.

ʼI te fakaʼosiʼosi ʼo he ʼaho loaloaga pea mo vevela, neʼe feala ki te famili ke nātou heheka ʼi tonatou lalo fuʼu fiku pea mo nātou fakatahi fakafiafia ai. ʼE mole gata ai, kae ʼe fua lelei pe ki te tagata ʼoʼona te fuʼu fiku koteʼuhi ʼe ina maʼu lahi ai tana meʼa kai pea ʼe ko he meʼa kai lelei. Koia ʼaē talu mai te temi ʼo te Hau ko Salomone, ko te tahi heka ʼa te hahaʼi ʼi tona lalo fuʼu fiku neʼe faka ʼuhiga ki te maʼuli ʼi te tokalelei, mo te fīmālie pea mo te mahu.—1 Hau 4:24, 25.

ʼI te ʼu sēkulō ki muʼa atu, neʼe fakamatala e te polofeta ko Moisese ia te Kele ʼo Te Fakapapau ‘ko he fenua ʼo te fiku.’ (Teutalonome 8:8) Neʼe ʼaumai e te ʼu malomu e toko hogofulu-ma-lua ia te fakamoʼoni ʼo te kele maʼuli ʼo te fenua, ʼo nātou ʼaumai te ʼu fiku pea mo te tahi ʼu meʼa mata ki te nofoʼaga ʼo te kau Iselaele. (Faka au 13:21-23) ʼI te 19 sēkulō, neʼe fakamatala e te tagata neʼe folau ki te ʼu fenua ʼo te Tohi-Tapu, ko te fuʼu fiku ʼe ko te ʼakau ʼe lahi tona maʼuli ʼi te fenua. Koia ʼaē ʼe mole tou punamaʼuli ai ki te talanoa tuʼa lahi ʼa te Tohi-Tapu ki te ʼu fuaʼi fiku mo te ʼu fuʼu fiku.

Ko He Fuʼu ʼAkau ʼe Fua Tuʼa Lua ʼi Te Taʼu

Ko te kele fuli pe ʼe maʼuli ai te fuʼu fiku, pea ʼaki tona ʼu aka lalahi ʼe feala ai hana maʼuli logola te ʼu temi vela ʼi te ʼu fenua Alape, ʼaē ʼe loaloaga pea mo magemage. Ko te meʼa ʼaē ʼe makehe ai te fuʼu fiku heʼe ʼuluaki fua ʼi te māhina ʼo Sūnio pea hoki fua fakalahi leva ki muli age ʼi te māhina ʼo ʼAukusito. (Isaia 28:4) ʼI te agamāhani, neʼe kai te ʼuluaki fua e te kau Iselaele ko he ʼu fua neʼe mole tonu ke tānaki. Neʼe nātou fakamoamoa te lua fuaʼaga ke hoki nātou fakaʼaogaʼi lolotoga te taʼu. Neʼe feala ke tuki te ʼu fuaʼi fiku moamoa ke fai ʼaki he ʼu foʼi keke, pea toe ʼai kiai mo te ʼu alimoni. Neʼe faigafua te fai ʼo te ʼu keke fiku ʼaia, pea neʼe kano lelei.

Ko te fafine agapoto ko Apikaela neʼe ina foaki kia Tavite te ʼu foʼi keke fiku neʼe tuki e 200, ʼe mahino papau ia neʼe ko he meʼa kai lelei kia nātou ʼaia neʼe feholaki. (1 Samuele 25:18, 27) Ko te ʼu fiku ʼaē neʼe tuki neʼe fakaʼaogaʼi ohage ko he faitoʼo. Ko he ʼu fuaʼi fiku moamoa pea neʼe tuki neʼe haʼi ki te foʼi polo ʼo te Hau ko Esekiasi, ʼaē neʼe feala ke mate ʼi te mahaki ʼaia kae, neʼe hoko tāfito te mālōlō ʼo Esekiasi ʼuhi ko te gāue ʼa te ʼAtua.a—2 Hau 20:4-7.

ʼI te ʼu temi ʼāfea, neʼe maʼuhiga ʼaupito ia te ʼu fuaʼi fiku moamoa ʼi te ʼu koga meʼa ʼo Metitelanea. Neʼe fakahā age te fuaʼi fiku e te tagata ʼo te puleʼaga ko Cato moʼo fakalotoʼi ʼo te Sena ʼo Loma ke ina fakahoko te Tolu Tau Punique ki Carthage. Ko te ʼu fuaʼi fiku moamoa ʼaē neʼe kano lelei ʼaupito ʼaē neʼe maʼu ʼi Loma neʼe haʼu mai Caria, ʼi Asia Veliveli. Koia ʼaē neʼe liliu ai te carica ko te higoa faka Latina ki te ʼu fuaʼi fiku moamoa. ʼE kei maʼu pe ʼi te koga meʼa ʼaia ʼo Tulukia ʼo te temi nei ia te ʼu fuaʼi fiku moamoa ʼaē ʼe kano lelei ʼaupito.

Neʼe tau to e te kau Iselaele gāue kele ia te ʼu fuʼu fiku ʼi te loto toʼaga vite, kae neʼe nātou tuʼusi mokā ʼe mole fua te fuʼu ʼakau ʼaia. Neʼe mole tonu ke maumauʼi te kele lelei ʼo tuku ke maʼuli ai he ʼu fuʼu ʼakau neʼe mole fua. ʼI te lea fakatātā ʼa Sesu ʼo ʼuhiga mo te fuʼu fiku ʼaē ʼe mole fua, neʼe ʼui fēnei e te tagata gāue kele ki te tagata gāue vite: “Ko te tau tolu aeni mo taku haù o toli fiku i te fuu fiku aeni, pea e mole au mau hona fua. Taʼaga ki lalo, kotea te tupuaga o tana fakakaka te kele?” (Luka 13:6, 7) Mai te ʼaluʼaga ʼi te temi ʼo Sesu, neʼe ʼi ai te tukuhau ki te ʼu fuʼu ʼakau ʼaē neʼe ʼi ai tonatou fua, koia ko te ʼu fuʼu ʼakau ʼaē neʼe mole fua neʼe ko he kavega ia ʼi te faʼahi faka ekonomika.

Ko te ʼu fuaʼi fiku neʼe maʼuhiga ʼaupito ʼi te meʼa kai ʼa te tagata Iselaele. Koia ka mole lelei he taʼukai ʼo te fiku—ʼe lagi fakatahi mo he fakamāu mai ia Sehova—pea neʼe ko he malaʼia ia. (Osea 2:12; Amosi 4:9) Neʼe ʼui fēnei e te polofeta ko Hapakuke: “Tatau aipe peʼe mole fisi te fuʼu fiku, peʼe mole fua te ʼu fuʼu vite; ʼe lagi mole hoko anai te gāue ʼa te fuʼu oliveto, peʼe mole he meʼa kai ʼi te ʼu gāueʼaga . . . Kae kia ʼau, ʼe ʼau fiafia lahi anai ia Sehova totonu; ʼe ʼau fiafia anai ʼi te ʼAtua ʼo toku hāofaki.”—Hapakuke 3:17, 18.

Ko He Fakatā ʼo He Puleʼaga Heʼe Tui

ʼE tautau fakaʼaogaʼi e te Tohi-Tapu ia te ʼu fuaʼi fiku peʼe ko te ʼu fuʼu fiku ohage ko he fakatā. Ohage la, neʼe fakatatau e Selemia ia te kau ʼaunofo agatonu ʼo Suta ki he kato ʼo te ʼu fuaʼi fiku lelei, te ʼu ʼuluaki fua ʼaē neʼe tau fakaʼaoga moʼo kai. Kae neʼe fakatatau ia te kau ʼaunofo heʼe agatonu ki te ʼu fuaʼi fiku ʼe kano kovi neʼe mole feala hona kai pea neʼe tonu ia ke līaki.—Selemia 24:2, 5, 8, 10.

ʼI tana lea fakatā ʼo te fuʼu fiku ʼaē ʼe mole fua, neʼe fakahā ai e Sesu ia te faʼa kātaki ʼa te ʼAtua ki te Puleʼaga Sutea. Ohage ko tona tuʼu ʼi ʼaluga, neʼe palalau ia Sesu ki te tagata neʼe ʼi ai tona fuʼu fiku ʼi tana vite. Neʼe mole fua te fuʼu ʼakau lolotoga taʼu e tolu, pea neʼe ʼamanaki tuʼusi e te tagata ʼoʼona te fuʼu ʼakau. Kae neʼe ʼui age e te tagata gāue vite: “Aliki, tuku mua i te tau aeni, ke au fulihi te kele i ona tafaʼaki pea mo au fakagako. E fealape ke fua i te temi kahau, pea ka fai atu e mole ko ia, e ke taʼaga anai ia ki lalo.”—Luka 13:8, 9.

ʼI te temi ʼaē neʼe fai ai e Sesu ia te lea fakatā ʼaia, neʼe kua fai faka mafola lolotoga taʼu e tolu, mo faigaʼi ke ina fakatuputupu te tui ʼi te hahaʼi Sutea. Neʼe toe hikihiki e Sesu ia tana gāue, ʼo “fakagako” te fuʼu fiku fakatā—ia te Puleʼaga Sutea—pea mo tuku age he faigamālie ke fua. Kae ʼi te vāhaʼa ʼaē ʼi muʼa ʼo te mate ʼo Sesu, neʼe ʼiloga lelei neʼe lītuʼa te hahaʼi ki te Mesia.—Mateo 23:37, 38.

Neʼe toe fakaʼaogaʼi e Sesu ia te fuʼu fiku moʼo fakatā ia te kovi ʼo te ʼaluʼaga fakalaumālie ʼo te hahaʼi Sutea. ʼI te ʼu ʼaho e fā ʼi muʼa ʼo tona mate, ʼi tana fagona mai Petania ki Selusalemi, neʼe sio ki te fuʼu fiku neʼe lahi tona ʼu lau kae neʼe mole ʼasi hona fua. Kae mai tona ʼaluʼaga ʼaē ʼe tupu tahi pe te ʼu ʼuluaki fua mo te homo ake ʼo te ʼu lau—pea ʼi ʼihi temi ʼe muʼa tona fua ʼi te homo ʼo te lau—neʼe ʼiloga ʼi te mole ʼi ai ʼaē ʼo hona ʼu fua ia te mole ʼaoga ʼo te fuʼu ʼakau.—Maleko 11:13, 14.b

Ohage ko te fuʼu fiku ʼaē ʼe mole fua kae ʼe hage mai ʼe maʼuli lelei, neʼe kākā te agaaga ʼo Iselaele ʼi tona hā mai ki tuʼa. Kae neʼe mole fua ki he fua ʼe leleiʼia e te ʼAtua, pea ki muli age neʼe ina līaki te ʼAlo totonu ʼo Sehova. Neʼe fakamalaʼia e Sesu te fuʼu fiku heʼe fua, pea ʼi te ʼaho ake, neʼe tokagaʼi e te ʼu tisipulo kua moamoa te fuʼu ʼakau. Neʼe fakatā lelei e te fuʼu ʼakau ʼaia kua moamoa ia te ʼamanaki līaki e te ʼAtua ia te kau Sutea ʼi tonatou ʼuhiga hahaʼi ʼaē neʼe ina filifili.—Maleko 11:20, 21.

‘Koutou Ako Mai Te Fuʼu Fiku’

Neʼe toe fakaʼaogaʼi foki e Sesu ia te fuʼu fiku moʼo akoʼi te ako maʼuhiga ʼo ʼuhiga mo tana ʼi henī. Neʼe ina ʼui fēnei: “ ʼI he toʼo ʼo te ʼakau ko te fiku ohage ko he lea fakatātā, koutou ako te meʼa ʼaenī: Ka mālū tona vaʼa ʼaē kei mui pea mo tupu hona ʼu lau, pea ʼe koutou ʼiloʼi kua ōvi mai te fasiga taʼu māfana. Pea ʼe toe feiā pe mo koutou, ka koutou sisio anai ki te ʼu meʼa fuli ʼaia, ke koutou ʼiloʼi kua ōvi mai, ki te ʼu matapā.” (Mateo 24:32, 33, MN ) Neʼe ʼiloga lelei te ʼu lau maʼuli ʼo te fuʼu fiku pea neʼe ko he fakaʼiloga ʼaia ʼo te temi māfana. ʼO toe feiā pe, ʼe fakamoʼoni lelei e te lea faka polofeta maʼuhiga ʼa Sesu ʼaē ʼe fakamatala ia Mateo kapite 24, mo Maleko kapite 13, pea mo Luka kapite 21, tana ʼi henī ʼi te temi nei ʼi te Puleʼaga ʼi selo.—Luka 21:29-31.

Mai te ʼaluʼaga ʼaē ʼe tou maʼuʼuli ʼi te temi maʼuhiga ʼaupito ʼi te hisitolia, ʼe mahino ia ʼe tou fia ako mai te fuʼu fiku. Kapau ʼe tou fai feiā pea mo tou haga ʼalaʼala ʼi te faʼahi fakalaumālie, pea ʼe tou ʼamanaki sio anai ki te fakahoko ʼo te fakapapau maʼuhiga ʼaenī: “ ʼE nātou tahi heka anai ʼi tona lalo fuʼu vite pea mo tona lalo fuʼu fiku, pea ʼe mole ʼi ai anai he tahi ʼe ina fakamanavaheʼi ia nātou, he ko te gutu ʼaē ʼo Sehova ʼo te ʼatu kautau ʼaē neʼe lea kiai.”—Mikea 4:4.

[Kiʼi nota]