Neʼe kua vave ʼaho pe ʼi te temi ʼae neʼe fakafisi ai Petelo kia Sesu, ʼi tona tuʼa tolu. Neʼe kua ʼosi te faifakamau kaka ʼa te Sanetualio pea neʼe kua natou mavetevete. Kaʼe ʼi te Feliaono uhu, neʼe natou toe fakatahitahi, lagi moʼo fakaha neʼe faitotonu te faifakamau ʼae neʼe natou fai ʼi te poʼuli, ʼae neʼe mole gafua ʼi te lao. Neʼe natou ʼaumai ia Sesu ʼo fakatuʼu ʼi ʼonatou muʼa.

Neʼe natou toe kole fenei age: “Kapau ko koe ko Kilisito, tala mai.” Neʼe tali fenei age e Sesu: “Tatau aipe pe ʼe au tala atu, kaʼe ʼe mole kotou tui anai ki ai. Pea kapau ʼe au fakafehuʼi koutou, ʼe mole kotou tali mai anai.” Kaʼe, ʼaki he lototoʼa, neʼe fakaha age e Sesu neʼe ko ia ʼae neʼe talanoa fakatomuʼa ki ai ia Taniela 7:13. Neʼe ina ui fenei: “ ʼI te temi leva ʼaeni, ʼe heka anai te Foha ʼo te tagata ʼi te toʼomataʼu ʼo te ʼAtua mafimafi.”—Luka 22:67-69; Mateo 26:63.

Neʼe natou hoko atu fenei: “Ko koe koa te ʼAlo ʼo te ʼAtua?” Neʼe tali fenei age e Sesu: “Kua kotou tali pe kotou ki ai.” ʼAki tana tali ʼaia, neʼe hage kua fakatonuhia ai tanatou tukugakoviʼi ia Sesu takua neʼe laukovi ki te ʼAtua. Koia, neʼe natou fehuʼi fenei ai: “ ʼE ʼaoga koa he tahi age fakamoʼoni?” (Luka 22:70, 71; Maleko 14:64) Neʼe natou haʼi ai ia Sesu pea natou taki ia ia ki te Kovana Loma ko Posio Pilato.

Neʼe lagi sio ia Sutasi Isekaliote ki te ʼave ʼo Sesu kia Pilato. ʼI te mahino ʼa Sutasi neʼe kua fakatuʼā ia Sesu, neʼe hage neʼe fakahemala pea mo lotomamahi. Kaʼe neʼe mole haga ia ki te ʼAtua moʼo fakaha tana fakahemala moʼoni. Neʼe alu ia ʼo liufaki te ʼu foʼi piesi siliva ʼe 30 ki te kau pelepitelo pule, pea mo ina ui fenei kia natou: “Kua au agahala ʼi taku lavakiʼi te tagata faitotonu ʼaia.” Kaʼe neʼe natou tali fefeka fenei age: “Kotea tona ʼuhiga kia matou? ʼA koe pe tona vakaʼi!”—Mateo 27:4.

Neʼe laku e Sutasi te ʼu foʼi piesi siliva ʼe 30 ki te fale lotu pea neʼe toe agahala ʼi tana fia fakamate. ʼI te fia tautau e Sutasi tona kia, ko te vaʼa ʼakau ʼae neʼe ina haʼi ki ai te maea neʼe lagi fasi. Neʼe to ifo ki te ʼu maka, ʼo mafahi ai tona sino.—Gaue 1:17, 18.

Neʼe kei hegihegi ʼi te temi ʼae neʼe ʼave ai ia Sesu ki te ʼapi ʼo Posio Pilato. Kaʼe neʼe mole fia hu ki loto te kau Sutea ʼae neʼe natou ʼave ia ia. Neʼe natou manatu ʼe natou heʼe maʼa anai mo kapau ʼe natou fakatahi mo te hahaʼi ʼae ʼe mole Sutea. Pea ʼe mole feala anai ke natou kau ki te kai ʼae ʼi te ʼaho 15 ʼo Nisani, te ʼuluaki ʼaho ʼo te ʼAho Lahi ʼo Te ʼu Pane Hala Fakatupu, ʼae neʼe fai ʼi te temi ʼo te Pasikate.

Neʼe haʼu ia Pilato ki tuʼa, ʼo ina fehuʼi fenei kia natou: “Kotea te tukugakovi ʼae ʼe kotou fai ʼo ʼuhiga mo te tagata ʼaeni?” Neʼe natou tali fenei ki ai: “Ka na neʼe mole fai la e te tagata ʼaeni he meʼa ʼe kovi, neʼe mole matou ʼaumai ia ia kia koe.” Neʼe lagi manatu ia Pilato neʼe natou faigaʼi ke natou fakaneke ia ia ke ina fai te meʼa ʼae neʼe natou loto ki ai. Koia, neʼe ina ui fenei: “Kotou toʼo ia ia pea kotou fakamauʼi ia ia ʼo mulimuli ki takotou lao.” Neʼe ha te fia faifakapo ʼa te kau Sutea, ʼi tanatou tali fenei ki ai: “ ʼE mole gafua ʼi te lao ke matou matehi he tahi.”—Soane 18:29-31.

ʼI tona ʼuhiga moʼoni, kapau neʼe natou matehi ia Sesu lolotoga te Pasikate, pea neʼe feala ke hoko he maveuveu ʼi te hahaʼi, he neʼe fakaʼapaʼapaʼi e te tokolahi ia Sesu. Kaʼe kapau neʼe faigaʼi e te kau Sutea ke haga te kau Loma ʼo matehi ia Sesu, ʼaki te tukugakovi ʼae neʼe fakafeagai ia Sesu ki te puleʼaga Loma, pea ʼe manatu anai te hahaʼi neʼe mole honatou pikipikiga ʼi te faʼahi ʼaia.

Neʼe mole fakaha e te kau takitaki lotu kia Pilato tanatou fakatuʼā ia Sesu, takua neʼe laukovi ki te ʼAtua. Kaʼe neʼe natou fakaha age he tahi ʼu tukugakovi hala, ʼo natou ui fenei: “Neʼe matou maʼu ia te tagata ʼaeni [1] ʼe ina fakamaveu totatou fenua, [2] ʼo ina tapuʼi te totogi ʼo te ʼu tukuhau kia Sesale, pea mo [3] ina ui ko ia ia Kilisito te hau.”—Luka 23:2.

Neʼe fakafofoga e Pilato te puleʼaga ʼo Loma, koia neʼe tonu ai ke ina vakaʼi te tukugakovi ʼo ʼuhiga mo te ui ʼae e Sesu ʼe ko ia ko te hau. Neʼe toe hu ia Pilato ki tona ʼapi, ʼo ina pauʼi age ia Sesu. Pea neʼe ina fehuʼi fenei kia te ia: “ ʼE ko koe koa te Hau ʼo te kau Sutea?” ʼI tona fakahagatonu, neʼe fia iloʼi e Pilato pe neʼe maumauʼi e Sesu te lao ʼo te puleʼaga Loma, ʼi tana ui ʼae ko ia ʼe ko he hau pea neʼe fakafeagai ai kia Sesale. Neʼe lagi fia iloʼi e Sesu pe kotea te tahi ʼu meʼa neʼe iloʼi e Pilato ʼo ʼuhiga mo ia. Koia, neʼe fehuʼi fenei e Sesu ki ai: “ ʼE ke fai koa te fehuʼi ʼaia he ʼe ko tau manatu ʼaia, pe neʼe palalau atu niʼihi kia koe ʼo ʼuhiga mo au?”—Soane 18:33, 34.

Neʼe fia fakaha e Pilato neʼe mole ina iloʼi he meʼa ʼo ʼuhiga mo Sesu kaʼe neʼe fia mahino ki ai, koia neʼe ina tali fenei age: “ ʼE ko au koa ko he Sutea?” Neʼe ina hoko atu fenei: “ ʼE ko tau hahaʼi totonu pea mo te kau pelepitelo pule ʼae neʼe natou ʼaumai koe kia au. Kotea ʼae neʼe ke fai?”—Soane 18:35.

ʼI te tali ʼae neʼe fai e Sesu kia Pilato, neʼe talanoa tafito ki te Puleʼaga, pea ʼe mahino papau ia neʼe lahi te punamaʼuli ʼa Pilato.

Neʼe mole faigaʼi e Sesu ke ina fufu kia Pilato ʼe ko ia moʼoni ʼe ko he hau. Kaʼe neʼe mole he tupuʼaga ke mataku ia te kau Loma ʼi tona Puleʼaga. Neʼe ui fenei e Sesu: “ ʼE mole kau toku Puleʼaga ʼi te malama ʼaeni. Ka na pau la neʼe kau toku Puleʼaga ʼi te malama ʼaeni, neʼe tau taku hahaʼi ke mole ʼave au ki te kau Sutea. Kaʼe ʼe mole kau toku Puleʼaga ʼi te malama ʼaeni.” (Soane 18:36) ʼEi, ʼe ʼi ai te Puleʼaga ʼo Sesu, kaʼe ʼe mole kau ʼi te malama ʼaeni.

Neʼe fia iloʼi papau e Pilato pe neʼe mahino lelei ki te ʼu palalau ʼa Sesu. Koia neʼe ina fehuʼi fenei kia te ia: “Pea ta ko koe ko te hau?” Neʼe fakaha e Sesu kia Pilato neʼe tonu tana mahino, ʼo ina tali fenei age: “ ʼE ko koe totonu ʼae ʼe ke ui ko au ko te hau. Neʼe au tupu ʼuhi ko te faʼahi ʼaeni, pea neʼe au haʼu ki te malama ʼaeni ʼuhi ko te faʼahi ʼaeni, ke au fakamoʼoni ʼo ʼuhiga mo te moʼoni. Ko ʼae ʼe kau ki te moʼoni ʼe fakalogo ia ki toku leʼo.”—Soane 18:37.

ʼI muʼa atu, neʼe ui fenei e Sesu kia Tomasi: “Ko au te ala, mo te moʼoni pea mo te maʼuli.” Pea ʼi te lakaga leva ʼaeni, neʼe ui e Sesu kia Pilato neʼe fekauʼi mai ia ia ki te kele ke ina fakamoʼoni ʼo ʼuhiga mo “te moʼoni,” tafito te moʼoni ʼo ʼuhiga mo tona Puleʼaga. Neʼe fia nofo agatonu ia Sesu ki te moʼoni, tatau aipe pe ʼe tonu ke mate. Neʼe fehuʼi fenei e Pilato: “Kotea ia te moʼoni?” kaʼe neʼe mole ʼamanaki ia ki he tahi fakamahino. Kia ia, neʼe kua feʼauga pe te ʼu meʼa ʼae neʼe logo ki ai, moʼo fakamauʼi ia te tagata ʼaia.—Soane 14:6; 18:38.

Neʼe toe liliu ia Pilato ki te hahaʼi ʼae neʼe fakatalitali ʼi tuʼa. Neʼe lagi tuʼu ia Sesu ʼi ʼona tafa, ʼi te temi ʼae neʼe ina ui fenei ai ki te kau pelepitelo pule pea mo natou ʼae neʼe fakatahi mo natou: “ ʼE mole au maʼu he hala ʼi te tagata ʼaeni.” ʼI tanatou iita ʼi te tonu ʼaia, neʼe hoko atu pe tanatou ui fenei: “ ʼE ina fakamaveu te hahaʼi ʼaki tana faiakonaki ʼi Sutea katoa, ʼo kamata mai Kalilea ʼo aʼu mai ki heni.”—Luka 23:4, 5.

Neʼe lagi punamaʼuli ia Pilato ʼi te fehiʼa ʼa te kau Sutea kia Sesu. Neʼe hoko atu pe te kalaga ʼa te kau pelepitelo pule pea mo te kau takitaki Sutea, koia neʼe fehuʼi fenei ai e Pilato kia Sesu: “ ʼE mole ke logo koa la ki te ʼu tukugakovi fuli ʼae ʼe natou fai ʼo ʼuhiga mo koe?” (Mateo 27:13) Neʼe mole gu ia Sesu. Neʼe punamaʼuli ia Pilato ʼi tana nofo fakalogologo, logo la te ʼu tukugakovi mamafa ʼae neʼe fai ʼo ʼuhiga mo ia.

Neʼe fakaha e te kau Sutea neʼe “kamata mai Kalilea” ia te faiakonaki ʼa Sesu. Neʼe mahino ai kia Pilato ko Sesu ʼe ko he tagata Kalilea. Neʼe ina iloʼi leva te meʼa ʼae neʼe feala ke ina fai ke mole ina fakamauʼi ai ia Sesu. Ko Helote Atipasi (te foha ʼo Helote Lahi) neʼe ko te pule ʼo Kalilea, pea neʼe ʼi Selusalemi ʼi te temi ʼaia ʼo te Pasikate. Koia neʼe ʼave ai e Pilato ia Sesu kia Helote. Neʼe ko Helote Atipasi ʼae neʼe ina fakatotonu ke tuʼusi te ʼulu ʼo Soane Patita. Pea ki muli age, ʼi tana logo ʼae neʼe fakahoko e Sesu he ʼu milakulo, neʼe mataku naʼa meʼa age pe neʼe ko Soane kua fakatuʼuake.—Luka 9:7-9.

Neʼe fiafia ia Helote ʼi tana ʼamanaki sio kia Sesu. Neʼe mole ʼuhi he neʼe fia tokoni kia Sesu, pe neʼe ina fia iloʼi pe ʼe moʼoni te ʼu tukugakovi ʼae neʼe fai ʼo ʼuhiga mo Sesu. Kailoa ia, kaʼe neʼe ko tana fia iloʼi meʼa fuli pe, pea “neʼe fakaʼamu ia ke sio ki hana fakahoko he milakulo.” (Luka 23:8) Kaʼe neʼe mole fakaha age e Sesu he meʼa kia Helote. ʼI tona ʼuhiga moʼoni, ʼi te faifehuʼi ʼa Helote, neʼe mole tali age e Sesu. Neʼe iita ia Helote mo tana kau solia, ʼo natou “fakalainoaʼi” ia Sesu. (Luka 23:11) Neʼe natou fakatui kia te ia he teu taulekaleka pea natou manukiʼi ia ia. Pea neʼe fakaliliu leva e Helote ia Sesu kia Pilato. Koia, neʼe liliu ai leva ia Helote mo Pilato ʼo kaumeʼa, kaʼe ki muʼa atu neʼe nā fefehiʼaʼaki.

ʼI te toe liliu ʼa Sesu, neʼe pauʼi e Pilato te kau pelepitelo pule, mo te kau pule Sutea pea mo te hahaʼi, pea neʼe ina ui fenei age: “Neʼe au fakafehuʼi ia ia ʼi ʼokotou muʼa, kaʼe neʼe mole au maʼu ʼi te tagata ʼaeni he fakamoʼoni ki te ʼu tukugakovi ʼae ʼe kotou fai kia ia. Pea neʼe toe feia pe mo Helote, koia ʼae neʼe ina toe fakaliliu mai ia ia, he neʼe mole ina fai he meʼa ʼe tonu ai ke matehi ia ia. Koia, ʼe au tauteaʼi anai ia ia pea mo fakaʼateainaʼi.”—Luka 23:14-16.

Neʼe fia fakaʼateainaʼi e Pilato ia Sesu, he neʼe ina iloʼi neʼe ʼaumai e te kau pelepitelo kia ia ʼuhi ko tonatou maheka. ʼI te faigaʼi e Pilato ke ina fakaʼateainaʼi ia Sesu, neʼe fakaha age he tahi tupuʼaga ke ina fai te faʼahi ʼaia. ʼI tana heka ʼi te fakamauʼaga, neʼe fekau e tona ʼohoana ke fakaha ia te logo ʼaeni kia ia: “ ʼAua naʼa ke fai he meʼa ki te tagata faitotonu ʼaena, koteʼuhi neʼe au mamahi ʼaupito ʼuhi ko ia ʼi taku moemisi [ʼe mahino ia neʼe haʼu mai te ʼAtua] ʼi te ʼaho ʼaeni.”—Mateo 27:19.

Neʼe tonu ke fakaʼateainaʼi e Pilato te tagata ʼaeni ʼae neʼe mole ina fai he meʼa ʼe kovi. Kotea anai ka ina fai?

Neʼe ui fenei e Pilato ki te hahaʼi ʼae neʼe natou fia matehi ia Sesu: “Neʼe mole au maʼu ʼi te tagata ʼaeni he fakamoʼoni ki te ʼu tukugakovi ʼae ʼe kotou fai kia ia. Pea neʼe toe feia pe mo Helote.” (Luka 23:14, 15) Pea neʼe fakaʼaogaʼi leva e Pilato te tahi puleʼaki moʼo haofaki ia Sesu, ʼo ina ui fenei ki te hahaʼi: “ ʼO mulimuli ki takotou agaʼi fenua, ʼe au fakaʼateainaʼi anai he tagata ʼi te Pasikate. Koia, ʼe kotou loto koa ke au fakaʼateainaʼi ia te Hau ʼo te kau Sutea?”—Soane 18:39.

Neʼe iloʼi e Pilato neʼe ʼi ai te tagata pilisoni neʼe higoa ko Palapasi, neʼe ko he tagata kaihaʼa, mo agatuʼu pea mo faifakapo. Koia neʼe fehuʼi fenei e Pilato: “Ko ai ʼae ʼe kotou loto ke au fakaʼateainaʼi, ko Palapasi peʼe ko Sesu ʼae ʼe higoa ko Kilisito?” Neʼe fakaneke e te kau pelepitelo pule ia te hahaʼi ke natou kole ke fakaʼateainaʼi ia Palapasi, kaʼe mole ko Sesu. Pea neʼe toe fehuʼi fenei e Pilato: “Ko ai ia naua ʼe kotou loto ke au fakaʼateainaʼi?” Neʼe kalaga fenei te hahaʼi: “Ko Palapasi.”—Mateo 27:17, 21.

Neʼe punamaʼuli ia Pilato, ʼo ina fehuʼi fenei: “Pea kotea ʼae ʼe tonu ke au fai kia Sesu ʼae ʼe higoa ko Kilisito?” Neʼe natou kalaga fuli fenei: “Ke tutuki ia ia ki he pou!” (Mateo 27:22) Neʼe ko he meʼa fakaufiufi tanatou kole age ke matehi te tagata neʼe mole hana hala. Koia neʼe kole fenei e Pilato: “Kotea tona tupuʼaga? Kotea te aga ʼae ʼe kovi neʼe fai e te tagata ʼaia? Neʼe mole au maʼu ia ia he hala ʼe tonu ai ke matehi ia ia. Koia, ʼe au tauteaʼi anai ia ia pea mo fakaʼateainaʼi.”—Luka 23:22.

Logo la te ʼu faiga liuliuga ʼa Pilato, kaʼe neʼe kalaga fenei te hahaʼi ʼae neʼe iita: “Ke tutuki ia ia ki he pou!” (Mateo 27:23) Neʼe fakaʼaʼasili e te kau takitaki lotu ia te iita ʼa te hahaʼi, ʼaki tanatou loto ʼae ke matehi ia Sesu. Kaʼe neʼe mole ko he tahi neʼe ina fai he meʼa ʼe kovi pe neʼe faifakapo. Neʼe natou fia matehi he tahi neʼe mole hana hala, ia ʼaho ʼe nima ki muʼa atu, neʼe natou fakatalitali ia ia ohage ko he Hau ʼi tana hu ki Selusalemi. Kapau neʼe nonofo te ʼu tisipulo ʼa Sesu ʼi te lotolotoiga ʼo te hahaʼi, lagi neʼe natou fakalogologo pea mo faiga ke mole iloʼi natou.

Neʼe sio ia Pilato neʼe mole he fua ʼo ʼana faiga, kaʼe neʼe tupu ai te maveuveu ʼa te hahaʼi. Koia, neʼe ina toʼo ai he moʼi vai mo fanofano ia muʼa ʼo te hahaʼi. Pea neʼe ina ui fenei kia natou: “ ʼE au maʼa mai te toto ʼo te tagata ʼaeni. ʼA koutou pe tona vakaʼi.” Maʼia pe la mo te faʼahi ʼaia, kaʼe neʼe mole fetogi e te hahaʼi tanatou manatu. Neʼe natou ui fenei: “Ke to tona toto kia matou pea mo ʼamatou fanau.”—Mateo 27:24, 25.

Neʼe lahi age te fia fakafimalieʼi e te kovana te loto ʼo te hahaʼi ʼi tana fia fai te meʼa ʼae neʼe ina iloʼi neʼe faitotonu. Koia, ʼo mulimuli ki tanatou kole, neʼe tuku age e Pilato ia Palapasi ki te hahaʼi. Neʼe huʼi e te kau solia te ʼu kofu ʼo Sesu pea natou huipiʼi ia ia.

ʼI te ʼosi huipiʼi e te kau solia ia Sesu, neʼe natou ʼave ia ia ki te ʼapi ʼo te kovana, pea neʼe natou fakamaʼopoʼopo ia te kau solia fuli. Neʼe hoko atu tanatou gaohi koviʼi ia Sesu. Neʼe natou fai he pale talatala ʼo natou ʼai ki tona ʼulu. Neʼe toe fakatoʼo e te kau solia he kaho ki tona nima mataʼu pea natou fakatui kia te ia he pulupulu huʼa lotuma, ohage ko te pulupulu ʼae ʼe tui e te kau ʼaliki. Neʼe natou manukiʼi fenei ia ia: “Fakaʼapaʼapa atu, Hau ʼo te kau Sutea!” (Mateo 27:28, 29) ʼO hilifaki ki ai, neʼe natou ʼanuʼanuhi ia Sesu pea natou haga fepaʼaki ia ia. Neʼe natou toʼo leva te kaho ʼae neʼe ʼi tona nima, ʼo natou ta ʼaki tona ʼulu, pea neʼe ulu loloto te ʼu tala ʼo tana “pale,” ʼae neʼe natou fai moʼona fakalainoaʼi.

Neʼe punamaʼuli ʼaupito ia Pilato ʼi te nofo fakalogologo ʼa Sesu pea mo tana kei malohi. Koia, neʼe toe faigaʼi e Pilato ke mole hona pikipikiga mo te mate ʼo Sesu, ʼo ina ui fenei: “ ʼE au ʼaumai ia ia ki tuʼa ke kotou iloʼi ai ʼe mole au maʼu hana hala.” Neʼe manatu koa e Pilato, kapau ʼe ina ʼaumai ia Sesu ki tuʼa, ʼe fakaʼofaʼofa anai te hahaʼi ʼi tanatou sisio ki ʼona lavea pea mo te toto? ʼI te tuʼu ʼa Sesu ia muʼa ʼo te hahaʼi lotofefeka ʼaia, neʼe ui fenei e Pilato: “Koʼeni ia te tagata!”—Soane 19:4, 5.

Logo la tona ta pea mo tona lavea, kaʼe neʼe nofo fakalogologo pe ia Sesu pea mo lotololomi. ʼE mahino ia, neʼe malave kia Pilato he neʼe ha ʼi ʼana palalau tana fakaʼapaʼapa pea mo tana fakaʼofaʼofa kia Sesu.

Logo la te gaohi koviʼi pea mo te manukiʼi ʼo Sesu, ko te ʼu faiga ʼa Pilato ke fakaʼateainaʼi ia ia neʼe mole malave ia ki te kau pelepitelo pule pea mo natou ʼae neʼe lagolago kia natou. Neʼe mole natou loto ke ʼi ai he meʼa ʼe ina taʼofi tanatou fakatuʼutuʼu ʼae ke matehi ia Sesu. Neʼe natou kalaga fenei: “Ke tutuki ia ia ki he pou! Ke tutuki ia ia ki he pou!” Neʼe tali fenei e Pilato kia natou: “Kotou toʼo e koutou totonu ia ia pea mo kotou matehi ia ia, koteʼuhi ʼe mole au maʼu hana hala.”—Soane 19:6.

Neʼe mole feala ki te kau Sutea ke natou fakalotoʼi ia Pilato ke ina matehi ia Sesu, logo la tanatou tukugakoviʼi ʼae neʼe agatuʼu Sesu ki te puleʼaga Loma. Kaʼe ʼe feafeaʼi leva mo kapau ʼe natou tukugakoviʼi ia Sesu, takua neʼe laukovi ki te ʼAtua? Neʼe ko te tukugakovi ʼaia neʼe natou fai ʼi te fakamauʼi e te Sanetualio ia Sesu. Koia, neʼe natou ui fenei kia Pilato: “ ʼE ʼi ai tamatou lao, pea ʼo mulimuli ki te lao ʼaia ʼe tonu ia ke mate, koteʼuhi neʼe ina ui ko ia te ʼalo ʼo te ʼAtua.” (Soane 19:7) Ko te tahi tukugakovi leva ʼaia neʼe logo ki ai ia Pilato.

Neʼe toe hu ia Pilato ki tona ʼapi pea neʼe faiga ke ina maʼu he puleʼaki ke fakaʼateainaʼi ia te tagata, ʼae neʼe ina ʼutakiʼi tona gaohi koviʼi pea neʼe moemisi ʼo ʼuhiga mo ia te ʼohoana ʼo Pilato. (Mateo 27:19) Kotea koa te tukugakovi ʼae neʼe fai e te kau Sutea, takua ko te tagata pilisoni ʼaia ʼe ko “te ʼalo ʼo te ʼAtua”? Neʼe iloʼi e Pilato ko Sesu ʼe ko te tagata Kalilea. (Luka 23:5-7) Kaʼe neʼe ina fehuʼi fenei kia Sesu: “ ʼE ke haʼu koa maifea?” (Soane 19:9) Neʼe lagi feʼekeʼaki e Pilato pe neʼe maʼuli ia Sesu ʼi muʼa atu ʼi selo pea neʼe lagi ko he ʼatua.

Neʼe kua ʼosi fakaha age e Sesu kia Pilato ʼe ko ia ko he hau kaʼe ʼe mole kau tona Puleʼaga ʼi te malama ʼaeni. Koia neʼe nofo fakalogologo ai Sesu, he neʼe mole ʼaoga he tahi age ʼu fakamahino. Neʼe ita ia Pilato ki te mole gu ʼa Sesu, pea neʼe ina ui fenei kia te ia: “ ʼE mole koa ke fia tali mai koe? ʼE mole koa la ke iloʼi ʼe au maʼu te pule ke au fakaʼateainaʼi koe, pea mo au maʼu te pule ke au matehi koe?”—Soane 19:10.

Neʼe tali fenei e Sesu ki ai: “ ʼE mole ke maʼu he pule kia au mo ka na pau la neʼe mole foaki atu e te ʼAtua. Koia, ʼe lahi age te agahala ʼa te tagata ʼae neʼe ina ʼaumai au kia koe.” (Soane 19:11) ʼE mahino ia neʼe mole manatu tafito ia Sesu ki he tagata pe ʼe tahi. Kaʼe neʼe fia ui e Sesu ko Kaifa, mo natou ʼae neʼe lagolago ki ai, pea mo Sutasi Isekaliote neʼe kovi age te ʼu meʼa ʼae neʼe natou fai ʼi te meʼa ʼae neʼe fai e Pilato.

Neʼe malave kia Pilato te aga pea mo te ʼu palalau ʼa Sesu, pea neʼe ʼaʼasili tona mataku naʼa meʼa age pe ko Sesu ko he ʼatua, koia neʼe ina toe faigaʼi ai ke fakaʼateainaʼi ia ia. Kaʼe neʼe fakaha age e te kau Sutea he faʼahi neʼe lagi tupu ai te tuʼania ʼa Pilato. Neʼe natou ui fenei: “Kapau ʼe ke fakaʼateainaʼi ia te tagata ʼaena, ʼe mole ke kaumeʼa mo Sesale. Ko he tahi pe ʼe ina ui ko ia ko he hau, ʼe fakafeagai kia Sesale.”—Soane 19:12.

Neʼe toe ʼaumai e te kovana ia Sesu ki tuʼa, neʼe heka leva ʼi te fakamauʼaga, pea neʼe ina ui fenei ki te hahaʼi: “Koʼeni tokotou hau!” Kaʼe neʼe mole malave ʼana palalau ki te kau Sutea. Neʼe natou kalaga fenei: “Ke matehi ia ia! Ke matehi ia ia! Ke tutuki ia ia ki he pou!” Neʼe ui fenei e Pilato kia natou: “ ʼE tonu koa ke au matehi tokotou hau?” Talu mai fualoa neʼe mole tali e te kau Sutea ke puleʼi natou e te kau Loma. Kaʼe neʼe ui fenei e te kau pelepitelo pule ʼaki he malualoi: “ ʼE mole homatou tahi age hau ia Sesale.”—Soane 19:14, 15.

Neʼe mulimuli ia Pilato ki te ʼu kole liuliuga ʼae neʼe fai e te kau Sutea, ʼo ina tuku age leva ia Sesu ke matehi. Neʼe huʼi e te kau solia te pulupulu huʼa lotuma ʼo Sesu pea fakatui ki ai ʼona kofu tuʼa. Neʼe natou ʼave leva ia Sesu, pea neʼe tonu ke ina ʼamo tona pou fakamamahi.

Neʼe ko te Feliaono, ʼaho 14 ʼo Nisani, pea neʼe kua vave fetapa. Talu mai te Felianima uhu, ia te kua ʼala ʼa Sesu pea mo te hoholo mai ʼo te ʼu aluʼaga fakamamahi ʼae neʼe tau mo ia. Neʼe fakahaʼuhaʼu te vaivai ʼo Sesu ʼi tana ʼamo tona pou mamafa. Neʼe fakamaʼua e te kau solia ki he tagata neʼe fakalaka ai, ko Simone mai te kolo ko Silene ʼi Afelika, ke ina ʼamo te pou ki te koga meʼa ʼae ka matehi ai Sesu. Neʼe mulimuli ia te ia te hahaʼi kaugā malie, pea neʼe tuki fatafata ʼihi ʼi tonatou lotomamahi pea natou tagilaulau ʼo ʼuhiga mo te meʼa ʼae neʼe lolotoga hoko.

Neʼe ui fenei e Sesu ki te ʼu fafine lotomamahi: “ ʼU fafine ʼo Selusalemi, tuku takotou fetagihi ʼo ʼuhiga mo au. Kaʼe kotou fetagihi ʼo ʼuhiga mo koutou pea mo ʼakotou fanau. Koteʼuhi ʼe hoko mai te ʼu ʼaho ʼae ka ui fenei anai e te hahaʼi: ‘Fiafia te ʼu fafine paʼa, pea mo natou ʼae neʼe mole maʼu fanau, ʼae neʼe mole natou fafaga ni tamaliki!’ ʼE natou ui fenei anai ki te ʼu moʼuga: ‘Kotou holo ifo kia matou!’ pea ki te ʼu sia: ‘Kotou ʼuʼufi matou!’ Kapau ʼe natou fai te ʼu faʼahi ʼaia moka maʼuli lelei te fuʼu ʼakau, ʼe feafeaʼi anai moka kua moamoa?”—Luka 23:28-31.

Neʼe talanoa ia Sesu ʼo ʼuhiga mo te puleʼaga Sutea. Neʼe hage ko he fuʼu ʼakau kua vave mate. Neʼe kei maʼuli pe, koteʼuhi neʼe kei maʼuli ia Sesu pea neʼe tui he kau Sutea kia te ia. Kaʼe ʼi te temi ʼae neʼe mate ai Sesu pea mo liakī e ʼana tisipulo te lotu Sutea, neʼe liliu te puleʼaga ʼo moamoa ʼi hona aluʼaga fakalaumalie, ohage ko he fuʼu ʼakau kua mate. Neʼe lahi te fetagihi ʼa te hahaʼi ʼi te temi ʼae neʼe maumauʼi ai e te ʼu kautau Loma te puleʼaga ʼaia, ʼo natou fakahoko ai te finegalo ʼo te ʼAtua.

Neʼe ʼave ia Sesu ki he koga meʼa neʼe ovi age ki te kolo, ʼae neʼe tonu ke matehi ai ia ia mo te ʼu tagata kaihaʼa ʼe toko lua. Neʼe higoa te koga meʼa ʼaia ko Kolokota, peʼe Koga Meʼa ʼo Te ʼUlu Poko, pea neʼe ha lelei “mai mamaʼo.”—Maleko 15:40.

Neʼe huʼi te ʼu kofu ʼo te ʼu tagata ʼe toko tolu ʼaia neʼe tauteaʼi. Pea neʼe foaki age he moʼi vino neʼe fio ʼaki te mila mo te ʼahu kona. Neʼe lagi teuteuʼi e te ʼu fafine ʼo Selusalemi te vino ʼaia, pea neʼe fakagafua e te kau Loma ke ʼavage kia natou ʼae ka matehi, ke fakasiʼisiʼi ʼaki tonatou mamahi. Kaʼe ʼi tana ʼosi ʼahiʼahi, neʼe mole fia inu ia Sesu ki ai. Kotea tona tupuʼaga? He neʼe loto ia ke katoa tona ʼatamai lolotoga te ʼahiʼahi maʼuhiga ʼaia. Neʼe loto ke ina iloʼi te ʼu meʼa ʼae ʼe hoko pea ke nofo agatonu ʼo kaku ki tona mate.

Neʼe fakatakoto leva e te kau solia ia Sesu ki te pou. (Maleko 15:25) Pea neʼe natou tutuki ʼona nima mo ʼona vaʼe, ʼo ulu loloto te ʼu faʼo ki tona kakano pea mo te ʼu ivi, pea neʼe mamahi ʼaupito ai ia Sesu. ʼI te temi ʼae neʼe natou hiki ake ai te pou, neʼe toe ʼasili age te mamahi ʼo Sesu he neʼe ava lalahi te ʼu mataʼi lavea ʼuhi ko te mamafa ʼo tona sino. Kaʼe neʼe mole munaʼi e Sesu te kau solia. Neʼe faikole fenei ia: “Tamai, fakamolemole age kia natou koteʼuhi ʼe mole natou iloʼi te meʼa ʼae ʼe natou fai.”—Luka 23:34.

ʼI te agamahani, neʼe ʼai e te kau Loma ki te pou he lauʼi papa neʼe tohi ai te agakovi ʼae neʼe fai e te tagata kua tauteaʼi. Koia, neʼe tutuki ai e Pilato ki te pou fakamamahi ia te lauʼi papa, neʼe tohi fenei ai: “Ko Sesu, te tagata Nasaleti, te Hau ʼo te kau Sutea.” Neʼe tohi ʼi te Fakahepeleo, mo te Fakalatina pea mo te Fakakeleka ke lau e te teitei hahaʼi fuli. Ko te meʼa ʼaia neʼe fai e Pilato neʼe ha ai tana fehiʼa ki te kau Sutea ʼae neʼe natou faigaʼi ke matehi ia Sesu. Neʼe fakafeagai ia te kau pelepitelo pule ki te faʼahi ʼaia, ʼo natou ui fenei: “Tuku tau tohi, ‘Te Hau ʼo te kau Sutea’ kaʼe ke ke tohi te meʼa ʼaeni neʼe ina ui: ‘Ko au te Hau ʼo te kau Sutea.’ ” Kaʼe ʼi te lakaga leva ʼaia, neʼe mole loto e Pilato ke mulimuli ki te meʼa ʼae neʼe natou loto ki ai, koia neʼe ina ui fenei: “Ko te meʼa ʼae kua au tohi, kua ʼosi tohi.”—Soane 19:19-22.

Neʼe toe talanoa ia te kau pelepitelo ki te fakamoʼoni loi ʼae neʼe fai ʼi muʼa atu, ʼi te ʼu faifakamau ʼae neʼe fai e te Sanetualio. Pea neʼe mole fakapunamaʼuli ia tona laukoviʼi e natou ʼae neʼe fakalaka, mo kalokalo ʼonatou ʼulu pea mo natou ui fenei: “Oie! Ia koe ʼae neʼe ke ui ʼe ke holoʼi anai ia te fale lotu pea mo ke toe laga ia ʼaho ʼe tolu, ke ke haofaki ia koe totonu, ʼo ke hifo mai te pou fakamamahi.” ʼO toe feia pe mo te kau pelepitelo pule pea mo te kau sekelipa, neʼe natou feuiʼaki fenei: “Ke hifo nei ia Kilisito, te Hau ʼo Iselaele mai te pou fakamamahi, ke tou sisio pea mo tou tui ki ai.” (Maleko 15:29-32) Maʼia mo te ʼu tagata kaihaʼa ʼae neʼe ʼi te toʼohema pea mo te toʼomataʼu ʼo Sesu, neʼe nā laukoviʼi ia ia, logo la neʼe ko Sesu tokotahi pe ʼae neʼe mole ina fai he meʼa ʼe kovi.

Neʼe toe vaʼi foki e te ʼu solia Loma ʼe toko fa ia Sesu. Neʼe lagi natou inu hanatou moʼi vino, pea neʼe natou fakakinakinaʼi ai Sesu, ʼo natou foaki age ki ai hana moʼi vino kaʼe neʼe mole feala ke toʼo e Sesu pea mo inu ki ai. Neʼe manukiʼi e te kau Loma te meʼa ʼae neʼe tohi ʼi te lauʼi papa ʼae neʼe tutuki ʼi te fuga ʼulu ʼo Sesu, ʼo natou ui fenei: “Kapau ko koe te Hau ʼo te kau Sutea, haofaki ia koe totonu.” (Luka 23:36, 37) Ke ke fakakaukauʼi age muʼa, ko te tagata ʼae neʼe liliu ko te ala, mo te moʼoni, pea mo te maʼuli neʼe manukiʼi pea mo laukoviʼi, logo la neʼe mole ina fai he meʼa ʼe kovi. Kaʼe neʼe ina tali ke mamahi, pea neʼe mole ina valoki te kau Sutea ʼae neʼe natou sioʼi ia ia, peʼe ko te kau solia Loma ʼae neʼe natou manukiʼi ia ia, peʼe ko te ʼu tagata agakovi ʼe toko lua ʼae neʼe tautau ʼi te ʼu pou, ʼi ʼona tafa.

Neʼe toʼo e te ʼu tagata solia ʼe toko fa te ʼu kofu tuʼa ʼo Sesu pea natou vae fa. Neʼe natou toho ke natou iloʼi pe kotea ʼae ka natou tahi maʼu. Kaʼe ko te kofu loto ʼo Sesu, neʼe fai ʼaki he kie totogi kovi pea “neʼe tuitahi, mai ʼoluga ki lalo.” Koia, neʼe feuiʼaki fenei e te kau solia: “ ʼAua naʼa tou hae, kaʼe ke tou toho ke tou iloʼi pe ko ai ʼae ka ina maʼu anai.” Neʼe natou fakahoko ai te folafola ʼaeni: “Neʼe natou vaevae ʼoku mutuʼi meʼa, pea mo natou toho ke natou iloʼi pe ko ai ʼae ka ina maʼu toku kofu.”—Soane 19:23, 24; Pesalemo 22:19.

Ki muli age, neʼe mahino ia te tahi ʼi te ʼu tagata agakovi ko Sesu ʼe ko he hau. Koia, neʼe ina pupulaʼi ai te tahi tagata, ʼo ina ui fenei age: “ ʼE mole ke manavasiʼi koa ki te ʼAtua? Koteʼuhi ʼe tauteaʼi koe ohage pe ko ia. Kaʼe ʼe tuha mo taua te ʼu aluʼaga ʼaeni ʼuhi ko te ʼu meʼa ʼae neʼe ta fai. Koia ʼe tonu ia te tauteaʼi ʼo taua. Kaʼe neʼe mole fai e te tagata ʼaeni he meʼa ʼe kovi.” Pea neʼe ina kole mamahi fenei age kia Sesu: “Manatuʼi au moka ke hu ki tou Puleʼaga.”—Luka 23:40-42.

Neʼe tali fenei age e Sesu ki ai: “ ʼE au tala moʼoni atu kia koe ʼi te ʼaho nei, ʼe ke nofo anai mo au,” mole ʼi te Puleʼaga ʼo selo, kaʼe “ ʼi te Palatiso.” (Luka 23:43) Ko te fakapapau ʼaia neʼe kehe mo ʼae neʼe ina fai ki ʼana apositolo, ʼae ʼe natou heheka anai ʼi he ʼu hekaʼaga fakahau fakatahi mo ia ʼi te Puleʼaga. (Mateo 19:28; Luka 22:29, 30) Kaʼe neʼe lagi logo ia te tagata Sutea agakovi ʼaia ki te talanoa ʼo ʼuhiga mo te Palatiso ʼi te kele, ʼae neʼe foaki e Sehova ʼi te kamataʼaga ko he nofoʼaga ʼo Atama, mo Eva pea mo ʼanā fanau. Neʼe mate leva te tagata kaihaʼa mo te ʼamanaki ʼaia.

Neʼe ko “te vaʼevaʼe fetapa” ʼaia. Pea neʼe fakapoʼuli “te fenua katoa ʼo kaku ki te vaʼevaʼe hola tolu hili hoʼata.” Neʼe ko he aluʼaga faikehe. (Maleko 15:33) Neʼe mole hoko te fakapoʼuli ʼaia ʼuhi he neʼe ugia te laʼa ʼi te mahina. Neʼe hoko he ugia ʼo te laʼa ʼi te mahina mo kapau neʼe tuʼu afiafi te mahina, kaʼe ʼi te temi ʼo te Pasikate, ko te mahina neʼe katoa. Pea ka ugia te laʼa ʼi te mahina, ʼe hoko lolotoga he ʼu kiʼi minuta pe, kaʼe ko te fakapoʼuli ʼaeni, neʼe fualoa age ia. Koia neʼe ko te ʼAtua ʼae neʼe ina fakatupu te fakapoʼuli ʼaia.

Ke ke fakakaukauʼi age muʼa te malave ʼo te faʼahi ʼaia kia natou ʼae neʼe natou manukiʼi ia Sesu. Lolotoga te fakapoʼuli, neʼe fakaovi age te ʼu fafine ʼe toko fa ki te pou fakamamahi. Neʼe ko te faʼe ʼa Sesu, mo Salome, mo Malia Maketalena, pea mo Malia te faʼe ʼa te apositolo ko Sakopo Veliveli.

Neʼe tutuʼu fakatahi ia te apositolo ko Soane mo te faʼe lotomamahi ʼa Sesu, ʼo “ovi ki te pou fakamamahi.” Neʼe sioʼi e Malia te mamahi ʼo te tama ʼae neʼe ina fuafatuʼi pea ina taupau, ʼi tana tautau ifo ʼi te pou. Pea kia ia, neʼe hage neʼe hukiʼi ia ia e “he heleta loa.” (Soane 19:25; Luka 2:35) Logo la te mamahi ʼaupito ʼo Sesu, kaʼe neʼe manatu ki te maʼuli fimalie ʼo tana faʼe. Neʼe ui fenei e Sesu ki tana faʼe, ʼo ina fakaha age ia Soane: “Fafine, koʼena tau tama!” Pea neʼe ina ui fenei kia Soane, ʼo ina fakaha age ia Malia: “Koʼena tau faʼe!”—Soane 19:26, 27.

Neʼe tuku age e Sesu ki te apositolo ʼae neʼe ʼofa tafito ki ai, te maʼua ʼae ke tokaga ki tana faʼe, ʼae ʼe mahino ia neʼe kua vitua ʼi te temi ʼaia. Neʼe iloʼi e Sesu, ko ʼona tehina, te tahi ʼu tama ʼa Malia, neʼe heʼeki natou tui kia te ia. Koia, neʼe tokaga ia Sesu ke maʼu e tana faʼe te ʼu meʼa ʼae ʼe ʼaoga kia ia ʼi te faʼahi fakasino pea mo te faʼahi fakalaumalie. Neʼe ko he faʼifaʼitaki lelei ʼaia neʼe ina tuku mai.

ʼI te vaʼevaʼe hola tolu hili hoʼata, neʼe ui fenei e Sesu: “ ʼE au fia inu.” Neʼe ina fakahoko ai he folafola neʼe tohi fakatomuʼa. (Soane 19:28; Pesalemo 22:16) Neʼe hage kia Sesu neʼe toʼo kehe e tana Tamai tana puipui mai ia ia, ke feala ke ʼahiʼahiʼi katoa te nofo agatonu ʼo tona ʼAlo. Koia neʼe kalaga fenei ia Kilisito: “Eli, Eli, lama sapakatani?” ko tona fakaʼuhiga ʼaeni: “Siʼoku ʼAtua, siʼoku ʼAtua, he koʼe neʼe ke liakī au?” Ko ʼihi ʼae neʼe tutuʼu ʼi ai, neʼe mole natou mahino ki ʼana palalau pea neʼe natou ui fenei: “Kotou sisio! ʼE pauʼi kia Elia.” Neʼe lele te tahi ʼo palapalaʼi te kana ʼaki te vino, ʼo ina ʼai ki he kaho pea ina foaki age ke ina inu. Kaʼe neʼe ui fenei e ʼihi: “Kotou tukunoaʼi ia ia! Tou vakaʼi muʼa pe ʼe haʼu anai ia Elia ʼo haofaki ia ia.”—Maleko 15:34-36.

Pea neʼe kalaga fenei leva ia Sesu: “ ʼE kua hoko ia!” (Soane 19:30) ʼEi, neʼe ina fakahoko ia meʼa fuli ʼae neʼe fekauʼi mai ki ai e tana Tamai ke ina fai ʼi te kele. Pea moʼo fakaʼosi, neʼe ui fenei e Sesu: “Tamai, ʼe au tuku atu ki ʼou nima toku maʼuli.” (Luka 23:46) Neʼe falala katoa ia Sesu ʼe fakatuʼuake anai ia ia e te ʼAtua, koia ʼi tana ʼosi fai te ʼu palalau ʼaia, neʼe maleʼe ifo tona ʼulu pea mate.

ʼI te temi ʼaia, neʼe galulu te kele pea makafaʼafaʼa te ʼu foʼi maka lalahi. ʼI te malohi ʼaupito ʼo te mafuike, ko te ʼu fale maka ʼae neʼe ʼi te tuʼa kolo ʼo Selusalemi, neʼe ava pea neʼe to mai ki tuʼa te ʼu sino. Ko te hahaʼi ʼae neʼe natou sisio ki te ʼu sino ʼaia, neʼe natou hu ki “te kolo tapu” pea natou fakamatala te ʼu meʼa ʼae neʼe hoki hoko age pe.—Mateo 27:51-53.

ʼI te temi ʼae neʼe mate ai Sesu, ko te lito loa mo mamafa, ʼae neʼe ina vaheʼi te Potu Taputapu mai te Potu Taputapu ʼAupito ʼi te fale lotu ʼo te ʼAtua, neʼe mahae lua mai ʼoluga ki lalo. Neʼe hoko te aluʼaga fakapunamaʼuli ʼaia moʼo fakaha te ita ʼa te ʼAtua kia natou ʼae neʼe natou matehi tona ʼAlo, pea neʼe toe fakaha ai foki, ʼo kamata atu ʼi te temi ʼaia, neʼe feala leva ki te hahaʼi ke natou hu ki te Potu Taputapu ʼAupito, ʼae ʼe ko selo.—Hepeleo 9:2, 3; 10:19, 20.

ʼE mahino papau ia, neʼe matataku te hahaʼi. Ko te pule solia ʼae neʼe tokaga ki te matehi ʼo Sesu, neʼe ina ui fenei: “ ʼE mahino ia, ko te tagata ʼaeni, neʼe ko te ʼAlo ia ʼo te ʼAtua.” (Maleko 15:39) Neʼe lagi logo ki te fakamauʼi ʼo Sesu ia muʼa ʼo Pilato, ʼi tona fakafehuʼi ʼae pe ʼe ko ia ko te ʼAlo ʼo te ʼAtua peʼe kailoa. Pea ʼi te mate ʼo Sesu, neʼe tui papau leva ia te tagata ʼaia ko Sesu neʼe faitotonu pea, ʼi tona ʼuhiga moʼoni, neʼe ko te ʼAlo ʼo te ʼAtua.

Neʼe malave ʼaupito ki ʼihi te ʼu aluʼaga ʼaia neʼe hoko. Pea neʼe natou toe liliu ai kio natou “ ʼo natou tuki fatafata,” moʼo fakaha ai tonatou lotomamahi pea mo tonatou ufiufi. (Luka 23:48) Ia natou ʼae neʼe sisio mai mamaʼo, neʼe kau ai te hahaʼi fafine kaugā malie, neʼe ko te ʼu tisipulo ʼa Sesu pea neʼe natou faifagona ʼi ʼihi temi mo ia. Neʼe natou toe lotomamahi mo natou ʼi te ʼu aluʼaga maʼuhiga fuli ʼaia neʼe hoko.

Neʼe ko te Feliaono, ʼaho 14 ʼo Nisani, pea neʼe kua malu te afiafi. Pea ka to te laʼa, ʼe kamata ai leva te Sapato ʼo te ʼaho 15 ʼo Nisani. Neʼe kua mate ia Sesu, kaʼe neʼe kei maʼuli pe te ʼu tagata kaihaʼa ʼe toko lua ʼae neʼe ʼi ʼona tafa. ʼO mulimuli ki te Lao, neʼe mole tonu ke tuku te mate ke “tautau i te akau [peʼe “pou,” MN] mai te pouli ki te aho” kaʼe neʼe tonu ia ke tuku ki tona fale maka “i te aho aena.”—Tetelonome 21:22, 23.

Pea tahi ʼae meʼa, neʼe higoa te Feliaono ko te ʼaho ʼo te Tokonaki, he neʼe teuteuʼi e te hahaʼi te ʼu meʼa kai pea mo tulikaki te ʼu gaue ʼae neʼe mole feala ke tuku ke fai hili te Sapato. Ka to te laʼa, ʼe kamata anai he Sapato “lahi.” (Soane 19:31) Neʼe ui neʼe ko he Sapato “lahi,” he neʼe ko Sapato ʼe lua neʼe fai ʼi te ʼaho ʼaia. Ko tona fakaʼuhiga neʼe to tonu te ʼaho 15 ʼo Nisani mo te Moeaki ʼae neʼe hoko ai te Sapato. Ko te ʼaho 15 ʼo Nisani neʼe ko te ʼuluaki ʼaho ʼaia ʼo te ʼu ʼaho ʼe fitu ʼae neʼe fai ai te ʼAho Lahi ʼo Te ʼu Pane Hala Fakatupu, pea neʼe ko he Sapato, tatau aipe pe neʼe to ʼi he ʼaho ʼo te vahaʼa.—Levitiko 23:5, 6.

Koia neʼe kole ai e te kau Sutea kia Pilato ke fakaviliviliʼi te mate ʼo Sesu pea mo te ʼu tagata kaihaʼa ʼe toko lua ʼae neʼe ʼi ʼona tafa. ʼO feafeaʼi? ʼAki te fasifasiʼi ʼo ʼonatou vaʼe. Neʼe mole feala ai ke natou fakaʼaogaʼi ʼonatou vaʼe moʼo hiki ʼonatou sino ke feala hanatou manava. Koia, neʼe ʼomai te ʼu solia ʼo fasifasiʼi te ʼu vaʼe ʼo te ʼu tagata kaihaʼa ʼe toko lua. Kaʼe neʼe mole natou fasifasiʼi te ʼu vaʼe ʼo Sesu he neʼe natou tokagaʼi kua mate. Neʼe hoko ai te meʼa ʼaeni neʼe ui ia Pesalemo 34:21: “E ina taupau ona hui fuli, e mole pe fasi hona hui e tahi.”

Ke iloʼi papau pe ʼe kua mate moʼoni ia Sesu, neʼe hukiʼi e he tagata solia ʼaki tana tao te faʼahi vakavaka ʼo Sesu, ʼo kaku ki te faʼahi ʼae ʼe tuʼu ai tona mafu. “ ʼI te moʼi temi pe ʼaia, neʼe hali mai ai te toto mo te vai.” (Soane 19:34) Neʼe hoko ai te tahi folafola ʼaeni: “E natou haga anai onatou mata kia au, ae nee natou hokai aki te tao.”—Sakalia 12:10.

Ko Sosefo mai te kolo ko Alimatea, “te tagata maʼu koloa” pea mo maʼuhiga ʼo te Sanetualio, neʼe toe sio mo ia ki te matehi ʼo Sesu. (Mateo 27:57) Neʼe ui neʼe ko “he tagata agalelei pea mo faitotonu,” pea neʼe “toe fakaatalitali mo ia ki te Puleʼaga ʼo te ʼAtua.” ʼI tona fakahagatonu, neʼe ko “he tisipulo fakafufu ʼa Sesu koteʼuhi neʼe mataku ʼi te kau Sutea,” pea neʼe mole lagolago ki te fakamauʼi ʼo Sesu. (Luka 23:50; Maleko 15:43; Soane 19:38) Neʼe lototoʼa ia Sosefo ʼo alu kia Pilato ʼo kole age ia te sino ʼo Sesu. Neʼe pauʼi e Pilato te tagata pule solia, ʼae neʼe ina fakamoʼoni age ki ai kua mate ia Sesu. Neʼe tali ai e Pilato te kole ʼa Sosefo.

Neʼe totogi e Sosefo he kie lelei pea mo maʼa pea neʼe ina fakahifo ifo te sino ʼo Sesu mai te pou. Neʼe ina kofukofu te sino ʼo Sesu ʼaki te kie ʼaia moʼo teuteuʼi tona ʼavaifo. Ko Nikotemo, “te tagata ʼae neʼe alu ʼi muʼa atu kia [Sesu] ʼi te poʼuli,” neʼe tokoni ki te teuteuʼi ʼaia. (Soane 19:39) Neʼe ina ʼaumai ia te mila mo te aloese ʼae neʼe fio pea neʼe ko kilo ʼe teitei 30. Neʼe takatakai te sino ʼo Sesu ʼaki he ʼu kie neʼe vali ʼaki te ʼu meʼa fakamagoni ʼaia, ʼo mulimuli ki te agaʼi fenua ʼa te kau Sutea ʼo ʼuhiga mo he ʼavaifo.

Neʼe ʼi ai te fale maka foʼou ʼo Sosefo neʼe tuʼu ovi age pea neʼe toli ʼi he mata maka, pea neʼe ina tuku ki ai te sino ʼo Sesu. Pea neʼe ina fuli te foʼi maka lahi ki te huʼaga ʼo te fale maka. Neʼe fai fakavilivili te faʼahi ʼaia, ʼi muʼa ʼo te kamata ʼo te Sapato. Neʼe lagi tokoni ia Malia Maketalena pea mo Malia te faʼe ʼa Sakopo Veliveli ki te teuteuʼi ʼo te sino ʼo Sesu. Neʼe nā foimo liliu kio naua ʼo “teuteuʼi te ʼu ʼakau fakamagoni mo te ʼu lolo magoni,” ʼae ka takaī ʼaki te sino ʼo Sesu hili te Sapato.—Luka 23:56.

ʼI te ʼaho ake, ʼi te Sapato, neʼe olo te kau pelepitelo pule pea mo te kau Faliseo kia Pilato pea neʼe natou ui fenei ki ai: “ ʼE matou manatuʼi neʼe ui fenei e te tagata kaka ʼaia ʼi tana kei maʼuli: ‘Hili ʼaho ʼe tolu pea ʼe fakatuʼuake anai au.’ Koia, fakatotonu ke leʼoleʼo te fale maka ʼo kaku ki te tolu ʼaho, naʼa ʼomai ʼana tisipulo ʼo kaihaʼa tona sino pea mo natou ui fenei leva ki te hahaʼi: ‘Kua fakatuʼuake mai te kau mate!’ Pea ʼe kovi age anai ia te kaka fakamuli ʼaeni ʼi te ʼuluaki.” Neʼe ui fenei age e Pilato kia natou: “Kotou ʼave he kau solia ke natou leʼoleʼo te fale maka. Pea kotou fai ohage ko te meʼa ʼae ʼe kotou loto ki ai.”—Mateo 27:63-65.

ʼI te ʼAhotapu, kaʼe kei hegihegi, neʼe ʼomai ia Malia Maketalena, mo Malia te faʼe ʼa Sakopo pea mo te tahi ʼu fafine mo te ʼu ʼakau fakamagoni ki te fale maka, moʼo takaī ʼaki te sino ʼo Sesu. Neʼe natou feuiʼaki fenei: “Ko ai ʼae ka ina fuli anai maʼa tatou ia te foʼi maka ʼi te huʼaga ʼo te fale maka?” (Maleko 16:3) Kaʼe neʼe hoko te mafuike. Pea neʼe fuli e he ʼaselo ʼa te ʼAtua te foʼi maka, neʼe kua mavae te kau tagata leʼo pea neʼe kua tuʼu gaʼasi te fale maka.