ʼE Fakalogo Te ʼu Temi Pea Mo Te ʼu Fasiga Taʼu Kia Sehova

“ ʼE mole ʼa koutou te ʼiloʼi ʼo te temi pea mo te fasiga taʼu ʼaē ʼe pule faʼifaʼitaliha kiai te Tāmai.”​—Gāue 1:7.

1. Koteā te tali ʼa Sesu ki te ʼu fehuʼi ʼaē neʼe fai e tana kau ʼapositolo ʼo ʼuhiga mo te temi?

KO TE hahaʼi ʼaē “ ʼe toʼetoʼe pea mo lotomamahi ʼo ʼuhiga mo te ʼu meʼa fakalialia fuli ʼaē ʼe hoko” ʼi te Keletiate pea mo te malamanei katoa, ʼe nātou fia ʼiloʼi te ʼaho ʼaē ka hoko ai te fakaʼosi ʼo te tuʼu ʼo te ʼu faʼahiga meʼa agakovi ʼaenī, pea mo tona fetogi ʼaki te mālama foʼou faitotonu ʼaē neʼe fakapapau mai e te ʼAtua. (Esekiele 9:⁠4; 2 Petelo 3:​13) ʼI muʼa ʼo tona mate pea ʼi tona ʼosi fakatuʼuake, neʼe fai e te kau ʼapositolo te ʼu fehuʼi kia Sesu ʼo ʼuhiga mo te temi. (Mateo 24:3; Gāue 1:⁠6) Kae ʼi te tali ʼaē neʼe fai age e Sesu, neʼe mole ina fakahā age peʼe feafeaʼi te lau ʼo te ʼu ʼaho. Neʼe talanoa ia Sesu ki te fakaʼiloga ʼe ʼi ai tona ʼu agaaga kehekehe, kae ʼi te tahi lakaga, neʼe ina ʼui ‘ ʼe mole ʼa nātou te ʼiloʼi ʼo te temi pea mo te fasiga taʼu ʼaē ʼe pule faʼitaliha kiai te Tāmai.’​—Gāue 1:⁠7.

2. He koʼe ʼe feala ke tou ʼui neʼe mole ʼiloʼi tuʼumaʼu e Sesu te temi ʼaē neʼe fakatuʼutuʼu e tana Tāmai ke hoko ai te ʼu meʼa lolotoga te temi ʼo te fakaʼosi?

² Logope la ko Sesu ʼe ko te ʼAlo ʼulu tokotahi ʼa Sehova, kae neʼe mole ina ʼiloʼi tuʼumaʼu te temi ʼaē neʼe fakatuʼutuʼu ai e tana Tāmai ke ina fakahoko tana ʼu meʼa. ʼI tana lea faka polofeta ʼo ʼuhiga mo te ʼu ʼaho fakamuli, neʼe agavaivai ia Sesu ʼi tana ʼui fēnei: “Ki te ʼaho ʼaia mo te hola ʼaia, ʼe mole [he tahi ʼe ina] ʼiloʼi, pe ko te kau ʼaselo ʼo te lagi pe ko te ʼAlo, kaʼe gata pe ki te Tāmai.” (Mateo 24:36) Neʼe talitali fakalelei ia Sesu ke fakahā age e tana Tāmai kia te ia te temi tonu ʼaē ka ina fakaʼauha ai te tuʼu ʼo te ʼu faʼahiga meʼa agakovi ʼaenī.a

3. Koteā ʼaē ʼe feala ke tou ako ʼaki te tali ʼaē neʼe fai e Sesu ki te ʼu fehuʼi ʼo ʼuhiga mo te fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua?

³ Ko meʼa e lua ʼe feala ke tou ako ʼaki te tali ʼa Sesu ki te ʼu fehuʼi ʼaē neʼe fai ʼo ʼuhiga mo te temi tonu ʼaē neʼe fakatuʼutuʼu e te ʼAtua ke ina fakahoko ai te ʼu meʼa ʼaia. ʼUluaki, kua fakatuʼutuʼu e Sehova tona temi; pea lua, ʼe ko ia tokotahi pe ʼaē ʼe ina fai te faʼahi ʼaia, pea ʼe mole tonu ke ʼamanaki e tana ʼu kaugana ke ina fakahā fakatomuʼa age te temi pea mo te ʼu fasiga taʼu ʼaē ʼe pule kiai.

Te ʼu Temi Pea Mo Te ʼu Fasiga Taʼu ʼa Sehova

4. Koteā te faka ʼuhiga ʼo te ʼu kupu faka Keleka ʼaē neʼe fakaliliu ʼaki te ʼu kupu “temi” pea mo “fasiga taʼu” ia Gāue 1:​7?

⁴ Koteā te faka ʼuhiga ʼo te ʼu “temi” pea mo te ʼu “fasiga taʼu”? Ko te ʼu palalau ʼa Sesu ʼaē ʼe tuʼu ia Gāue 1:​7, ʼe talanoa ki te ʼu agaaga e lua ʼo te temi. Ko te kupu faka Keleka ʼaē neʼe fakaliliu ʼaki te kupu “temi” ʼe faka ʼuhiga ki he “temi loaloaga,” ki he temi (loaloaga peʼe nounou). Ko te kupu “fasiga taʼu” ʼe ko te fakaliliu ʼaia ʼo te kupu ʼe faka ʼuhiga ki he temi kua fakakatofa peʼe kua faka tuʼakoi, peʼe ko he fasiga taʼu makehe, peʼe ko he temi mo tona ʼu faʼahiga agaaga. ʼO ʼuhiga mo te ʼu kupu ʼaia e lua, ʼe ʼui fēnei e W. E. Vine: “Ia Gāue 1:​7, ‘ ʼe puleʼi e te Tāmai’ te temi (chronos), te loaloaga ʼo te ʼu temi, pea mo te ʼu fasiga taʼu (kairos), te ʼu temi ʼe hoko ai te ʼu faʼahiga meʼa.”

5. Ko te temi fea ʼaē neʼe fakahā ai e Sehova kia Noe Tana fakatuʼutuʼu ʼaē ke ina fakaʼauha te mālama aga fakahehema, pea koteā te ʼu gāue e lua ʼaē neʼe fai e Noe?

⁵ ʼI muʼa ʼo te Tulivio, neʼe faka tuʼakoi e te ʼAtua te temi kia taʼu e 120 ki te mālama aga fakahehema ʼa te hahaʼi pea mo te kau ʼaselo talagataʼa ʼaē neʼe nātou kofuʼi te ʼu sinoʼi tagata. (Senesi 6:​1-3) ʼI te temi ʼaia, neʼe taʼu 480 ia Noe, te tagata neʼe pipiki mālohi ki te ʼAtua. (Senesi 7:⁠6) Neʼe mole hana fānau pea neʼe hoko atu tana mole maʼu fānau lolotoga te tahi ʼu taʼu e 20. (Senesi 5:​32) Ki muli age, ʼi te kua lalahi ʼo te ʼu foha ʼo Noe pea mo nātou ʼohoana, neʼe fakahā age e te ʼAtua kia Noe Tana fakatuʼutuʼu ʼaē ke ina molehi te agakovi ʼi te kele. (Senesi 6:​9-​13, 18) Pea ʼi te temi ʼaia, logope la neʼe ina fakatotonu kia Noe ke ina faʼu he aleka pea ke faka mafola ki te hahaʼi, kae neʼe mole fakahā age e Sehova kia ia te temi ʼaē ka ina fakahoko ai te tulivio.​—Senesi 6:​14; 2 Petelo 2:⁠5.

6. (a) Neʼe fakahā feafeaʼi e Noe neʼe ina tuku ki te ʼAtua ke ina fakatuʼutuʼu te temi? (b) ʼE lava feafeaʼi hatatou mulimuli ki te faʼifaʼitaki ʼa Noe?

⁶ Lolotoga ni ʼu taʼu​—lagi taʼu e nimagofulu​—“neʼe fai e Noe ia meʼa fuli ʼo mulimuli pe ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe fakatotonu age e te ʼAtua kia ia.” Neʼe fai e Noe te ʼu meʼa ʼaia “ ʼaki te tui,” he neʼe mole ina ʼiloʼi te ʼaho tonu ʼaē ka hoko ai te meʼa ʼaia. (Senesi 6:​22; Hepeleo 11:7) ʼI te vāhaʼa e tahi ʼi muʼa ʼo te hoko ʼo te Tulivio, neʼe fakahā e Sehova te ʼaho tonu ʼaē ka hoko ai. (Senesi 7:​1-5) ʼI tana tui pea mo falala katoa kia Sehova, neʼe tuku ai e Noe ki te ʼAtua ke ina fakatuʼutuʼu te temi. Pea neʼe loto fakafetaʼi ʼaupito ia Noe ʼi tana sio ki te puipui ʼa Sehova lolotoga te Tulivio pea ki muli age, ʼi tana hū ki tuʼa ʼi te aleka ʼo sio ki te kua maʼa ʼo te kele! ʼAki tatatou ʼamanaki ʼaē ke hāofaki tatou ʼi te temi ka haʼu, ʼe mole tonu koa la ke tou maʼu mo tatou te falala ʼaia ki te ʼAtua?

7, 8. (a) Neʼe tupu feafeaʼi te ʼu puleʼaga pea mo te ʼu mālohi faka malamanei? (b) Neʼe fakatuʼutuʼu feafeaʼi e Sehova ‘te ʼu temi ʼaē kua fakakatofa pea mo tana faka tuʼakoi te nofoʼaga ʼo te tagata’?

⁷ Hili te Tulivio, ko te tokolahi ʼi te hākoga ʼo Noe neʼe nātou līaki te tauhi moʼoni ʼa Sehova. Neʼe nātou fakatuʼutuʼu ke nātou maʼuʼuli fakatahi ʼi he potu e tahi ʼo te kele, pea neʼe nātou kamata laga te kolo pea mo he tule maʼa te tauhi hala. Neʼe sio ai leva ia Sehova kua hoko mai te temi, ʼaē ʼe tonu ai ke ina fakagata te faʼahi ʼaia. Neʼe ina fai ke mole kei nātou femahinoʼaki ʼi tanatou lea, pea neʼe ina “fakamavetevete nātou mai te potu ʼaia [ko Papele] ke nātou ʼolo ki te fuga kele katoa.” (Senesi 11:​4, 8, 9) Ki muli age, ko te ʼu hahaʼi ʼaē neʼe lea tahi neʼe nātou liliu ko he ʼu puleʼaga, ko ʼihi puleʼaga neʼe molehi e te tahi ʼu puleʼaga, pea nātou liliu ko he ʼu mālohi fakafenua, peʼe ko he ʼu mālohi faka malamanei.​—Senesi 10:32.

⁸ ʼI ʼihi temi, moʼo fakahoko tana fakatuʼutuʼu, neʼe faka tuʼakoi e te ʼAtua te ʼu fenua, ʼo feiā mo te temi ʼaē ʼe tonu ke pule he puleʼaga ki he koga meʼa peʼe ki te malamanei katoa. (Senesi 15:​13, 14, 18-​21; Ekesote 23:31; Teutalonome 2:​17-​22; Taniela 8:​5-7, 20, 21) Neʼe talanoa te ʼapositolo ko Paulo ki te temi pea mo te fasiga taʼu ʼaē ʼe pule kiai te ʼAtua, ʼi tana ʼui fēnei ki te hahaʼi popoto Keleka ʼi Ateni: “Ko te ʼAtua ʼaē neʼe ina faʼu te kele pea mo te ʼu meʼa fuli ʼaē ʼe maʼu ai . . . neʼe ina fai ʼaki te tagata e tahi te ʼu puleʼaga fakatagata fuli pe, ke nātou nonofo ʼi te fuga kele katoa, pea neʼe ina fakatuʼutuʼu te ʼu temi ʼaē kua fakakatofa pea mo faka tuʼakoi te nofoʼaga ʼo te tagata.”​—Gāue 17:⁠24, 26.

9. Neʼe fetogi feafeaʼi e Sehova ‘te ʼu temi pea mo te ʼu fasiga taʼu’ ʼo ʼuhiga mo te ʼu hau?

⁹ ʼE mole tou ʼui ʼi henī ʼe ko Sehova ʼaē ʼe ina fakatupu te ʼatu tau faka politike pea mo te ʼu fetogi ʼaē ʼe hoko ʼi te ʼu puleʼaga. Kae ʼe feala ke ina fai he meʼa moʼo fakahoko tana fakatuʼutuʼu. Koia, ko te polofeta ko Taniela ʼaē neʼe ina faka mafola te tō ʼo te Mālohi Faka Malamanei ʼo Papiloni pea mo tona fetogi e te fenua ʼo Metia pea mo Pelesia, neʼe ina ʼui fēnei ʼo ʼuhiga mo Sehova: “ ʼE ina fetogi te ʼu temi pea mo te ʼu fasiga taʼu, mo ina fakahifo te ʼu hau pea mo ina fakanofo te ʼu hau, pea ʼe ina foaki te poto ki te kau popoto pea mo te mālama kia nātou ʼaē ʼe nātou ʼiloʼi te fakasiosio tonu.”​—Taniela 2:​21; Isaia 44:24–45:⁠7.

“Neʼe Kua Ōvi Mai Te Temi”

10, 11. (a) Ko temi ʼe fia ki muʼa atu neʼe fakahā ai e Sehova te temi ʼaē ka ina hāofaki ai te hākoga ʼo Apalahamo mai tanatou nonofo popūla? (b) He koʼe ʼe feala ke tou ʼui neʼe mole ʼiloʼi papau e te kau Iselaelite te temi ʼaē neʼe tonu ke faka ʼāteaina ai nātou?

¹⁰ Ia sēkulō e fā ki muʼa atu, neʼe fakahā e Sehova te taʼu ʼaē ka ina fakalainoaʼi ai te hau ʼo te Mālohi Faka Malamanei ʼo Esipito, pea mo faka ʼāteaina ai te hākoga ʼo Apalahamo mai te nofo popūla. ʼI tana fakahā kia Apalahamo tana fakatuʼutuʼu, neʼe fakapapau fēnei age e te ʼAtua: “Ke ke ʼiloʼi papau ʼe liliu anai tou hākoga ko he kau matāpule ʼe nonofo ʼi he fenua ʼe mole ʼa nātou anai; ʼe tonu anai ke nātou tauhi kia nātou ʼaia pea ʼe nātou fakamamahiʼi anai nātou lolotoga taʼu e fāgeau. Kae ko te puleʼaga ʼaē ka nātou tauhi anai ki ai, ʼe ʼau fakamāuʼi pea ʼosi ʼaia, pea nātou hū anai ki tuʼa ʼaki he ʼu koloā lahi.” (Senesi 15:​13, 14) ʼI tana fakamatala fakanounou te hisitolia ʼo Iselaele ʼi muʼa ʼo te Sanetualio, neʼe palalau ia Setefano ki te ʼu taʼu loaloaga ʼaia e fāgeau pea neʼe ina ʼui fēnei: “ ʼI te kua ōvi ʼo te temi ʼaē neʼe tonu ke hoko ai te fakapapau ʼaē neʼe tala fakahāhā e te ʼAtua kia Apalahamo, neʼe kua tokolahi te hahaʼi pea mo kaugamālie ʼi Esipito, ʼo aʼu ki te tuʼu ake ʼa te tahi hau kehe ʼi Esipito, neʼe mole ina ʼiloʼi ia Sosefo.”​—Gāue 7:​6, 17, 18.

¹¹ Ko te Falaone foʼou ʼaia neʼe ina fakapōpulaʼi te kau Iselaelite. Neʼe mole heʼeki tohi e Moisese ia Senesi, kae neʼe kua lagi ʼave gutu pe neʼe kua tohi te fakapapau ʼaē neʼe fai e Sehova kia Apalahamo. Kae ʼe hā mai, ko te ʼu meʼa ʼaē neʼe ʼiloʼi e te kau Iselaelite neʼe mole ina faka fealagia ke nātou ʼiloʼi papau te ʼaho tonu ʼaē ka hāofaki ai nātou mai te nofo popūla. Neʼe ʼiloʼi e te ʼAtua te ʼaho ʼaē ka ina hāofaki ai nātou, kae neʼe mole ina fakahā age ki te kau Iselaelite ʼaē neʼe nonofo popūla. ʼE tou lau fēnei: “Ko te meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te ʼu ʼaho loaloaga ʼaia, neʼe mate leva te hau ʼo Esipito, kae neʼe hoko atu te toʼetoʼe ʼo te ʼu foha ʼo Iselaele ʼuhi ko te fakapōpula pea mo nātou kalaga ʼi tanatou meo, pea neʼe aʼu ki te ʼAtua moʼoni tanatou kalaga ʼaē ke tokoni age kia nātou, ʼuhi ko tanatou nofo popūla. Neʼe logoʼi leva e te ʼAtua tanatou toʼetoʼe pea neʼe toe manatuʼi ai e te ʼAtua tana fuakava mo Apalahamo, mo Isaake, pea mo Sakopo. Koia neʼe sio ifo te ʼAtua ki te ʼu foha ʼo Iselaele pea mo ina tokagaʼi nātou.”​—Ekesote 2:​23-​25.

12. Neʼe fakahā feafeaʼi e Setefano, ko te meʼa ʼaē neʼe fai e Moisese neʼe fakatomuʼa ia ʼi te temi ʼaē neʼe fakatuʼutuʼu e Sehova?

¹² Tahi ʼaē meʼa, ʼaki te fakamatala fakanounou ʼa Setefano, ʼe tou mahino ai neʼe mole ʼiloʼi e Iselaele te ʼaho tonu ʼaē ka faka ʼāteaina ai nātou. Neʼe ina ʼui fēnei ʼo ʼuhiga mo Moisese: “ ʼI tona kua taʼu fāgofulu, neʼe hake ʼi tona loto ke ʼalu ʼo ʼaʼahi tona ʼu tēhina, te ʼu foha ʼo Iselaele. Pea ʼi tana sio ʼaē ki te tahi neʼe gaohi koviʼi, neʼe ina hāofaki ia ia pea mo ina fakahoko te lagavaka maʼa ia ʼaē neʼe gaohi koviʼi ʼo ina matehi te tagata Esipito. Neʼe manatu ia ʼe mahino anai ki tona ʼu tēhina neʼe foaki age kia nātou e te ʼAtua te fakamaʼuli ʼaki tona nima, kae neʼe mole nātou mahino kiai.” (Gāue 7:​23-​25) Neʼe fakahoko e Moisese te faʼahi ʼaia ia taʼu e 40 ʼi muʼa ʼo te temi ʼaē neʼe fakatuʼutuʼu kiai e te ʼAtua. Neʼe fakahā e Setefano neʼe tonu ke toe talitali ia Moisese ke hili taʼu e 40 pea hoki ‘foaki age e te ʼAtua ki Iselaele te fakamaʼuli ʼaki te nima ʼo Moisese.’​—Gāue 7:​30-​36.

13. He koʼe ʼe tatau totatou ʼaluʼaga pea mo te ʼaluʼaga ʼa te kau Iselaelite ʼi muʼa ʼo tonatou hāofaki mai Esipito?

¹³ Logope la “neʼe kua ōvi mai te temi ʼaē neʼe tonu ke hoko ai te fakapapau” pea neʼe kua fakakatofa tonu e Sehova te taʼu ʼaia, kae neʼe tonu kia Moisese pea mo Iselaele katoa ke nātou tui. Neʼe tonu ke nātou atalitali ki te temi ʼaē kua fakakatofa e Sehova, pea neʼe mole nātou lava ʼiloʼi fakatomuʼa te temi ʼaia. ʼE toe feiā mo tatou, ʼe tou tui papau kua ōvi mai totatou hāofaki mai te tuʼu ʼo te ʼu faʼahiga meʼa agakovi ʼaenī. Kua tou ʼiloʼi ʼe tou maʼuʼuli nei ʼi “te ʼu ʼaho fakamuli.” (2 Timoteo 3:​1-5) ʼE mole tonu koa la ke tou fakahā tatatou tui pea mo tou talitali ki te temi ʼaē ka fakahoko ai e Sehova tona ʼaho lahi? (2 Petelo 3:​11-​13) Koia, ohage ko Moisese pea mo te kau Iselaelite, tou hiva te hiva faka kolōlia ʼo te hāofaki, moʼo fakavikiviki kia Sehova.​—Ekesote 15:​1-​19.

‘ ʼI Te Hoko Mai ʼo Te Temi’

14, 15. ʼE tou ʼiloʼi feafeaʼi neʼe fakatuʼutuʼu e te ʼAtua he temi ke hifo mai ai tona ʼAlo ki te kele, pea he koʼe neʼe nonofo fakaonoono te kau polofeta pea mo te kau ʼaselo?

¹⁴ Neʼe kua fakatuʼutuʼu e Sehova te temi ʼaē neʼe tonu ke hifo mai ai tona ʼAlo ʼulu tokotahi ki te kele ʼi tona ʼuhiga Mesia. Neʼe tohi fēnei e Paulo: “ ʼI te hoko mai ʼo te fakaʼosi ʼo te temi, neʼe momoli mai e te ʼAtua tona ʼAlo, ʼaē neʼe tupu ʼi te fafine pea mo maʼuli ʼi te lao.” (Kalate 4:⁠4) Neʼe fakahoko ai te fakapapau ʼa te ʼAtua ke ina fekauʼi mai he Hāko​—ia ‘Silo, ʼaē ka fakalogo anai ki ai te hahaʼi.’​—Senesi 3:​15; 49:⁠10.

¹⁵ Ko te kau polofeta ʼa te ʼAtua​—pea mo te kau ʼaselo​—neʼe nātou nonofo fakaonoono ʼo ʼuhiga mo te “fasiga taʼu” ʼaē neʼe tonu ke hā ai te Mesia ʼi te kele pea mo ina hāofaki te hahaʼi agahala. Neʼe ʼui fēnei e Petelo: “ ʼO ʼuhiga mo te hāofaki ʼaia, neʼe ako fakamalotoloto pea mo kumi fakalelei e te kau polofeta ʼaē neʼe nātou fakakikite ʼo ʼuhiga mo te ʼofa makehe ʼaē neʼe tonu ke tuku atu kia koutou. Neʼe nātou faiga ke nātou ʼiloʼi pe koteā te fasiga taʼu makehe pe ko te faʼahiga fasiga taʼu fea ʼo ʼuhiga mo Kilisito, ʼaē neʼe fakahā e te laumālie ʼaē neʼe nātou maʼu, ʼi tana fakamoʼoni fakatomuʼa ki te ʼu mamahi ʼo Kilisito pea ʼo ʼuhiga mo te ʼu kolōlia ʼaē neʼe tonu ke hoko ʼaki te ʼu meʼa ʼaia. . . . ʼE ko te ʼu meʼa ʼaia ʼaē ʼe fia ʼiloʼi e te kau ʼaselo.”​—1 Petelo 1:​1-5, 10-​12.

16, 17. (a) Koteā te lea faka polofeta ʼaē neʼe fai e Sehova moʼo tokoni ki te kau Sutea ʼo te ʼuluaki sēkulō ke nātou atalitali te Mesia? (b) Koteā te fua ʼo te lea faka polofeta ʼo Taniela ki te atalitali ʼa te kau Sutea ki te Mesia?

¹⁶ ʼAki tana polofeta ko Taniela​—ʼaē neʼe mālohi tana tui​—neʼe fai e Sehova he lea faka polofeta ʼo ʼuhiga mo “te ʼu vāhaʼa ʼe fitu.” ʼAki te lea faka polofeta ʼaia neʼe feala ai ki te kau Sutea ʼo te ʼuluaki sēkulō ke nātou ʼiloʼi te kua ōvi ʼo te temi ʼaē neʼe tonu ke hā ai te Mesia. Neʼe ʼui fēnei e te koga ʼo te lea faka polofeta ʼaia: “Mai te fakatotonu ʼaē ke toe fakatuʼu pea mo toe laga ia Selusalemi ʼo aʼu kia Mesia, te Takitaki, ʼe ʼi ai anai vāhaʼa e fitu, pea mo vāhaʼa e onogofulu-ma-lua.” (Taniela 9:​24, 25) ʼE ʼio fuli te kau popoto Sutea, mo Katolika, pea mo Polotesita ki te ʼui ʼaē ko te ʼu “vāhaʼa” ʼaē ʼe talanoa kiai te vaega, ʼe ko he ʼu vāhaʼa taʼu. Ko te ʼu “vāhaʼa” e 69 (ʼaē ko taʼu e 483) ʼaē ʼe tuʼu ia Taniela 9:​25 neʼe kamata ʼi te taʼu 455 ʼi muʼa ʼo totatou temi, ʼi te temi ʼaē neʼe fakagafua ai e te Hau Pelesia ko Artaxerxès kia Nehemia “ke [ina] toe fakatuʼu pea mo toe laga ia Selusalemi.” (Nehemia 2:​1-8) Neʼe fakaʼosi te ʼu vāhaʼa ʼaia ia taʼu e 483 ki muli age​—ʼi te taʼu 29 ʼo totatou temi, ʼi te temi ʼaē neʼe papitema ai ia Sesu pea mo fakanofo ai e te laumālie maʼoniʼoni, ʼo liliu ko te Mesia, peʼe ko Kilisito.​—Mateo 3:​13-​17.

¹⁷ ʼE mole tou ʼiloʼi pe neʼe mālama lelei te kau Sutea ʼo te ʼuluaki sēkulō ki te kamataʼaga ʼo te ʼu taʼu e 483. Kae ʼi te temi ʼaē neʼe kamata ai te minisitelio ʼo Soane Patita, “neʼe fakatalitali . . . te hahaʼi pea mo . . . fakakaukauʼi ʼi tonatou loto, ʼo nātou feʼuiʼaki ʼo ʼuhiga mo Soane: ‘ ʼE ko ia ʼapē koa ia Kilisito?’ ” (Luka 3:​15) Ko ʼihi hahaʼi kumi ʼo te Tohi-Tapu ʼe nātou fakapipiki te fakatalitali ʼaia pea mo te lea faka polofeta ʼo Taniela. ʼI tana fakamahino te vaega ʼaia, neʼe tohi fēnei e Matthew Henry: “ ʼE fakahā mai ʼi henī . . . ʼaki te fai faka mafola pea mo te fai papitema ʼa Soane, neʼe manatuʼi ai e te hahaʼi te Mesia, pea mo nātou manatu kua vave hā mai. . . . ʼI te temi ʼaia, neʼe fakaaʼu ʼo katoa te ʼu vāhaʼa e fitugofulu ʼo Taniela.” ʼE ʼui fēnei e te tohi Fakafalani Manuel Biblique, ʼaē neʼe tohi e Vigouroux, mo Bacuez, pea mo Brassac: “Neʼe ʼiloʼi e te hahaʼi kua vave katoa te ʼu vāhaʼa taʼu e fitugofulu ʼaē neʼe fakahā e Taniela; neʼe mole punamaʼuli he tahi ʼi tana logo ki te kalagaʼi e Soane Patita kua ōvi mai te puleʼaga ʼo te ʼAtua.” Neʼe tohi e te tagata poto Sutea ko Abba Hillel Silver, ʼo mulimuli ki te “faʼahiga lau ʼa te hahaʼi” te ʼu ʼaho, “neʼe nātou atalitali ke hā te Mesia ʼi te taʼu 25 ʼo aʼu ki te taʼu 50 ʼi te ʼuluaki sēkulō ʼo totatou temi.”

Tou Mulimuli Ki Te ʼu Meʼa ʼAē ʼe Hoko​—Kae Mole Tou Lau Te Temi

18. Logope la neʼe tokoni te lea faka polofeta ʼo Taniela ki te kau Sutea ke nātou ʼiloʼi te temi ʼaē neʼe tonu ke hā ai te Mesia, kae koteā ʼaē neʼe ina fakamoʼoni tāfito neʼe ko Sesu te Mesia?

¹⁸ Logope la ko te lau ʼo te temi neʼe lagi tokoni ki te kau Sutea ke nātou ʼiloʼi te temi ʼaē neʼe tonu ke hā ai te Mesia, kae ʼe fakahā e te tahi ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ko te lau ʼaia ʼo te temi neʼe mole tokoni ki te tokolahi ia nātou ke nātou tui papau neʼe ko Sesu te Mesia. Mole faʼa fualoa ʼi muʼa ʼo tana mate, neʼe fehuʼi fēnei e Sesu ki tana kau tisipulo: “Ko ai ia ʼau, ʼi te ʼui ʼa te hahaʼi?” Neʼe nātou tali fēnei: “Ko Soane Patita; ka ko ʼihi, ko Elia, pea ko ʼihi atu, ko he tahi ʼi te ʼu polofeta ʼāfea kua toe tuʼuake.” (Luka 9:​18, 19) ʼE mole he fakamatala ʼe ina fakahā mai neʼe fakaʼaogaʼi e Sesu te lea faka polofeta ʼo te ʼu vāhaʼa fakatātā ʼaia moʼo fakamoʼoni ʼaki ko ia te Mesia. Kae ʼi te tahi lakaga, neʼe ina ʼui fēnei: “ ʼE ʼau maʼu te fakamoʼoni ʼe lahi ake ʼi te fakamoʼoni ʼa Soane, he ko te ʼu gāue tonu ʼaē neʼe tuku mai e taku Tāmai ke ʼau fakahoko, te ʼu gāue tonu ʼaia ʼaē ʼe ʼau fai, ʼe nātou fakamoʼoni ʼo ʼuhiga mo ʼau, ko te Tāmai ʼaē neʼe ina fekauʼi mai ʼau.” (Soane 5:⁠36) Neʼe mole lau e Sesu te ʼu temi, kae ko tana fai faka mafola, mo te ʼu milakulo ʼaē neʼe ina fai, pea mo te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi tana mate (te pōʼuli faka milakulo, te mahae lua ʼo te lito ʼo te fale lotu, pea mo te mafuike) neʼe nātou fakamoʼoni ai neʼe ko ia te Mesia ʼaē neʼe fekauʼi mai e te ʼAtua.​—Mateo 27:​45, 51, 54; Soane 7:​31; Gāue 2:⁠22.

19. (a) Neʼe ʼiloʼi feafeaʼi e te kau Kilisitiano te kua ōvi mai ʼo te fakaʼauha ʼo Selusalemi? (b) He koʼe neʼe tonu ke lahi te tui ʼa te ʼu ʼuluaki Kilisitiano ʼaē neʼe feholaki mai Selusalemi?

¹⁹ ʼO toe feiā pe, ʼi te ʼosi mate ʼa Sesu, neʼe mole feala ke ʼiloʼi e te ʼu ʼuluaki Kilisitiano te ʼaho ʼaē ka hoko ai te fakaʼosi ʼo te tuʼu ʼo te ʼu faʼahiga meʼa faka Sutea. ʼE moʼoni, neʼe talanoa te lea faka polofeta ʼa Taniela ʼo te ʼu vāhaʼa fakatātā ki te fakaʼauha ʼo te tuʼu ʼaia. (Taniela 9:​26b, 27b) Kae neʼe tonu ke hoko te faʼahi ʼaia ʼi te hili ʼo te ʼu “vāhaʼa e fitugofulu” (ʼaē neʼe kamata ʼi te taʼu 455 ʼi muʼa ʼo totatou temi ʼo fakaʼosi ʼi te taʼu 36 ʼo totatou temi). Ko tona faka ʼuhiga, ʼi te ʼosi liliu ʼa te kau ʼuluaki Senitile ko he kau tisipulo ʼa Sesu ʼi te taʼu 36 ʼo totatou temi, neʼe kua fakalaka te kau Kilisitiano ʼi te temi ʼaē neʼe tonu ke hoko ai te ʼu meʼa ʼaē ʼe tuʼu ia Taniela kapite 9. ʼE ʼiloʼi anai e te kau Kilisitiano te kua ōvi ʼo te fakaʼosi ʼo te tuʼu faka Sutea ʼaki te ʼu meʼa ʼaē ka hoko, kae mole ko tanatou lau te temi. Ko te ʼu meʼa ʼaia, ʼaē neʼe fakakikite e Sesu, neʼe kamata hoko ʼi te taʼu 66 ʼo totatou temi, ʼi te temi ʼaē neʼe tauʼi ai e te ʼu kautau Loma ia Selusalemi pea mo nātou mavae mai ai. Neʼe ko he fealagia ʼaia ki te kau Kilisitiano agatonu pea mo nofo tokaga ke nātou ‘feholaki ki te ʼu moʼuga.’ (Luka 21:​20-​22) ʼI te mole feala ʼaē ke nātou lau fakatomuʼa te temi, neʼe mole ʼiloʼi ai e te kau ʼuluaki Kilisitiano ʼaia pe ko ʼafea ʼaē ka hoko ai te fakaʼauha ʼo Selusalemi. ʼE mahino ia neʼe tonu ke lahi tanatou tui, moʼo līaki tonatou ʼu ʼapi, mo tanatou ʼu gāueʼaga, pea mo tanatou ʼu fale fakatau koloā pea mo nonofo ʼi tuʼa ʼo Selusalemi lolotoga taʼu e fā, ʼo aʼu ki te toe liliu mai ʼo te ʼu kautau Loma ʼi te taʼu 70 ʼo totatou temi ʼo maumauʼi te tuʼu faka Sutea!​—Luka 19:​41-​44.

20. (a) He koʼe ʼe ʼaoga kia tatou te faʼifaʼitaki ʼo Noe, mo Moisese, pea mo te kau Kilisitiano ʼo te ʼuluaki sēkulō ʼo Sutea? (b) Koteā ʼaē ka tou talanoa anai kiai ʼi te alatike ʼaē ka hoa mai?

²⁰ Ohage ko Noe, mo Moisese, pea mo te kau Kilisitiano ʼo te ʼuluaki sēkulō ʼo Sutea, tou falala kia Sehova ia ʼaho nei ʼo tou tuku kia te ia ke ina fakatuʼutuʼu te ʼu temi pea mo te ʼu fasiga taʼu. Ko tatatou tui papau ʼaē ʼe tou maʼuʼuli ʼi te temi ʼo te fakaʼosi pea kua ōvi mai totatou hāofaki, ʼe mole fakalogo pe ki tatatou lau te ʼu temi, kae ʼe fakalogo tāfito ki te ʼu meʼa ʼaē ʼe hoko moʼoni, ʼo mulimuli ki te ʼu lea faka polofeta ʼo te Tohi-Tapu. Pea tahi ʼaē meʼa, logope la ʼe tou maʼuʼuli lolotoga ʼi te ʼi henī ʼa Kilisito, kae ʼe kei ʼaoga ke tou haga tui pea mo nofo fakaonoono. ʼE tonu ke hoko atu totatou maʼuli ʼo tou ʼamanaki ke hoko te ʼu meʼa ʼaē neʼe fakakikite e te Tohi-Tapu. ʼE tou talanoa anai ki te faʼahi ʼaia ʼi te alatike ʼaē ka hoa mai.

[Nota ʼi te lalo pasina]

Tou Toe Fakamanatu

◻ ʼO ʼuhiga mo te ʼu temi pea mo te ʼu fasiga taʼu ʼa Sehova, koteā ʼaē neʼe ʼui e Sesu ki tana ʼu ʼapositolo?

◻ Ko ʼaho ʼe fia ʼaē neʼe fakahā fakatomuʼa ai kia Noe te temi ʼaē ka hoko ai te Tulivio?

◻ Koteā ʼaē ʼe hā ʼaki ai neʼe mole ʼiloʼi lelei e Moisese pea mo te kau Iselaelite te temi ʼaē ka faka ʼāteaina ai nātou mai Esipito?

◻ ʼE ʼaoga feafeaʼi kia tatou te ʼu faʼifaʼitaki faka Tohi-Tapu ʼaē ʼe talanoa ki te ʼu temi pea mo te ʼu fasiga taʼu ʼa Sehova?

[Paki ʼo te pasina 11]

Ko te tui ʼa Noe neʼe ina faka fealagia kia ia ke falala kia Sehova ʼo ʼuhiga mo te fakatuʼutuʼu ʼo te temi