Te Fakamatala ʼo Te Maʼuli ʼo Noe ʼe ʼAoga Koa Kia Tatou?

ʼI TANA foaki te fakakikite ʼo ʼuhiga mo te fakaʼiloga ʼo tana ʼi henī pea mo te fakaʼosi ʼo te tuʼu ʼo te ʼu faʼahiga meʼa ʼaenī, neʼe ʼui fēnei e Sesu: “Ohage pe ko te ʼu ʼaho ʼaē ʼo Noe, ʼe toe feiā pe anai mo te ʼi henī ʼa te Foha ʼo te tagata.” (Mateo 24:​3, 37, MN ) ʼIo, neʼe fakakikite e Sesu ʼe tatau anai mo te temi ʼo Noe ia te ʼu meʼa ʼaē ka hoko ʼi totatou temi. Ko te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te temi ʼo Noe, ʼe feala ke maʼuhiga mo kapau ʼe moʼoni pea mo totonu tona fakamatala.

ʼE maʼuhiga koa te fakamatala ʼo te maʼuli ʼo Noe? ʼE ʼi ai koa hona ʼu fakamoʼoni ʼe ko he hisitolia moʼoni? ʼE tou lava ʼiloʼi papau koa te temi ʼaē neʼe hoko ai te Tulivio?

Ko Te Temi Fea ʼAē Neʼe Hoko Ai Te Tulivio?

ʼE fakahā mai e te Tohi-Tapu te fakahoahoa ʼo te ʼu meʼa neʼe hoko ʼi te temi, ke tou ʼiloʼi ai te kamataʼaga ʼo te hisitolia ʼo te tagata. Ia Senesi 5:​1-​29, ʼe tou maʼu ai te hōloga mai te fakatupu ʼo te ʼuluaki tagata ko Atama ʼo aʼu ki te tupu ʼo Noe. Neʼe kamata te Tulivio “ ʼi te taʼu onogeau ʼo te maʼuli ʼo Noe.”​—Senesi 7:​11.

Ke tou ʼiloʼi te temi ʼaē neʼe hoko ai te Tulivio, ʼe tonu ke tou kamata lau mai te taʼu maʼuhiga. Koia ʼaē, ʼe tonu ai ke tou fakaʼaogaʼi te taʼu ʼe fakamoʼoni kiai te hisitolia pea ʼe ʼalutahi mo te fakamatala ʼa te Tohi-Tapu. ʼAki te taʼu ʼaia, ʼe feala ke tou fakafuafua pea mo ʼiloʼi te temi ʼaē neʼe hoko ai te Tulivio ʼi te kaletalio ʼa Grégoire ʼaē ʼe tou fakaʼaogaʼi ʼi te temi nei.

Ko te taʼu 539 ʼi muʼa ʼo totatou temi, ʼe ko he taʼu maʼuhiga, he neʼe fakaʼauha ai ia Papiloni e te Hau Pelesia ko Siliusi. Ko te ʼu maka ʼa te kau Papiloni pea mo te ʼu tohi ʼa Diodore, mo Africanus, mo Eusèbe, pea mo Ptolémée, ʼe ko he ʼu fakamoʼoni ʼaia ʼo ʼuhiga mo tona temi hau. ʼAki te fakagafua ʼaē neʼe fai e Siliusi, neʼe mavae te toe ʼo te kau Sutea mai Papiloni pea neʼe nātou kaku ki tonatou fenua ʼi te taʼu 537 ʼi muʼa ʼo totatou temi. ʼI te Tohi-Tapu neʼe ko te fakaʼosi ʼaia ʼo te ʼu taʼu e 70 ʼo tanatou ʼaunofo ʼaē neʼe kamata mai te taʼu 607 ʼi muʼa ʼo totatou temi. Kapau ʼe tou lau te temi ʼo te kau tuʼi fakamāu, pea mo te ʼu hau ʼo Iselaele, ʼe tou ʼiloʼi ai ko te Mavae ʼa te kau Iselaele mai Esipito, neʼe hoko ʼi te taʼu 1513 ʼi muʼa ʼo totatou temi. Kapau ʼe tou lau fakaholomuli ia taʼu e 430, ʼo kamata mai te taʼu 1513 ʼi muʼa ʼo totatou temi, pea ko te Tohi-Tapu ʼe ina fakakaku tatou ki te taʼu 1943 ʼi muʼa ʼo totatou temi ʼaē neʼe fai ai e te ʼAtua tana fuakava mo Apalahamo. ʼOsi ʼaia, ʼe tonu ke tou lau te ʼu hahaʼi ʼaē neʼe tutupu pea mo te loaloaga ʼo tonatou temi maʼuli, ohage ko Tela, mo Naole, mo Seluke, mo Leu, mo Peleke, mo Epele, pea mo Sela, ʼo feiā mo Alepakesate, ʼaē neʼe tupu “ ʼi te ʼosi ʼo taʼu e lua ki te tulivio.” (Senesi 11:10-​32) Pea ʼe feala ai leva ke tou ʼiloʼi neʼe kamata te Tulivio ʼi te taʼu 2370 ʼi muʼa ʼo totatou temi.a

Te Kamata Tō ʼo Te ʼUa

ʼI muʼa ʼo hatatou vakaʼi te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te temi ʼo Noe, ʼe lagi lelei ke koutou lau ia Senesi kapite 7 vaega 11 ki te kapite 8 vaega 4. ʼO ʼuhiga mo te ʼua ʼaē neʼe tō, ʼe tou lau fēnei: “ ʼI te taʼu onogeau ʼo te maʼuli ʼo Noe [ʼi te taʼu 2370 ʼi muʼa ʼo totatou temi], ʼi te lua māhina, ʼi te ʼaho hogofulu-ma-fitu ʼo te māhina, ʼi te ʼaho ʼaia neʼe mafaʼa ai te ʼu matapuna fuli ʼo te moana lahi, pea neʼe ava ai te ʼu matapā ʼo te lagi.”​—Senesi 7:​11.

Neʼe vaevae e Noe te taʼu ko māhina e 12, pea ko te māhina e tahi ʼe ko ʼaho e 30. ʼI te temi muʼa, neʼe kamata te ʼuluaki māhina ʼo te taʼu ʼi te lotomalie ʼo te māhina ʼo Sepetepeli ʼi tatatou kaletalio. Ko te ʼua neʼe kamata tō ʼi “te lua māhina, ʼi te ʼaho hogofulu-ma-fitu ʼo te māhina” pea neʼe ʼua hoholo ia ʼaho e 40 pea mo po e 40 ʼi te māhina ʼo Novepeli pea mo Tesepeli ʼo te taʼu 2370 ʼi muʼa ʼo totatou temi.

ʼO ʼuhiga mo te Tulivio, ʼe tou toe lau fēnei: “Neʼe hoholo te lōmaki ʼo te kele ia ʼaho e teau nimagofulu. . . . Pea neʼe kamata hifo te vai mai te kele, ʼo hifohifo māmālie; pea neʼe mamaha ʼi te fakaʼosi ʼo te ʼu ʼaho e teau nimagofulu. Pea ʼi te fitu māhina, ʼi te hogofulu-ma-fitu ʼaho ʼo te māhina, neʼe tau te aleka ki te ʼu moʼuga ʼo Alalate.” (Senesi 7:⁠24–​8:4) Koia mai te temi ʼaē neʼe lōmaki ai te kele ʼo aʼu ki te temi ʼaē neʼe hifo ai te vai, neʼe ko ʼaho e 150, peʼe ko māhina e nima. Pea neʼe tau leva te aleka ki te ʼu moʼuga ʼo Alalate ʼi te māhina ʼo ʼApelili ʼo te taʼu 2369 ʼi muʼa ʼo totatou temi.

Koutou lau ʼi te temi nei ia Senesi 8:​5-​17. Neʼe lagi hā te ʼu tumutumu ʼo te ʼu moʼuga ia māhina e lua vaelua ki muli age (ko ʼaho e 73), “ ʼi te hogofulu māhina [Sūnio], ʼi te ʼuluaki ʼaho ʼo te māhina.” (Senesi 8:5)b Hili kiai māhina e tolu (ko ʼaho e 90)​—ʼi te “taʼu onogeau ma tahi [ʼo Noe], ʼi te ʼuluaki māhina, ʼi te ʼuluaki ʼaho ʼo te māhina,” peʼe ʼi te lotomalie ʼo Sepetepeli ʼi te 2369 ʼi muʼa ʼo totatou temi​—neʼe toʼo e Noe te ʼato ʼo te aleka. Pea neʼe feala ke sio “ko te kele kua moamoa.” (Senesi 8:​13) Pea hili te māhina katoa pea mo ʼaho e 27 (ko ʼaho e 57), “ ʼi te lua māhina, ʼi te ʼuafulu-ma-fitu ʼaho ʼo te māhina [ʼi te lotomalie ʼo Novepeli 2369 ʼi muʼa ʼo totatou temi], neʼe moamoa te kele.” Pea neʼe hū ki tuʼa ia Noe pea mo tona famili ki te kele kua moamoa. Koia, ko Noe pea mo tona famili neʼe nātou nonofo ʼi te aleka ʼi te taʼu katoa pea mo ʼaho e hogofulu (ko ʼaho e 370).​—Senesi 8:​14.

Koteā ʼaē ʼe fakamoʼoni kiai te ʼu fakamatala fakalelei ʼo te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi tona temi totonu? ʼE tou mahino ki te faʼahi ʼaenī: Ko te polofeta Hepeleo ko Moisese ʼaē neʼe ina tohi ia te Senesi ʼo fakatafito ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe fakahā age, neʼe ina fakamatala te ʼu meʼa neʼe hoko moʼoni, kae neʼe mole ko he ʼu fagana. Koia, ʼe ʼaoga ʼaupito kia tatou te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te Tulivio.

Neʼe Koteā Te Manatu ʼa ʼIhi Tagata ʼAē Neʼe Nātou Tohi Ia Te Tohi-Tapu ʼo ʼUhiga Mo Te Tulivio?

ʼO hilifaki ki te fakamatala ʼa Senesi, ʼe lahi te ʼu fakamatala ʼi te Tohi-Tapu ʼe talanoa kia Noe peʼe ko te Tulivio. Ohage la:

(1) ʼE ko te tagata fai kumi ko Esitalasi, neʼe talanoa kia Noe pea mo tona ʼu foha (ko Semi, Kami, pea mo Safeti) ʼi te hōloga ʼo te puleʼaga ʼo Iselaele.​—1 Fakamatala 1:​4-​17.

(2) ʼI tana lisi ʼo ʼuhiga mo te ʼu kui ʼa Sesu Kilisito, ko te tōketā pea mo tagata faitohi Evaselio ko Luka, neʼe talanoa ai ʼo ʼuhiga mo Noe.​—Luka 3:​36.

(3) ʼI tana faitohi ki tona ʼu tēhina Kilisitiano, ʼe tuʼa lahi te palalau ʼa te ʼapositolo ko Petelo ki te Tulivio.​—2 Petelo 2:5; 3:​5, 6.

(4) ʼE talanoa te ʼapositolo ko Paulo ki te tui lahi ʼa Noe, ʼi tana faʼu te aleka moʼo hāofaki ai tona famili.​—Hepeleo 11:7.

ʼE tou lava ʼui koa, ko te ʼu tagata faitohi faka Tohi-Tapu ʼaia, neʼe nātou lotolotolua ʼo ʼuhiga mo te Tulivio? ʼE mahino ia neʼe nātou faka tui neʼe hoko moʼoni te hisitolia ʼaia.

Ko Sesu Pea Mo Te Tulivio

Neʼe ʼuluaki maʼuli ia Sesu Kilisito ʼi te lagi. (Tāʼaga Lea 8:​30, 31) ʼI te temi ʼo te Tulivio neʼe ko te laumālie neʼe maʼuli ʼi te lagi. ʼI tana mamata ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te Tulivio, ʼe foaki mai e Sesu ʼi te Tohi-Tapu ia te fakamoʼoni lahi ʼo ʼuhiga mo Noe pea mo te Tulivio. Neʼe ʼui fēnei e Sesu: “Ohage pe ko te ʼu ʼaho ʼaē ʼo Noe, ʼe toe feiā pe anai mo te ʼi henī ʼa te Foha ʼo te tagata. Ohage pe ko te ʼu ʼaho ʼaia ʼi muʼa ʼo te tulivio: neʼe nātou kakai pea mo ʼiʼinu, ko te hahaʼi tagata neʼe nātou ʼohoana pea ko te hahaʼi fafine neʼe foaki ke ʼohoanaʼi, ʼo aʼu ki te ʼaho ʼaē neʼe hū ai ia Noe ki te aleka; pea neʼe mole nātou fakatokagaʼi he meʼa ʼo aʼu ki te haʼu ʼa te tulivio pea neʼe ʼave fuli ai ia nātou, ʼe toe feiā pe anai mo te ʼi henī ʼa te Foha ʼo te tagata.”​—Mateo 24:37-​39, MN.

Neʼe feala koa ke fakaʼaogaʼi e Sesu he fagana moʼo fakatokagaʼi ia tatou ki te ʼamanaki fakaʼosi ʼo te tuʼu ʼo te ʼu faʼahiga meʼa ʼaenī? Kailoa ia! ʼE tou falala neʼe ina fakaʼaogaʼi te faʼifaʼitaki moʼoni ʼo ʼuhiga mo te tautea ʼaē neʼe fakahoko e te ʼAtua ki te kau agakovi. ʼE moʼoni, neʼe ʼi ai te kau mamate, kae ʼe tou maʼu te fakaloto fīmālie ʼi tatatou ʼiloʼi ʼaē ko Noe pea mo tona famili neʼe hāofaki nātou ʼi te Tulivio.

Ko “te ʼu ʼaho ʼaē ʼo Noe” ʼe ʼaoga ʼaupito ki te hahaʼi ʼaē ʼe maʼuʼuli ʼi te temi nei, ʼi te temi ʼo “te ʼi henī ʼa te Foha ʼo te tagata,” ʼaē ko Sesu Kilisito. Kapau ʼe tou lau te fakamatala fuli ʼo te Tulivio ʼaē neʼe tohi e Noe, ʼe tou falala ai ʼe ko he tohi ʼo he hisitolia moʼoni. Koia ʼe ʼaoga ʼaupito ai kia tatou ia te fakamatala mai te ʼAtua ʼaē ʼe tuʼu ʼi te tohi ʼo Senesi ʼo ʼuhiga mo te Tulivio. ʼE feala mo tatou ia ʼaho nei ke tou nonofo ʼi te puipui ʼa Sehova ʼaki tatatou tui ki te sakilifisio faitotogi ʼa Sesu ohage ko Noe, mo tona ʼu foha, pea mo tonatou ʼu ʼohoana ʼaē neʼe nātou tui ki te fakatuʼutuʼu ʼaē neʼe fai e te ʼAtua moʼo hāofaki ia nātou. (Mateo 20:28) Pea tahi, ʼe feala hatatou falala ʼe tou kau anai ʼi te hahaʼi ʼaē ka maʼuʼuli ʼi te fakaʼosi ʼo te tuʼu ʼo te ʼu faʼahiga meʼa ʼaenī, ohage ko te tohi ʼo te maʼuli ʼo Noe, ʼaē ʼe fakahā ai neʼe hāo ia ia pea mo tona famili ʼi te Tulivio ʼaē neʼe fakaʼauha ai te mālama heʼe lotu ʼo te temi ʼaia.

[Kiʼi nota]

[Talanoa ʼo te pasina 5]

Neʼe Nātou Maʼuli Loa Feiā Koa?

ʼE ʼUI fēnei e te Tohi-Tapu: “Ko te ʼu ʼaho fuli ʼo Noe neʼe ko taʼu e hivageau nimagofulu pea mate.” (Senesi 9⁠:29) Ko te kui ʼa Noe ʼaē ko Metusela, neʼe maʼuli ia taʼu e 969​—⁠ko te tagata ʼaia e tahi neʼe maʼuli loaloaga feiā. Ko te ʼu taʼiake e hogofulu mai ia Atama kia Noe, ʼe fakafuafua ʼe laka ia taʼu e 850 ia te loaloaga ʼo te maʼuli ʼo te tagata. (Senesi 5⁠:​5-31) Neʼe maʼuʼuli loa feiā koa te hahaʼi ki muli age?

ʼI te kamata neʼe fakatuʼutuʼu e te ʼAtua ke maʼuli heʼegata ia te tagata. Neʼe fakatupu te ʼuluaki tagata, ia Atama ʼaki te fealagia ʼaē ke ʼaua naʼa gata tona maʼuli mo kapau neʼe talagafua ki te ʼAtua. (Senesi 2⁠:​15-17) Kae neʼe talagataʼa ia Atama pea neʼe ina pulihi ai te fealagia ʼaia. Hili taʼu e 930 ʼo tona maʼuli, pea hifohifo māmālie tona maʼuli ʼo aʼu ki tana mate, pea neʼe toe liliu ia Atama ki te kele ʼaē neʼe toʼo mai ai. (Senesi 3⁠:19; 5⁠:⁠5) Neʼe tuku holo e te ʼuluaki tagata ia te agahala mo te mate ki tona hōloga fuli.​—⁠Loma 5⁠:⁠12.

Kae ko te hahaʼi ʼaē neʼe kei ōvi ki te temi haohaoa ʼo Atama neʼe loaloaga tonatou maʼuli ia nātou ʼaē neʼe tutupu ake kae kua nātou mamaʼo mai te temi haohaoa. Koia, ko te loaloaga ʼo te maʼuli ʼo te tagata ʼi muʼa ʼo te Tulivio, neʼe teitei ōvi ki te ʼu taʼu e afe, pea ʼi te hili ʼo te Tulivio neʼe hifo fakapunamaʼuli tona maʼuli. Ohage la, ko Apalahamo neʼe maʼuli pe ia taʼu e 175. (Senesi 25⁠:⁠7) Pea hili kiai taʼu e 400 ʼo te ʼosi mate ʼo te pateliaka agatonu ʼaia, neʼe tohi fēnei e te polofeta ko Moisese: “Ko te ʼu ʼaho ʼo totatou ʼu taʼu ʼe ko taʼu pe e fitugofulu; peʼe ko taʼu e valugofulu, mo kapau ʼe makehe totatou mālohi, kae ʼe ko he ʼu taʼu ʼo te malaʼia pea mo te ʼu meʼa kovi.” (Pesalemo 90⁠:10) Ko te ʼaluʼaga ʼo totatou temi ʼe tatau mo te temi ʼo Moisese.

[Talanoa ʼo te pasina 6, 7]

Mai Te Fakagafua e Siliusi Ki Te Kau Sutea Ke Nātou Toe Liliu, ʼo Kamata Lau Mai Te Tulivio ʼo Te Temi ʼo Noe

537 Te fakatotonu ʼa Siliusic

Taʼu e 68

1513 Te mavae ʼa Iselaele mai Esipito

1943 Te fakatuʼutuʼu ʼo te fuakava ʼa Apalahamo

Taʼu e 205

2148 Te tupu ʼo Tela

Taʼu e 222

2370 Te kamataʼaga ʼo te Tulivio

[Nota ʼi te lalo pasina]