Neʼe Akonakiʼi Koa e Te ʼUluaki ’Ēkelesia Ko Te ʼAtua ʼe Ko He Tahitolu?

ʼUluaki Fahaʼi—Neʼe Akonakiʼi Koa e Sesu Pea Mo Tana Kau Tisipulo Te Tahitolu?

Neʼe akonakiʼi koa e Sesu pea mo tana kau tisipulo te Tahitolu? Lolotoga ʼo te ʼu sekulo ki muli mai, neʼe akonakiʼi koa te fahaʼi ʼaia e te ʼu pule ʼo te ’Ēkelesia? Neʼe kamata feafeaʼi koa te akonaki ʼaia? Pea koʼe koa ʼe maʼuhiga ke ʼiloʼi te moʼoni ʼo ʼuhiga mo te tui ʼaia? Ko te alatike ʼaenī ʼe kamata ʼaki te ʼuluaki fahaʼi ʼi te Tule Leʼo ka haʼu ʼe hā ai niʼihi alatike ʼo ʼuhiga mo te ʼu fehuʼi ʼaenī.

KO NĀTOU ʼaē ʼe nātou ʼiloʼi ko te Tohi-Tapu ʼe ko te Folafola ʼa te ʼAtua ʼe nātou ʼiloʼi papau ko tonatou maʼua ko te fakahā ki te hahaʼi fuli he akonaki ʼo ʼuhiga mo te Tupuʼaga. Ko ia, ʼe nātou ʼiloʼi ai ko te akonaki ka nātou fakahā ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua ʼe tonu ia ke moʼoni.

Neʼe fakatotonuʼi e te ʼAtua “te ʼu kaumeʼa” ʼo Sopo koteʼuhi neʼe mole nātou fakahā te moʼoni. “Neʼe ʼui age e Sehova kia Elifase, te Temanite: ‘Kua lahi toku ʼita kia te koe pea mo tou ʼu kaumeʼa e tokolua, koteʼuhi neʼe mole koutou fakahā, te moʼoni ʼo ʼuhiga mo ʼau, ohage ko taku tagata faifekau ia Sopo.’ ” — Sopo 42:7.

ʼI tana palalau ki te fakatuʼuake, neʼe ʼui e te ʼapositolo ko Paulo ko tatou “ko te kau fakamoʼoni loʼi ʼa te ʼAtua” mo kapau ānai ʼe tou akonaki he ʼu faʼahiga meʼa neʼe mole ina fai (1 Kolonito 15:15). ʼE fēnei foki mo te akonaki ki te fakatuʼuake, ʼe tonu ke tou fakatokaga mokā ʼe tou akonaki he faʼahiga meʼa ʼo ʼuhiga mo te ʼaluʼaga totonu ʼo te ʼAtua!

Te akonaki ʼo te Tahitolu

Ko te ʼu ’Ēkelesia ʼo te keletiate kua hokohoko fuli pe tanatou akonaki ko te ʼAtua e ko te Tahitolu. Neʼe ʼui e te Encyclopedie katolika (pilitānia) ʼo ʼuhiga mo te Tahitolu ko te “akonaki tāfito ʼaia ʼo te lotu faka kilisitiano”, pea ʼe ina faka ʼuhiga fēnei:

“ ʼI te logo tahi Fakaʼatua, e ko te ʼu ʼipotasi e tolu: te Tāmai, te ʼAlo, pea mo te Laumālie Maʼoniʼoni; ko te ʼu ʼipotasi ʼaia e tolu ʼe nātou kehekehe. Ko ia ʼi te fakatā ʼa Atanase: ‘ko te Tāmai e ʼAtua, ko te ʼAlo e ʼAtua, pea ko te Laumālie Maʼoniʼoni e ʼAtua, pea ʼe mole ko he ʼu ʼAtua e tolu ka ko te ʼAtua pe ia e tahi.’ (...) ʼE nātou heʼe gata pea ʼe nātou tatau: ʼe nātou ʼalu tahi, neʼe mole fakatupu nātou pea ʼe nātou mālolohi fuli¹.”

ʼE foaki mai e te Encyclopédie baptiste (pilitānia) te manatu ʼe tatau. Koʼeni te manatu ʼe tou lau ʼi ai:

“[Ko Sesu] ko (...) te Sehova heʼe gata. (...) Ko te Laumālie Maʼoniʼoni ko Sehova. (...) Ko te ʼAlo pea mo te Laumālie ʼe tatau mo te Tāmai. Kapau ko ia ko Sehova, ʼe feiā foki ia mo nāua².

Neʼe fakatūʼa nātou ʼaē neʼe fakafeagai

ʼI te taʼu 325 ʼo totatou temi, ʼi te fakatahi neʼe fai ʼi Nise ʼi Asia Minea, neʼe fai ai te fakatuʼutuʼu ʼo ʼui fēnei ko te ʼAlo ʼo te ʼAtua e “ ʼAtua moʼoni”, ohage ko te Tāmai e “ ʼAtua moʼoni”. ʼI te Fakatuʼutuʼu ʼaia, neʼe ʼui fēnei:

“Kae kia nātou ʼaē ʼe nātou ʼui, neʼe ʼi ai [he temi] e [ko te ʼAlo] neʼe mole maʼuli ia, pea ʼi muʼa ʼo tana tupu neʼe mole maʼuli ia pea neʼe tupu ia mai te noa; pe ʼe ko te ʼAlo ʼo te ʼAtua e ko te tahi ia ʼaia ʼipotasi pe ʼe kehe tona ʼaluʼaga, pe neʼe fakatupu ia, pea neʼe fakalogo ia ki te ʼu fetofetogi; ko nātou ʼaia, ʼe fakatūʼa ia e te ’Ēkelesia katolika³.”

Kae, ko ia ʼaē ʼe tui ko te ʼAlo pea mo te Tāmai ʼe mole heʼe gata pe ʼe ko te ʼAlo neʼe fakatupu ʼo tautea ki te mate heʼe gata. ʼE feala hatatou fakakaukauʼi te talatuʼu ʼo te fahaʼi ʼaia ki te maʼuli ʼo te tokolahi neʼe tui.

ʼI te taʼu 381 ʼo totatou temi, ko te tahi fakatahi neʼe fai ʼi Constantinople pea neʼe ʼui fēnei ai ʼe tonu ke tou ʼatolasio pea mo faka kolōlia ki te laumālie maʼoniʼoni ohage pe ko te Tāmai pea mo te ʼAlo. Taʼu e tahi ki muli mai, ʼi te 382 ʼo totatou temi, neʼe fai ai te fakatahi ʼi Constantinople ʼo ʼui ai ko te laumālie maʼoniʼoni e ʼatua⁴. ʼI te taʼu pe ʼaia, ʼi muʼa ʼo he fakatahi neʼe fai ʼi Loma, ko te tuʼi tapu ko Tamase neʼe ina fakahā te ʼu akonaki ʼaē neʼe fakatūʼa e te ’Ēkelesia. Ko te tohi ʼaia, neʼe higoaʼi ko te Tome ʼo Tamase, neʼe tuʼu ai te ʼu manatu ʼaenī:

“Ko ia ʼaē ʼe mole tui ko te Tāmai ʼe heʼe gata, ko te ʼAlo ʼe heʼe gata, pea ko te Laumālie Maʼoniʼoni ʼe heʼe gata: ko ia ʼaia ʼe fakatūʼa.”

“Ko ia ʼaē ʼe mole tui ko te ʼAlo ʼo te ʼAtua e ʼAtua moʼoni, ohage ko te Tāmai e ʼAtua moʼoni, ʼe ia ia te mālohi katoa, ʼo ina ʼiloʼi te meʼa fuli pea ʼe tatau ia mo te Tāmai, ko ia ʼaia ʼe fakatūʼa.”

“Ko ia ʼaē ʼe mole tui ko te Laumālie Maʼoniʼoni (...) e ʼAtua moʼoni, (...) ʼe ia ia te mālohi katoa pea ʼe ina ʼiloʼi te meʼa fuli, (...) ko ia ʼaia ʼe fakatūʼa.”

“Ko ia ʼaē ʼe mole tui ko te tokotolu ʼaia: te Tāmai, te ʼAlo pea mo te Laumālie Maʼoniʼoni, ko te ʼu tagata moʼoni, ʼe nātou tatau, ʼo heʼe gata, ʼo nātou pule ki te ʼu meʼa ʼe hā pea mo te ʼu meʼa ʼe fakapulipuli, pea ʼe nātou mālolohi fuli, (...) ko ia ʼaia ʼe fakatūʼa.”

“Ko ia ʼaē ʼe ina ʼui ko te [ʼAlo ʼaē neʼe] haʼu ki te kele neʼe mole nofo ia ʼi selo mo tana Tāmai ʼi te temi neʼe nofo ai ia ʼi te kele, ko ia ʼaia ʼe fakatūʼa.”

“Ko ia ʼaē, ʼe ina ʼui ko te Tāmai e ʼAtua, ko te ʼAlo e ʼAtua pea ko te Laumālie Maʼoniʼoni e ʼAtua, (...) ka mole ina ʼui ia ko nātou ʼaia ko te ʼAtua pe ʼe tahi, (...) ko ia ʼaia e fakatūʼa⁵.”

Ko te kau Sesuite ʼaē neʼe nātou fakaliliu te ʼu vaega ʼaenī mai te faka latina neʼe nātou ʼui fēnei: “Ko te tuʼi tapu St. Celesitino I (422-432) neʼe ina taʼofi ia te tohi ʼaia ohage ko he lao; ʼe feala tona fakaʼaogaʼi ko he ʼu fakatuʼutuʼu ʼo te tui⁶.” Ko te tagata ʼaē ko Edmund Fortman neʼe ina ʼui fēnei, ko te Tome e ko te “akonaki tāfito ʼo te tahitolu⁷.”

Kapau ʼe koutou kau ki he ’Ēkelesia ʼe ina tali te akonaki ʼo te Tahitolu, ʼe feala koa ha koutou ʼui ko te ʼu manatu ʼaia e ko te fakaʼuhiga ʼaia ʼo takotou tui? Tahi ʼaē meʼa, ʼe koutou ʼiloʼi koa, ko te tali ʼaē ʼo te akonaki ʼo te Tahitolu ʼe akonakiʼi e te ʼu ’Ēkelesia ʼe tonu ke tui neʼe nofo Sesu ʼi selo ʼi te temi ʼaē neʼe nofo ai ia ʼi te kele? Ko te akonaki ʼaia ʼe tatau mo te akonaki ʼaē neʼe fakatuʼutuʼu e Atanase, te tagata pule ʼo te ʼēkelesia ʼi te IV sekulo, ʼi te tohi ʼaē ko tona kupu tāfito De lʼIncarnation:

“Ko te Folafola [ia Sesu] neʼe mole nofo ia ʼi Tona loto sino, pea ko Tana hā kakano neʼe mole tapu ia tana nofo ʼi he tahi fahaʼi. Ka fegaūgaūe ʼaki ia, ʼe hoko atu aipe tana takitaki te ʼatulaulau, ʼo fai ʼaki Tona poto pea mo Tona mālohi. (...) ʼE ko ia tuʼumaʼu pe ko te Matapuna ʼo te maʼuli ʼo te ʼatulaulau katoa, ʼo ʼafio ʼi te meʼa fuli pe, kae takatuʼa pe ia ia meʼa fuli⁸.”

Koteā te akonaki ʼo te Tahitolu?

ʼE ʼui ʼe ʼihi ko te tui ʼaē ki te Tahitolu e ko te tui pe ia ko Sesu e ʼAtua. Ko ʼihi ko te tui pe ia ki te Tāmai, te ʼAlo pea mo te laumālie maʼoniʼoni.

Kae, ko te fakasiosio leleiʼi ki te ʼu Fakatuʼutuʼu ʼa te keletiate ʼe hā mai ai ʼe mole tatau ia mo te ʼu manatu ʼa te ʼēkelesia. ʼE ina fakahā mai ko te Tahitolu ʼe mole ko he manatu ʼe faigafua tatatou mālama ki ai. Ko te meʼa ʼaia, e ko he tatānaki ʼo he ʼu manatu kehekehe lolotoga ʼo te ʼu sekulo ʼo feala ai te faʼu ai ʼo te fakatuʼutuʼu ʼaia.

Ko te manatu ʼaē neʼe feala ke tou fai ʼo ʼuhiga mo te Tahitolu ʼi te ʼosi ʼo te fakatahi ʼi Constantinople (381 ʼo totatou temi), ko te Tome ʼo Tamase (382 ʼo totatou temi), te fakatā ʼa Atanase ʼaē neʼe hā ki muli mai, pea mo ʼihi atu tohi ʼe feala ai ke tou mahino lelei ki te ʼuhiga ʼo te akonaki ʼaia ki te keletiate. ʼE tou ʼiloʼi ai te ʼu manatu ʼaenī:

1. ʼE ʼi ai ānai ʼi te Fakaʼatua ʼipotasi e tolu: te Tāmai, te ʼAlo pea mo te laumālie maʼoniʼoni.

2. Ko te ʼu ʼipotasi ʼaia takitokotahi ʼe heʼe gata, ʼe mole he tahi neʼe tupu muʼa pe ʼe muli ʼi he tahi.

3. ʼE nātou mālolohi fuli, mole he tahi ʼe mālohi pe ʼe vaivai ʼi he tahi.

4. ʼE nātou ʼiloʼi te ʼu meʼa fuli ʼo te ʼatulaulau.

5. Ko nātou takitokotahi e ʼAtua moʼoni.

6. Kae, ʼe mole ko he ʼu ʼAtua e tolu, ko te ʼAtua pe ia e tahi.

Ko ia, ko te akonaki ʼaē ʼo te Tahitolu ʼe ko he fakatahi ʼo he ʼu manatu faigataʼa neʼe tou sioʼi nei pe te ʼu faʼahi ʼaē ʼe maʼuhiga, kapau ʼe tou fakasiosio lelei ki te fahaʼi ʼaia ʼe hā ānai ia niʼihi ʼu manatu. Ko ia, kapau ʼe tou tuku kehe he manatu e tahi ʼo ʼuhiga mo te fahaʼi ʼaia, pea ko te meʼa ʼaē kei toe ʼe mole ko te akonaki ia ʼo te Tahitolu ʼa te keletiate. Ko te mahino tāfito ki te akonaki ʼaia, ʼe tonu ke tou fakaʼaogaʼi fuli.

Ko te mahino lelei ki te mata ʼi tohi ʼaē “Tahitolu” ʼe tonu ke tou fehuʼi fēnei: Ko te akonaki ʼaia neʼe fai akonakiʼi koa e Sesu pea mo tana kau tisipulo? Kapau ko ia ʼaia, pea ʼe tonu ia ke tou maʼu te fakatuʼutuʼu ʼaia ʼi te ʼuluaki sekulo ʼo totatou temi. Pea ko te ʼu meʼa fuli ʼaē neʼe akonakiʼi e Sesu pea mo tana kau tisipulo ʼe tuʼu ia ʼi te Tohi-Tapu, pe ʼe ko te akonaki ʼaia ʼo te Tahitolu ʼe tuʼu ʼi te Tohi-Tapu, pe ʼe mole tuʼu ʼi ai. Kapau ʼe tuʼu ia ʼi ai, ʼe tonu ke hā lelei.

ʼE mole feala hatatou manatu ko Sesu pea mo tana kau tisipulo neʼe nātou fai he akonaki ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua kae mole nātou fakahā nātou pe ko ai ia ia totonu, heʼe nātou ʼiloʼi lelei pe ko nātou ʼaē ʼe tui, ʼe nātou foaki ānai tonatou maʼuli maʼa te ʼAtua. Ko Sesu mo tana kau tisipulo neʼe tonu ke nātou faka maʼuhigaʼi te akonaki ʼaia.

Tou vakaʼi te Tohi-Tapu

Ia Gāue kapite 17, vaega 11, ʼe ʼui ai ko ʼihi ʼe higoaʼi nātou ko te kau “agaʼi ʼaliki” koteʼuhi he neʼe nātou ‘fakasiosioʼi te Tohi-Tapu ʼi te ʼaho fuli ʼo vakaʼi pe ʼe ko te moʼoni’ ʼaē neʼe fakahā age e Paulo kia nātou. Tou tokoniʼi te ʼu hahaʼi ʼaia ke nātou vakaʼi ʼi te Tohi-Tapu te ʼu akonaki ʼa Paulo, ia ia ʼaē ko te ʼapositolo. Ko te fahaʼi ʼaia ʼe tonu ke tou fai.

Tou manatuʼi ko te Tohi-Tapu neʼe “haʼu ia mai te ʼAtua” pea ʼe tonu ia ke fakaʼaogaʼi moʼo “fakatotonuʼi te ʼu meʼa fuli, moʼo fakatotonu ʼo te faitotonu, ke liliu te tagata ʼa te ʼAtua ko he tagata faiva katoa ia mea fuli moʼo fai ʼo he gāue lelei.” (2 Timoteo 3:16, 17.) Ko ia, ko te Tohi-Tapu ʼe haohaoa katoa, ʼo ʼuhiga mo tana ʼu akonaki. Kapau ko te Tahitolu ʼe moʼoni, ʼe tonu ia ke tuʼu ʼi te Tohi-Tapu.

ʼE mātou fakaafe koutou ke koutou fakasiosioʼi te Tohi-Tapu, tāfito te ʼu tohi faka keleka e 27, ʼo vakaʼi ai pe neʼe akonakiʼi e Sesu mo tana kau tisipulo he Tahitolu. Lolotoga takotou kumi te fahaʼi ʼaia, koutou fai te ʼu fehuʼi ʼaenī:

1. ʼE ʼi ai koa he vaega e tahi ʼo te Tohi-Tapu ʼe tuʼu ai te “Tahitolu”?

2. ʼE ʼi ai koa he vaega e tahi ʼo te Tohi-Tapu ʼe ʼui mai ai ko te ʼAtua e ko te ʼu ʼipotasi e tolu, te Tāmai, te ʼAlo pea mo te laumālie maʼoniʼoni, pea ko te ʼu ʼipotasi ʼaia e ko te ʼAtua pe ʼe tahi?

3. ʼE ʼi ai koa he vaega ʼe tahi ʼe ʼui mai ai ko te Tāmai, te ʼAlo pea mo te laumālie-maʼoniʼoni ʼe nātou tatau ʼi te meʼa fuli, ʼo heʼe gata, mo mālolohi, ʼi tonatou tuʼulaga pea mo tanatou popoto?

ʼE feala takotou kumi, ʼe mole koutou maʼu ānai he vaega ʼi te Tohi-Tapu ʼe tuʼu ai te “Tahitolu”, mole he vaega ʼe ʼui mai ai ko te Tāmai, te ʼAlo pea mo te laumālie maʼoniʼoni ʼe tatau nātou ʼi te ʼu meʼa fuli, ʼo heʼe gata, ʼo mālolohi, ʼi tonatou tuʼulaga pe ʼe ko tonatou poto. ʼE mole ʼi ai he vaega ʼe tahi ʼe tuʼu ai ko te ʼAlo ʼe tatau ia mo te Tāmai ʼi te ʼu fahaʼi ʼaia, pea kapau ʼe tuʼu he vaega feiā ʼi te Tohi-Tapu ʼe mole ina fakamoʼoni ia te Tahitolu, he ko te akonaki ʼaia ʼe mole palalau ia ki he tokolua, kae ko te tokotolu, pea ʼe mole he fahaʼi ʼo te Tohi-Tapu ʼe ʼui ai ko te laumālie maʼoniʼoni ʼe tatau ia mo te Tāmai.

Te ʼu manatu ʼa te ʼu tagata fai tohi-tapu

Tokolahi nātou ʼi te ʼu tagata fai tohi-tapu, tatau ai foki mo nātou ʼe tui ki te Tahitolu ʼe nātou ʼiloʼi ʼe mole tuʼu te akonaki ʼaia ʼo te Tahitolu ʼi te Tohi-Tapu. Koʼeni, tona fakamoʼoni, ʼe tou lau ʼi te Encyclopédie ʼo te ʼu Lotu (pilitānia):

“Ia ʼaho nei, ko te ʼu tagata popoto feiā ki te kau teolosia ʼe nātou ʼiloʼi ko te Tohi-Tapu faka hepeleo ʼe mole tuʼu ai te Tahitolu. (...) Logope ko te Tohi-Tapu faka hepeleo ʼe ina higoaʼi te ʼAtua ko te tāmai ʼo te kau Iselaele pea ʼe ina fakatuʼutuʼu te ʼu palalau ʼaenī ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua ohage ko te Folafola (davar), Laumālie (rouah), Agapoto (hokhmah), pea mo tana Hā (shekhinah), e ko te fakakinauʼi ia ʼo te Tohi ʼĀfea ke ina fakatahiʼi te ʼu manatu ʼaia moʼo fakamoʼoni ʼo te Tahitolu ʼaē neʼe hā ki muli mamaʼo mai.

“Ko ia, ko te ʼu tagata popoto pea mo te kau teolosia ʼe nātou ʼiloʼi ko te Tauhi Foʼou ʼe mole tuʼu ai te akonaki ʼaē ʼo te Tahitolu. Ko te ʼAtua te Tāmai e ko te matapuna ia ʼo te ʼu meʼa fuli ʼaē (Pantokrator) ʼo feiā foki mo te tāmai ʼo Sesu Kilisito; ‘Tāmai’ ʼe mole ko he higoa faka tuʼulaga neʼe foaki ki te ʼuluaki tagata ʼo te Tahitolu, kae ʼe ʼalu tahi ia mo te ʼAtua. (...)

“ ʼI te tohi ʼo te Tauhi Foʼou ʼe mole tuʼu ai he leʼo ʼo loto ʼo he ʼiloʼi papau ʼo ʼuhiga mo te fakaʼapelua ʼo te ʼuhiga ʼo te ʼAtua (‘te tahitolu ʼinoʼino lua’), ʼe mole tuʼu ai foki he palalau ʼo ʼuhiga mo te fakatuʼutuʼu ʼo te akonaki ʼaia ki muli mai (hupostasis, ousia, substantia, subsistentia, prosôpon, persona). (...) ʼE ko te moʼoni te ʼui ʼaē ko te akonaki ʼaia neʼe mole faka tui ki ai te Tohi-Tapu⁹.”

Ohage ko te hisitolia ʼo te akonaki ʼaia, koʼeni te fahaʼi ʼe tou lau ʼi te Nouvelle Encyclopédie britannique (pilitānia):

“Ko te mata ʼi tohi ʼaē Tahitolu ʼe mole tuʼu ia ʼi te tohi ʼo te Tauhi Foʼou. Ko te akonaki ʼaia neʼe heʼeki fakahāhā fakahagatonu ia. (...)

“Ko te akonaki ʼaia neʼe hāhā mamalie mai pe ia lolotoga te ʼu sekulo pea ʼi te lotolotoga ʼo te ʼu fakafihi. (...)

“ Neʼe mole ko te IV sekulo ʼaē neʼe hā ai tonatou kehekehe pea mo te fakatahiʼi ʼo tonatou ʼalu tahi ki he tauhi faka talatuku ki te ʼatua e tahi ia ʼipotasi e tolu¹⁰.”

ʼE tou lau te manatu tatau ʼaenī ʼi te Nouvelle Encyclopédie Katolika (pilitānia.) ʼo ʼuhiga mo te kamataʼaga ʼo te Tahitolu:

“Ko te ʼu tagata popoto pea mo te kau teolosia, tatau aipe mo te tokolahi ʼi te kau katolika, ʼe nātou ʼiloʼi ʼe mole ʼaoga ke palalau ki te Tahitolu ʼi te tohi ʼo te Tauhi Foʼou kae mole fai he ʼu taʼofi maʼuhiga ki ai. Ko te kau popoto ʼo te hisitolia ʼo te ʼu talatuku pea mo te kau teolosia ʼe nātou ʼiloʼi, takitokotahi, kapau ʼe tou palalau ki te tahitolu, ʼe tou mavae mai te lotu faka kilisitiano, ki te fakaʼosi ʼo te fā sekulo. Neʼe hoki ko te temi ʼaia ko te akonaki ʼaē neʼe higoaʼi ko te Tahitolu, ‘te ʼAtua e tahi ia ʼipotasi e tolu’, neʼe liliu ia ko he fahaʼi tāfito ʼo te maʼuli pea mo te manatu faka kilisitiano. (...)

“Māʼia pe la mo te manatu ʼaia neʼe mole tuʼu ia mai te kamataʼaga; ko te fua ʼaia ʼo te ʼu sekulo e tolu ʼo te faʼu ʼo te akonaki ʼaia.”

Ko he “moʼoni koa”?

ʼE lagi ʼui ānai ʼe nātou ʼaē ʼe tui ki te Tahitolu ʼe palalau te Tohi-Tapu ki te Tahitolu ohage ko he moʼoni. Kae, ko te manatu ʼaia ʼe mamaʼo atu ia mo fakatuʼutuʼu ʼaē ʼo te Tohi-Tapu. ʼE ko he manatu pe ia moʼo fakahoko ai te manatu ʼa te ʼu pule lotu ʼaē neʼe nātou faiga ki te akonaki ʼaia kae ʼe mole tuʼu ia ʼi te Tohi-Tapu.

Koutou fai te fehuʼi ʼaenī: He koʼe ko te Tohi-Tapu ʼe palalau “ki he meʼa ʼe mole moʼoni” ʼi tona akonaki maʼuhiga, ʼaē ʼo ʼuhiga mo te ʼaluʼaga ʼo te ʼAtua? Ko te Tohi-Tapu ʼe ina fakamālama leleiʼi mai te ʼu meʼa ʼo ʼuhiga mo niʼihi atu puani tāfito; he koʼe leva ia ʼe mole fai feiā leva ia ʼo ʼuhiga mo te fahaʼi ʼaenī, ʼaē ʼe maʼuhiga? Kapau ko ia neʼe ko te Tahitolu, ko te Tupuʼaga ʼo te ʼatulaulau neʼe mole feala koa ke ina fakahā fakalelei ʼi te Tohi-Tapu ia ia ʼaē neʼe ina faʼu te ʼatulaulau?

Koʼeni te tupuʼaga ʼaē ʼo te mole akonakiʼi e te Tohi-Tapu te Tahitolu, heʼe mole ko he akonaki faka tohi-tapu. Kapau ko te ʼAtua ʼe ko he Tahitolu, ka na ʼaua la neʼe ina fakahā fakaleleiʼi mai ke feala ai he palalau ʼa Sesu pea mo tana kau tisipulo ki te fahaʼi ʼaia ki niʼihi hahaʼi. Pea ko te mālama tāfito ʼaia neʼe feala fakatuʼu leva ʼi te Folafola ʼa te ʼAtua. Ko te ʼAtua neʼe mole ina tuku ia te ʼu tagata heʼe haohaoa ke nātou fefihi ʼi te fehuʼi ʼaia ʼi te ʼu sekulo ki muli mai.

Koteā te fakahā ia ʼo he fakasiosio agatonu ki te ʼu vaega ʼo te Tohi-Tapu, ʼaē ʼe ʼui e nātou ʼe tui ki te Tahitolu, ʼe palalau ia ki te Tahitolu? Ko te ʼu vaega ʼaia ʼe mole palalau ia ki te Tahitolu ʼaē ʼe akonakiʼi e te keletiate. Ko te kau teolosia ʼe nātou faigaʼi ke nātou fefuli ʼaki te Tohi-Tapu ke ina tali tanatou ʼu manatu ʼo ʼuhiga mo te Tahitolu. Ka ko te ʼu manatu ʼaia ʼo ʼuhiga mo te Tahitolu ʼe mole tuʼu ia ʼi te ʼu tohi. ʼI tona fakahagatonu, ʼe ʼalu kehe ia mo te fakamoʼoni ʼaē ʼe tuʼu ʼi te Tohi-Tapu katoa.

Ko te vaega neʼe nātou toʼo moʼo fakamoʼoni ki ai te Tahitolu ʼe tuʼu ia Mateo 28:19, 20, ʼe palalau ai ki te Tāmai, te ʼAlo pea mo te laumālie maʼoniʼoni. ʼE ʼui e ʼihi ʼe palalau ai ki te Tahitolu. Kae koutou lau muʼa te ʼu vaega ʼaia. ʼE ʼui ai koa ko te ʼu ʼipotasi e tolu ia ʼAtua e tahi pea ʼe nātou tatau ʼo heʼe gata, ʼo mālolohi, tonatou tuʼulaga pea mo tonatou popoto? Kailoa. ʼE toe feiā foki mo ʼihi atu vaega ʼe palalau ai ki te Tāmai, te ʼAlo pea mo te laumālie maʼoniʼoni.

Kae kia nātou ʼaē, ʼe nātou loto ke nātou fakaʼaogaʼi te ʼu vaega ia Mateo 28:19, 20, ʼo ʼuhiga mo te kupu ʼaē ʼaki te higoa takitokotahi ki te Tāmai, te ʼAlo pea mo te laumālie maʼoniʼoni, tou koleʼi nātou ke nātou fakasiosioʼi pe ʼe feafeaʼi tona fakaʼaogaʼi, ʼo ʼuhiga mo Apalahamo pea mo Isaake ʼaē ʼe tuʼu ia Senesi 48:16. — Jérusalem; Traduction du monde nouveau.

Ko nātou ʼaē ʼe tui ki te Tahitolu ʼe nātou fakaʼaogaʼi te vaega ʼo Soane 1:1 ʼaē, ʼi te tahi ʼu fakaliliu ʼe palalau ai ki te “Folafola” ʼo ʼui fēnei neʼe nofo ia “mo te ʼAtua” pea ko ia ko te “ ʼAtua”. Ko ʼihi fakaliliu ʼo te Tohi-Tapu ʼe nātou ʼui ko te Folafola ʼe “ ʼatua” pe ʼe ko he “mālohi fakaʼatua”, kae ʼe mole palalau tāfito ia ki te ʼAtua, kae ki he tahi mālohi. Ko ia, ko te vaega ʼaia ʼe fakahā mai ai ko te “Folafola” neʼe “nofo ia” mo te ʼAtua. ʼE mole feala foki te fahaʼi ʼaia mo kapau ko ia te ʼAtua ʼaia. Logope te ʼu manatu kehekehe ʼo ʼuhiga mo te “Folafola”, koʼeni te moʼoni, ʼi te vaega ʼe palalau ai ki te tokolua, kae mole ko te tokotolu. Ko ia, kapau ʼe tou fakasiosioʼi ʼaki tatatou tui te ʼu vaega ʼaia ʼe fakaʼaogaʼi moʼo taʼofi ki ai te akonaki ʼo te Tahitolu ʼe tou sisio ai ʼe mole moʼoni iaa.

ʼE tonu ke tou vakaʼi te tahi manatu: kapau neʼe akonaki te Tahitolu e Sesu pea mo tana kau tisipulo pea ko te ʼu pule ʼo te ʼēkelesia ki muli mai neʼe feala ānai ke nātou akonakiʼi te fahaʼi ʼaia. Ko te ʼu tagata ʼaia, ʼaē ʼe tou higoaʼi ʼi te temi nei ko te ʼu Patele ʼapositolika, neʼe nātou akonakiʼi koa te Tahitolu? Koʼenā te manatu ka tou vakaʼi ānai ʼi te lua fahaʼi ʼo te alatike ʼaē ʼe hā ʼi te Tule Leʼo ka haʼu.

Lisi ʼo te ʼu tohi neʼe fakaʼaoga

1. The Catholic Encyclopedia, 1912, tohi numelo XV, pasina 47.

2. The Baptist Encyclopœdia, takitaki e William Cathcart, 1883, pasina 1168, 1169.

3. A Short History of Christian Doctrine, ʼa Bernhard Lohse, neʼe ta ʼi te taʼu 1980, pasina 53.

4. Ibid., pasina 64, 65.

5. LʼEglise enseigne, ʼi te fakaliliu ʼa John Clarkson, S.J., John Edwards, S.J., William Kelly, S.J., pea mo John Welch, S.J., 1955, pasina 125 ki te 127.

6. Ibid., pasina 125.

7. The Triune God, ʼa Edmund Fortman, ne ʼe ta ʼi te taʼu 1982, pasina 126.

8. De lʼIncarnation, ʼi te fakaliliu ʼa Penelope Lawson, neʼe ta ʼi te taʼu 1981, pasina 27, 28.

9. The Encyclopedia of Religion, Mircea Eliade, takitaki ki te tohi ʼaia, 1987, tohi numelo 15, pasina 54.

10. The New Encyclopœdia Britannica, ko tona ta tuʼa 15 ʼaenī 1985, tohi numelo 11, pasina 928.

11. New Catholic Encyclopedia, 1967, tohi numelo XIV, pasina 295.

[Nota ʼi te lalo pasina]

[Paki ʼo te pasina 15]

’Ēkelesia ʼo Tagnon, ʼi Falani.