Jɔ eshi
1. Wu bunë lɛ́ Babilɔnë Gbɔnë eshi
Biblënë elɛlɛ ofotɩ apʋpʋnelë powu “Babilɔnë Gbɔ.” ?Élé ebá mʋn jɔ ntɔnë é? (Révélation 17:5). Elë éwɛsɛ jɔ ntɛnɩelë:
Në bà nʋn maɛnnë ëë bunelë powu ghë. Biblënë ehɛ kɔ Babilɔnë Gbɔnë só ‘ngiki lɛ, ooya lɛ, ootu lɛ’ ghë. Ekpa ehɛ kɔ: “Në bá eshipata blengbinelë shi.”—Révélation 17:15, 18.
Babilɔnë Gbɔnë gha ɔɔsɛ bë elɛ gufrëmɔndɔn, gha ɔɔsɛ bë ekpa elɛ buyiyi omuo. Micinë Ofo bá ekpʋsʋ Babilɔnë Gbɔnë shinë, “eshipata blengbinelë” lɛ, “alɔdighɩnelë” lɛ ghe ekpʋsʋshi.—Révélation 18:9, 15.
Babilɔnë Gbɔnë cɔ́ghɔ Ofo eyi. Biblënë elɛlɛ ëë agbamanʋngho noo në lɛ gufrëmɔndɔnnelë lɛ kë esɛ mbë shi edi juman aʋn-nkpɔ, álɛ kebë ewu shigha, ngiki bë ekpa ele kelë eyi (Révélation 17:1, 2). Në efafa ngiki fannga nhɛn maɛnnë powu ghë. Në lɔ́ kë ée ngiki fannga nhɛn.—Révélation 18:23, 24.
2. ?Agbʋʋn nkpɔca Mesinë pía-adɩ é?
Biblënë hɛ́ báshi kɔ àlɛ́ gbai 69 (ebranshɛn eji ɲaako) asasɛnë, Mesinë bë epia-adɩ.—Ka Daniel 9:25.
?Agbʋʋn nkpɔca ghë gbai 69 óo-órò é? Gbai 69 óo-órò agbʋʋn 455 ghë elë brɛsʋ gha shú se (E.B.G.). Cibɩ ntɔnë ghë, shibagho Neemi yí Ʒerizalɛmë gbo, álɛ bë “elɛ oonë ghë.”—Daniel 9:25; Néhémie 2: 1, 5-8.
Gbai 69 elɛ agbʋʋn evie é? Mici aghɔ, Biblë ebɔ agbʋʋn nkpɔ elɛlɛ mici nkpɔ (Nombres 14:34; Ézéchiel 4:6). Emʋ́n kɔ gbai nkpɔ lɛ́ mici lɔhʋn-arɩ, n’yonë, gbai 69 kë hɛ́ ëë jɔ Biblë abɩ ntɛnɩ ghënë, lɛ́ mici 483. Noo Biblë ebɔ agbʋʋn nkpɔ elɛlɛ mici nkpɔnë, n’yonë gbai 69 ka lɛ́ agbʋʋn 483. (Gbai 69 x mici 7= mici 483= agbʋʋn 483).
?Gbai 69 eyi mɩɩ eshu mici nkpɔca é? Elë apie agbʋʋn 455 E.B.G. aka agbʋʋn 483, eyi eja agbʋʋn 29 elë brɛsʋ (E.B.).a Agbʋʋn ntɔnë ghë ëë kë wɔ́ Ʒezi ji, n’yonë ëë në ka káci Mesinë!—Luc 3:1, 2, 21, 22.
3. Kpe-lɛnë kë ebɔ mpia ëë ghë
Kretiɛngho ghe disʋ n’ye kebë ebɔ mpia ekɩ ëë sɛ, ghe kpa ghe disʋ n’ye kebë ebɔ ëë mpianë ekɩ yiki sɛ. Kpe-lɛ jɔghɔ ghë, kë ebɔ ghɩnë omunë mpianë elɛ ëë kpe. Ese kpe-lɛ ntɔnelë aghɔ ghe bɔ Ofo shigbënë joʋn. Ɔɔ kpe-lɛ jɔghɔnë kë ebɔ ghɩnë omunë mpianë ebashi álɛ bɛtɛɛ àlɛ́ kë ɲá egba ëënë, kebë ekpa ebɔ ëë ekɩ ëë sɛ elɛ ëë kpe. Kretiɛngho ghe disʋ ghe bɔ kpe-lɛ nfre ntɔnelë wu tata.—Deutéronome 15:23.
Ese ɔɔ kpe-lɛ aghɔnë kretiɛngho bë eɔsɛ edisʋ ebɔ, fɛ kpe-lɛnë brɔfiɛ ghë kë elɛlɛ ëë hémodialyse lɛ, hémodilution lɛ, récupération du sang épanché lɛ, usage d’un cœur-poumon artificiel lɛ mɩnɛn. Àlɛ́ kɔ́ gba ëë kë ɲá egba kretiɛngho nkpɔ o, kɔ́ kë ɲá ekpala ëë mpia ewu orogba nfrenë nʋn ëë sɛnë o, dá cibɩnë kë në elɛ ëë kpenë eyinë o, kretiɛngho nkpɔ ëë bë ehɛ bunë kebë ebɔ ëë mpianë elɛ. Kpe-lɛ nfre nfrenë erúru eyinë, ɔɔ n’ye dɔtɔrëgho nkpɔ eba elɛ ee. N’yonë álɛ kretiɛngho nkpɔ bë egbɔ edisʋ ebɔ kpe-lɛ nfre ntɔnelënë, bayɛ n’ye bë emʋn bunë dɔtɔrëghonë bá ebɔ ëë mpianë elɛ kpe-lɛ ntɔnelë ghë. Bayɛ n’ye kretiɛngho nkpɔ bë evivi ëë esë jɔ ntɛnɩelë:
?Àlɛ́ kë alɔ më mpianë apie më sɛnë ghë aghʋ̀ bu fuɔ ghë, óó mpia ntɔnë arishi je eshigbë bɔ́bɔ́ o, më akɔndanë elɔ më ewu mpia ntɔnë fɛ mpianë nʋn më sɛ ebise mɩnɛn an? ?Kɔ má ewu ëë fɛ n’ye gha kpa gha lɛ́ më mpia n’ye, mɩɩ taa kebë ‘ewu ëë shi eshipatanë ghë’ an?—Deutéronome 12:23, 24.
?Ese àlɛ́ kë alɔ më mpianë apie më sɛnë ghë aghʋ̀ bu nkpɔ ghë, kë abɔ bu jɛelë jɛelë acɛcɛ mpianë ghë óó mpianë akpa akaka awa më sɛnë ghënë, bunë më hɔ́hɔ Biblënë ghënë bë eɔsɛ elɔ më akɔndanë bë edisʋ ebɔ bu ntɔnë wú? ?Àlɛ́ kë akpa abɔ më mpianë ëë bu nkpɔ ale më abɩ ghënë, akɔndanë bá eba më dɛɛn wú?
4. Bunë ghëwu ca lɛ ya lɛ bë eɔsɛ ekashi
Biblë ehɛ ca lɛ ya lɛ kɔ kë gha ekashi. Àlɛ́ bɔ́bɔ́ kë akashinë, Biblënë ghe lɔ kelë shigbë n’ye kebë eyi evi yiki fuɔ (1 Corinthiens 7:10, 11). Ɔɔ bu nfre nfrenë ghëwu kretiɛnghɩnë kë vínë, kelë aghɔ kë káshi.
Yikpenë ghe disʋ n’ye bë ekpɩ ëë shikwaghɩnë: Yikpenë gha vivi n’ye bë ekpɩ ëë shikwaghɩnë, mɩɩ shú n’ye kë gha kpa gha ɔɔ bu jenë kebë ebɔ ëë ehʋn-oonë esë.—1 Timothée 5:8.
Yikpenë elɛ yanë abɛlɛ: Yikpenë elɛ yanë abɛlɛ, mɩɩ yanë ewu n’ye àlɛ́ në gha pieji n’yonë wunë, ná ewu rɔ.—Galates 5:19-21.
Yikpenë evivi n’ye bë ecɔghɔ yanë lɛ Ʒoova lɛ cɔcɔnë: Yikpenë elele mɛnsɩ elɛ bu mɩɩ yanë ghe kpa ghe ɔɔsɛ ghe sʋ Ʒoova n’ye.—Actes 5:29.
5. Fɛtë nfre nfrenë ngiki edi
Kretiɛnghɩ ghe di fɛtë nfre nfrenë ghe yɛ Ʒoova aɛn wunë. Noo emʋ́n jɔnë Ʒoova ehɛ fɛtë jɔnë ghënë, owu-nkpɔ bë emʋn bunë bë elɛ àlɛ́ jɔ nfre nfre aba ëë ngbeɲi fɛtë mící ghë. Elë éwu jɔ nfre nfre ntɛnɩelë:
Àlɛ́ yiki alɛ fë eri ahɛ fë kɔ: “Bonne fête.” Fë éɔsɛ eda ghɩnë nasɩ. Pëlɛ àlɛ́ ghɩnë avivi n’ye bë emʋn bunë ghëwu fë ghe di fɛtënë wunë, n’yonë ëë fë éɔsɛ ehɛ ëë bunë ghëwu.
Àlɛ́ ghɩnë fë vínë gha lɛ́ Ʒoova Adashɛgho, óó evivi n’ye fɛtë mícínë ghë, eɲë éyi edagha kɔ́ eɲë shikwaghɩ o, kɔ́ eɲë cɛwuelë o álɛ eɲë édi bu je egbegbe. Àlɛ́ fë akɔndanë alɔ fë shigbë n’ye fë éyinë, boepi hɛ́ ghɩnë fë vínë kɔ àlɛ́ kë në elɛ bunë ghe bɔ Ofo shigbënë wunë, fë ghe elɛ ëë.
Më-kpashi ecɛ fë shigha ghë fɛtë mícínë ghë. ?Mabu fë élɛ é? ?Fë éhɛ kɔ fë gha bɔ ëë wú an? Álɛ fë éwu kɔ fë éɔsɛ ebɔ ëënë, vivi fë esë jɔ ntɛnɩelë: ?Bunë më kpashinë hɔ́ mënë, ewu ëë fɛ fɛtë bu mɩnɛn an? ?Kɔ ehɔ më ëë álɛ bë ebɔ ëë eda më nasɩ juman kpɛɛkpɛnë më edinë ghëwu an?
Yiki ehɔ fë bu fɛtë cibɩnë ghë. Ghɩ ntɔnë bë eɔsɛ ehɛ fë kɔ: “Më mʋn n’ye fë ëë fë ghe di fɛtënë, ese më eda evivi n’ye më éhɔ fë bu ntɛnɩ.” Agheci opuyɛ ghë ëë ghɩnë ehɔ fë bunë. Agheci esë, ghɩnë evivi n’ye bë ejeje fë ewu kɔ́ fá edi fɛtënë o, kɔpɛ ghɩnë evivi n’ye fë bà bë nʋn fɛtë bunelë ghë o. Di jɔ nfre nfre ntɔnelë akɔnda álɛ fë émʋn bunë fë élɛ jɔ ntɔnë ghë. N’ye aba ayinë powu, bunë bë elɔ akɔnda bë eba elë dɛɛn, ebë ekpa edi ecele Ʒoova ngbeɲinë ëë ebë enɩ ebɔ.—Actes 23:1.
6. Orogbanë enʋn ghɩ sɛ óó bë eɔsɛ eruɔ yiki
Àlɛ́ emʋ́n kɔ orogbanë eruɔ ngikinë nʋn elë sɛ, àlɛ́ bɔ́bɔ́ elɛ elë fɛ nʋn elë sɛ mɩnɛnnë, noo ekólo ngikinë, elë ele elë esë aɛn ghë álɛ elë ghe ebɔ orogbanë ghe eruɔ ngiki fuɔ. Elë eba nhɛn elɛ noo Biblënë ehɛ kɔ: “Fë ékolo më-nɔnjɛpie fɛ fë omunë mɩnɛn.”—Romains 13:8-10.
?Ghɩnë mʋn n’ye orogbanë eruɔ ngikinë nʋn ëë sɛnë, élé bë eba eɔsɛ eya n’ye kolo nɔnjɛpie fɛ omunë mɩnɛn é? Gha ba gha yɛ n’ye apɔ-ntɔnë bë eja nɔnjɛelë, bë etu kelë eyimbu ghë. Àlɛ́ orogbaghonë awu n’ye shikwa nkpɔ ghe lɛlɛ ëë álɛ kebë enʋn aʋn-nkpɔ wunë, bu ntɔnë gha éjiji ëë opu, noo nɔnjɛelë aghɔ kë eba nhɛn elɛ álɛ kebë ebidi kelë shikwanë shi. Àlɛ́ kë ɲá ewɔ ëë jinë esë, bayɛ n’ye bë eyi ewu ofokwa ghɩmɛnnë emimi jumannë ngɩmɛnnelë kë edinë aɛnnë, álɛ kebë ewu n’ye kebë eba ewɔ ëë ji álɛ orogbanë nʋn ëë sɛnë ghe ruɔ nɔnjɛelënë kelë esë kë bá ewɔ kelë ji mici nkpɔkpɔnë. Àlɛ́ fë avivi n’ye fë lɛ nɔnjɛ nkpɔ lɛ bë edi álɛ eɲë éwu kɔ́ eɲë éɔsɛ evinë, boepi yi dɔtɔrë álɛ kebë ekpala fë mpianë ewu kɔ́ orogbanë esa ngikinë nʋn fë sɛ o. Àlɛ́ fë në eba nhɛn elɛnë, fë eya n’ye ‘fë ghe viɛ fë esëkpɔ ee bunë bë eba fë eyɛnë, ese fë eviɛ ngikinë gbe ee bunë bë eba kelë eyɛnë esë.’—Philippiens 2:4.
7. Juman jɔ lɛ, jɔnë elë ece aanɩnɩghɩnelë ngbeɲi lɛ
Álɛ jɔ ghe eja fë lɛ yiki lɛ ncɔcɔ wunë, mbënë eɲë bába kɔ́ shigha jɔ ghë o, kɔ́ juman jɔ ghë onë, bayɛ n’ye eɲë éghɛghɛ ëë efu nakwa nkpɔ ghë, élɛ fë lɛ më-nɔnjɛ kretiɛn lɛ ncɔcɔ bɔ́bɔ́ (Jérémie 32:9-12). Mici aghɔ, kɔ́ shigha jɔ ghëwu o, kɔ́ bu fuɔ ghëwu o, jɔ je bë eɔsɛ eja kretiɛn aɲʋn ncɔcɔ. Àlɛ́ jɔ ntɔnë ashunë, kelë aɲʋn-kpɔ ëë kebë esɩsɩ ebaba jɔnë mɛnsɩghë, bɛtɛɛ ghë esë.
Ese àlɛ́ jɔnë nʋn kelë ncɔcɔnë aɔ mɛnsɩ fɛ nkɔdi lɛ dɛlele lɛ mɩnɛnnë, élé kebë eba eɔsɛ ebaba jɔnë é? (Ka Matthieu 18:15-17). Ʒezi yá bu nfre arɩnë kebë elɛ:
Kelë aɲʋn-kpɔ ëë kebë esɩsɩ ebaba jɔnë. —Kpɩ abɩ 15.
Àlɛ́ kë gha ɔɔsɛ gha bába jɔnë wunë, kebë eɔsɛ ewu kɔ́ yiki nkpɔ o, kɔ́ ngiki aɲʋn o ofokwanë ghë álɛ kebë ewa eda kelë ghë. Ese bë elɛ aghɩnë kë ɔɔ aɛnhɔ Ofo shigbënë ghë.—Kpɩ abɩ 16.
Àlɛ́ mbë gha she kelë se wunë, n’yonë ëë kebë eɔsɛ eyi ewu ofokwa ngɩmɛnnelë.—Kpɩ abɩ 17.
Jɔ nfre nfre ntɛnɩelë edɛ ghënë, gha ba gha yɛ n’ye ebë ece jɔnë aanɩnɩghɩnelë ngbeɲi, noo bu ntɔnë bë eɔsɛ ecɔghɔ Ʒoova lɛ ofokwanë lɛ eyi (1 Corinthiens 6:1-8). Ese ɔɔ jɔ nfre nfre ntɛnɩ aanɩnɩghɩnelë ëë kebë eɔsɛ eji ëë shi. Jɔ ntɔnelë bë eɔsɛ elɛ: Ɲanë ngiki eɲa lɛ, ghɩnë bë ekpɩ ngbɔjɛelënë lɛ, shighanë kebë elɔ kelë vɛ powunë lɛ, shighanë asiransë bë elɔnë lɛ, nakwanë kë elɛ eya aja bunë yiki bë ebɔnë lɛ, n’ye bu bë eba yi àlɛ́ juman ajaeshi lɛ. Jɔ nhɛnnelë edɛ ghëwu, àlɛ́ kretiɛngho nkpɔ alɛlɛ nɔnjɛ aanɩnɩghɩnelë ngbeɲi álɛ kebë ebaba jɔnë bɛtɛɛ ghënë, në gha nɛ́ gha píɛ jɔnë Biblë eonë.
Àlɛ́ kretiɛngho nkpɔ aja yighɔ aputu, ashi jeje ahɛlɛ, asa jeje, alɛ yiki abɛlɛ, ayʋghʋ bu gbɔ tete, akpa ee yiki arɔ óó fë abɔ jɔ ntɔnë ahɛ polisë aghɩnë, fë gha nɛ́ gha píɛ jɔnë Biblë eonë.
a Fë apie agbʋʋn 455 E.B.G. aka agbʋʋnnelë mɩɩ ashu agbʋʋn 1 E.B.G. wunë ghënë, elɛ agbʋʋn 454. Agbʋʋn 1 E.B.G. mɩɩ bë eshu agbʋʋn 1 E.B., lɛ́ agbʋʋn 1 sɛsɛ (noo agbʋʋn zero gha nʋnghë). Píe agbʋʋn 1 E.B. mɩɩ bë eshu agbʋʋn 29, lɛ́ agbʋʋn 28. Pëlɛ elë abɔ agbʋʋn 454 lɛ, agbʋʋn 1 lɛ, agbʋʋn 28 lɛ ao omunë, elɛ agbʋʋn 483 (454+1+28=483).