Mo Ná Bumi Kɛ Ha “Nɔ́ Nɛ Mawu Ngɔ Kɛ Tsa” a

1, 2. Mɛni nɛ e sa kaa Hebri Bi 13:4 ɔ nɛ wo wɔ he wami nɛ waa pee?

ATSINYƐ jemi ko be he kaa o bua jɔ he blɔ nɛ o ná nɛ o kɛ woɔ Yehowa hɛ mi nyami ɔ he. E da blɔ kaa o woɔ Yehowa hɛ mi nyami, nɛ lɛ hu e wo si kaa e maa wo o hɛ mi nyami. (1 Sam. 2:30; Abɛ 3:9; Kpoj. 4:11) Jehanɛ hu ɔ, e suɔ nɛ o bu nihi nɛ a ngɛ blɔ nya. (Rom. 12:10; 13:7) Se nɔ́ ko hu ngɛ nɛ e sa kaa o ná bumi kɛ ha. Lɔ ɔ ji gba si himi.

² Bɔfo Paulo ngma ke: ‘Nyɛ tsuo nyɛ ha gba hɛ mi nɛ ba nyami, nɛ nyɛ ko ble gba sa a.’ (Heb. 13:4) Tsa pi gba si himi he munyu kɛkɛ nɛ Paulo ngɛ tue. Mohu ɔ, e ngɛ Kristofohi tsuo he wami woe nɛ a ná bumi kɛ ha gba si himi, nɛ a pɛtɛ he saminya kaa june. Anɛ jã nɛ o naa gba si himi lo, nɛ ke o sɛ gba si himi mi ɔ, jã nɛ o naa o gba a lo?

3. Mɛni ga womi nɛ he hia nɛ Yesu kɛ ha ngɛ gba si himi he? (Moo hyɛ foni nɛ ngɛ ní kasemi ɔ sisije ɔ.)

³ Ke o ngɛ bumi kɛ ha gba si himi ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ kaa o ngɛ Yesu kasee, ejakaa Yesu hu pee jã. Be ko ɔ, Farisi bi ɔmɛ ya bi Yesu gba mi pomi he sane. Yesu kai mɛ nɔ́ nɛ Mawu de ngɛ kekleekle gba a he ɔ ke: “Enɛ ɔ he je nɛ nyumu ma si e tsɛ kɛ e nyɛ, nɛ mɛ ni enyɔ ɔmɛ a maa pee he lo kake ɔ nɛ.” Lɔ ɔ se ɔ, Yesu de ke: ‘Nɔ́ nɛ Mawu ngɔ kɛ tsa a, adesa ko nɛ ko gba mi.’​—Kane Maako 10:2-12; 1 Mose 2:24.

4. Kɛ Yehowa to gba si himi sisi kaa e hi ha kɛɛ?

⁴ Yesu kplɛɛ nɔ kaa gba si himi ji nɔ́ ko nɛ Mawu nitsɛ to sisi, nɛ e ma nɔ mi kaa e sa nɛ e hi si daa. Mawu de we Adam kɛ Hawa kaa a ma nyɛ maa po a gba a mi ligbi ko. Bɔ nɛ Mawu to kekleekle gba a sisi ha ngɛ Eden abɔɔ ɔ mi ji nɛ ɔ nɛ: nyumu kake kɛ yo kake, nɛ “mɛ ni enyɔ ɔmɛ” a maa pee kake kɛ hi si kɛ ya neneene.

NÍ KOMƐ NƐ HA NƐ GBA SI HIMI HƐ MI TSAKE BƆƆ

5. Kɛ gbenɔ nyɛɔ tsakeɔ gba si himi ha kɛɛ?

⁵ Kaa bɔ nɛ wa le ɔ, yayami nɛ Adam pee ɔ ngɔ tsakemihi kɛ ba. Tsakemihi nɛ ba a kake ji gbenɔ, nɛ gbenɔ sa gba si himi he. Wa naa enɛ ɔ ngɛ womi nɛ bɔfo Paulo ngma kɛ tsɔɔ nɔ́ he je nɛ Kristofohi be Mose Mlaa a sisi hu ɔ mi. E ha nɛ wa na kaa gbenɔ poɔ gba mi, nɛ nɔ nɛ e huno loo e yo gbo kɛ je e he ɔ ma nyɛ maa sɛ gba si himi mi ekohu.​—Rom. 7:1-3.

6. Ngɛ mɛni blɔ nɔ nɛ Mose Mlaa a haa nɛ wa naa Mawu juɛmi ngɛ gba si himi he?

⁶ Mawu wo Israel bi ɔmɛ mlaahi ngɛ gba si himi he. Mlaa a ngmɛ blɔ kaa Israel nyumu ɔmɛ ma nyɛ maa ngɔ yihi fuu. Loko Mawu ha Israel bi ɔmɛ Mlaa a po ɔ, nihi ngɔɔ yihi fuu. Se kɛ̃ ɔ, mlaa a tsɔɔ kaa ke nyumu ko ngɛ yihi fuu ɔ, e sɛ nɛ e wa a ti nɔ ko yi mi. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ke nyumu ko ngɔ yo ko nɛ e ji nyɔguɛ, nɛ pee se e ngɔ yo kpa kɛ piɛɛ e he ɔ, e sɛ nɛ e gbɔ kekle yo ɔ niye ní nɔ. E sa nɛ e ha lɛ heha níhi, nɛ́ e kɛ lɛ nɛ hi si kaa bɔ nɛ e kɛ lɛ ngɛ loko e ya ngɔ yo kpa a. E sa nɛ e po yo ɔ he piɛ nɛ e hyɛ e nɔ kaa bɔ nɛ Mawu ngɛ hlae ɔ. (2 Mose 21:9, 10) Wa be Mose Mlaa a sisi mohu lɛɛ, se Mlaa a haa nɛ wa naa Yehowa juɛmi ngɛ gba si himi he. Anɛ enɛ ɔ wui mo he wami konɛ o ná bumi kɛ ha gba si himi lo?

7, 8. (a) Ngɛ 5 Mose 24:1 ɔ nya a, mɛni Mawu Mlaa a de ngɛ gba mi pomi he? (b) Kɛ Yehowa naa gba mi pomi ha kɛɛ?

⁷ Mɛni Mlaa a de ngɛ gba mi pomi hu he? Mawu ngɛ bumi kɛ ha gba si himi wawɛɛ, se e ngmɛ blɔ nɛ ni komɛ po gba mi. (Kane 5 Mose 24:1.) Loko nyumu ko ma nyɛ maa ngmɛɛ e yo he ngɛ Israel ɔ, ja “e na nɔ́ yayami ko ngɛ yo ɔ he.” E ngɛ mi kaa Mlaa a tsɔɔ we nɔ́ nɛ jamɛ a “nɔ́ yayami” ɔ ji mohu lɛɛ, se e sa nɛ nɔ́ nɛ nyumu ko maa da nɔ kɛ fiee e yo ɔ nɛ pee nɔ́ ko nɛ ngɛ zo, aloo nɔ́ ko nɛ ngɛ hɛdɔ, se tsa pi tɔmi nyafii ko kɛkɛ. (5 Mose 23:14) Aywilɛho sane ji kaa benɛ e ke suu Yesu be ɔ mi ɔ, Yuda bi babauu daa “nɔ́ fɛɛ nɔ́ ko” nɔ kɛ poɔ gba mi. (Mat. 19:3) Wa sume nɛ waa kase mɛ kɔkɔɔkɔ.

⁸ Gbalɔ Malaki tsɔɔ Mawu susumi ngɛ gba mi pomi he. Ngɛ Malaki be ɔ mi ɔ, nyumuhi fuu ngmɛɔ ‘yo nɛ a ngɔ ngɛ a nihe mi’ ɔ he, konɛ eko ɔ, a nyɛ nɛ a ya ngɔ yihewi nɛ a ji ma se yihi nɛ a ja we Yehowa. Malaki tsɔɔ bɔ nɛ Mawu naa ní peepee nɛ ɔ ha. Mawu de ke: ‘I sume gba mi pomi.’ (Mal. 2:14-16) Munyu nɛ ɔ kɛ nɔ́ nɛ Mawu de ngɛ kekleekle gba si himi ɔ he ɔ kɔ. E de ke: ‘Nyumu maa ngɔ e he kɛ ya mɛtɛ e yo he nɛ a maa pee he lo kake.’ (1 Mose 2:24) Yesu fĩ e Tsɛ ɔ se, nɛ e de ke: ‘Nɔ́ nɛ Mawu ngɔ kɛ tsa a, adesa ko nɛ ko gba mi.’​—Mat. 19:6.

NƆ́ PƐ NƐ A MA NYƐ MAA DA NƆ KƐ PO GBA MI

9. Kɛ e sa nɛ waa nu Yesu munyu nɛ ngɛ Maako 10:11, 12 ɔ sisi ha kɛɛ?

⁹ Eko ɔ, nɔ ko ma bi ke, ‘Anɛ Kristofo no ma nyɛ maa po gba mi konɛ e kɛ nɔ kpa nɛ ya sɛ gba si himi mi lo?’ Yesu ha sane bimi nɛ ɔ heto ke: “Nɔ fɛɛ nɔ nɛ e kɛ e yo maa po gba mi nɛ e ma ya ngɔ nɔ kpa a, e puɛ gba, nɛ ke e ba mi kaa benɛ yo ko kɛ e huno po gba mi se ɔ, e ya gba nɔ kpa a, yo ɔ puɛ gba.” (Maak. 10:11, 12; Luka 16:18) Enɛ ɔ tsɔɔ heii kaa Yesu ngɛ bumi kɛ ha gba si himi, nɛ e suɔ nɛ ni kpahi hu nɛ a pee jã. Ke huno ko loo yogbayo ko ngɔ nɔ́ ko kɛkɛ kɛ je e nya, nɛ e po gba mi, be mi nɛ e yo ɔ loo e huno ɔ ji e se, nɛ e kɛ nɔ kpa ya sɛ gba si himi mi ɔ, e puɛ gba. Niinɛ, e ji gba puɛmi ejakaa ke nɔ ko po e gba mi kɛkɛ ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ we kaa gba a ba nyagbe. Loloolo ɔ, Mawu naa mɛ ni enyɔ ɔmɛ tsuo kaa a ji ‘he lo kake.’ Jehanɛ hu ɔ, Yesu tsɔɔ kaa ke nyumu ko ngmɛɛ e yo he, be mi nɛ yo ɔ ji e se ɔ, lɔ ɔ ma nyɛ ma ha nɛ yo ɔ ma puɛ gba. Ngɛ mɛni blɔ nɔ? Ngɛ Yesu be ɔ mi ɔ, ke a ngmɛɛ yo ko he ɔ, yo ɔ yi ma nyɛ ma fĩ, nɛ e ma ya gba nyumu kpa. Ke e ba jã a, kɛkɛ e puɛ gba ji lɔ ɔ nɛ.

10. Mɛni nɛ Ngmami ɔ ngmɛ blɔ kaa nɔ ko ma nyɛ maa da nɔ kɛ po gba mi nɛ e kɛ nɔ kpa nɛ sɛ gba si himi mi faa?

¹⁰ Yesu tsɔɔ nɔ́ nɛ a ma nyɛ maa da nɔ kɛ po gba mi. E de ke: “I ngɛ nyɛ dee ke, nɔ fɛɛ nɔ nɛ e kɛ e yo maa po gba mi nɛ pi ajuama bɔmi he je [ngɛ Hela gbi mi ɔ, por·neiʹa] nɛ e ma ya ngɔ nɔ kpa a, e puɛ gba.” (Mat. 19:9) E ma munyu nɛ ɔ nɔ mi ngɛ e Yoku ɔ Nɔ Fiɛɛmi ɔ mi hulɔ. (Mat. 5:31, 32) Yesu tu “ajuama bɔmi” he munyu ngɛ ngmami enyɔ nɛ ɔmɛ tsuo a mi. Ngɛ bɔmi nami nɛ yaa nɔ ngɛ gba si himi mi se ɔ, bɔmi nami kpahi tsuo ji ajuama bɔmi. Ekomɛ ji, nɔ ko nɛ e je e huno loo e yo se, tuutuu pomi, nyumu kɛ yo nɛ a sɛ we gba si himi mi nɛ a kɛ a sibi náa bɔmi, nyumu kɛ nyumu, loo yo kɛ yo nɛ a náa bɔmi, kɛ nɔmlɔ kɛ lohwe nɛ a náa bɔmi. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ke huno ko ya bɔ ajuama a, e yo ɔ ma nyɛ maa mwɔ e yi mi kpɔ kaa e kɛ e huno ɔ maa po gba a mi aloo a be mi poe. Ke yo ɔ po gba a mi ɔ, ngɛ Mawu hɛ mi ɔ, gba a ba nyagbe.

11. Mɛni he je nɛ Kristofo no ko ma nyɛ maa mwɔ e yi mi kpɔ kaa e be gba mi poe ke e ngɛ he blɔ ngɛ Ngmami ɔ nya kaa e maa pee jã po?

¹¹ E he hia nɛ waa le hu kaa Yesu de we ke doo ɔ, e sa nɛ a po gba mi ngɛ ajuama bɔmi (por·neiʹa) he je. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ke huno ko ya bɔ ajuama a, e yo ɔ ma nyɛ ma de ke e kɛ lɛ be gba a mi poe. Eko ɔ, loloolo ɔ, e suɔ e huno ɔ; nɛ e suɔ nɛ e kɛ yayami ɔ maa pa lɛ, nɛ́ e kɛ e huno ɔ nɛ a dla a kpɛti. Se ke e po gba a mi, nɛ e sɛ we gba si himi mi hu ɔ, anɔkuale sane ji kaa e kɛ nyagbahi maa kpe. E sa nɛ e bi e he ke, ‘Anɛ niye ní, tade, hwɔ he kɛ bɔmi nami akɔnɔ be nyagba pee ha mi lo? Anɛ imi pɛ ma nyɛ ma hi si lo? Nɛ ye bimɛ ɔmɛ hu nɛɛ, anɛ ma nyɛ ma tsɔse mɛ ngɛ anɔkuale ɔ mi lo?’ (1 Kor. 7:14) E ngɛ heii kaa e kɛ nyagbahi maa kpe.

12, 13. (a) Mɛni ya nɔ ngɛ Hosea gba si himi ɔ mi? (b) Mɛni he je nɛ Hosea kpale ngɔ Gomer ekohu ɔ, mɛni lɔ ɔ tsɔɔ wɔ ngɛ gba si himi he mwɔnɛ ɔ?

¹² Wa ma nyɛ maa kase ní kɛ je gbalɔ Hosea níhi a si kpami ɔ mi. Mawu de Hosea ke e ya ngɔ yo ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Gomer. Gomer ma ba pee e he ‘yo ajuama, nɛ e ma fɔ ajuama bimɛ.’ Gomer ba ngɔ hɔ, nɛ “e fɔ binyumuyo” kɛ ha Hosea. (Hos. 1:2, 3) Pee se ɔ, e fɔ biyo kɛ binyumu, se e ma nyɛ maa pee kaa e kɛ nyumu kpahi nɛ a fɔ bimɛ nɛ ɔmɛ. Se ngɛ gba nɛ Gomer puɛ ɔ tsuo se ɔ, Hosea kɛ lɛ hi si. Pee se ɔ, Gomer je Hosea he, nɛ e ya pee nyɔguɛ. Se Hosea ya kpɔ̃ lɛ. (Hos. 3:1, 2) Yehowa ngɔ Hosea gba si himi ɔ kɛ pee nɔ hyɛmi nɔ́ kɛ tsɔɔ bɔ nɛ e kɛ Israel bi ɔmɛ a yayami pa mɛ si abɔ ha. Mɛni wa ma nyɛ maa kase ngɛ enɛ ɔ mi?

¹³ Ke Kristofo no ko ya bɔ ajuama a, e sa nɛ e yo ɔ, aloo e huno ɔ nɛ mwɔ e yi mi kpɔ ngɛ sane ɔ he. Yesu tsɔɔ kaa nɔ nɛ a je e se ɔ ma nyɛ maa po gba a mi, nɛ e ma nyɛ maa sɛ gba si himi mi ekohu faa. Se nɔ nɛ a je e se ɔ ma nyɛ maa ngɔ yayami ɔ kɛ pa. Tɔmi ko be lɔ ɔ he. Hosea kpale ya ngɔ Gomer. Ke Gomer kpale kɛ ba Hosea ngɔ ɔ, e be he blɔ nɛ e kɛ nyumu kpa ya náa bɔmi. Hosea kɛ Gomer “ná we bɔmi” kɛ ya si be ko. (Hos. 3:3, NW, sisi ningma) Pee se ɔ, eko ɔ, Hosea kɛ lɛ bɔni bɔmi nami ekohu, nɛ lɔ ɔ tsɔɔ bɔ nɛ Mawu kpale ngɔ e we bi ɔmɛ ekohu nɛ e kɛ mɛ hi si ɔ. (Hos. 1:11; 3:3-5) Kɛ sane nɛ ɔ kɔɔ gba si himi he ha mwɔnɛ ɔ kɛɛ? Ke nɔ nɛ a je e se ɔ mwɔ e yi mi kpɔ kaa e be gba a mi poe, nɛ e kɛ e yo ɔ loo e huno ɔ ná bɔmi ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ kaa e ngmɛɛ sane ɔ he kulaa. (1 Kor. 7:3, 5) Ke a ná bɔmi ɔ, e be nyɛe maa da yayami ɔ nɔ kɛ po gba a mi hu. E sa nɛ mɛ ni enyɔ ɔmɛ nɛ a bɔ mɔde nɛ a hi si saminya konɛ a gba a nɛ sa Mawu hɛ mi.

MO NÁ BUMI KƐ HA GBA SI HIMI KE NYAGBAHI NGƐ MI PO

14. Ngɛ 1 Korinto Bi 7:10, 11 ɔ nya a, mɛni ma nyɛ maa ba ngɛ gba si himi mi?

¹⁴ E sa nɛ Kristofohi tsuo nɛ a bɔ mɔde nɛ a ná bumi kɛ ha gba si himi kaa bɔ nɛ Yehowa kɛ Yesu hu ngɛ bumi kɛ ha gba si himi ɔ. Se akɛnɛ wa yi mluku he je ɔ, ni komɛ nyɛ we nɛ a pee jã. (Rom. 7:18-23) E sɛ nɛ e pee wɔ nyakpɛ, ejakaa Kristofohi nɛ a hi si ngɛ kaseli ɔmɛ a be ɔ mi ɔ po, a kpɛti ni komɛ ná nyagbahi ngɛ a gba si himi ɔ mi. Paulo ngma ke “yogbayo nɛ e kó je e huno he”; se kɛ̃ ɔ, ni komɛ je gba.​—Kane 1 Korinto Bi 7:10, 11.

15, 16. (a) Ke nyagbahi ngɛ gba si himi mi po ɔ, mɛni nɛ a sa kaa nɔ kɛ e yo nɛ a pee, nɛ mɛni he je? (b) Kɛ enɛ ɔ kɔ Kristofo no nɛ e yo aloo e huno be asafo ɔ mi hu he ha kɛɛ?

¹⁵ Paulo tsɔɔ we nɔ́ he je nɛ ni komɛ je gba a. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, yigbayi komɛ je a hunomɛ a he nɛ pi kaa nyumu ɔmɛ ya bɔ ajuama. Paulo ngma kaa ke yo ko je gba a, e sa nɛ “e hi si nɛ e ko gba, ke pi jã a, lɛɛ e kɛ e huno ɔ nɛ a ya dla.” Enɛ ɔ tsɔɔ kaa loloolo ɔ, Mawu naa mɛ kaa he lo kake. Paulo tsɔɔ kaa ke pi ajuama bɔmi he je ɔ, lɛɛ e sa nɛ a dla a kpɛti. A ma nyɛ ma bi asafo mi nikɔtɔma amɛ konɛ a ye bua mɛ. Se e sɛ nɛ asafo mi nikɔtɔma amɛ nɛ a fĩ a ti nɔ ko se, mohu ɔ, e sa nɛ a da Baiblo ɔ nɔ kɛ wo mɛ ga.

¹⁶ Ke yo ɔ aloo nyumu ɔ pɛ ji Kristofo no nɛ e ngɛ mɔde bɔe kaa e kɛ Baiblo sisi tomi mlaahi ma tsu ní ɔ, e be lɛ náe gbɔjɔɔ kulaa. Ke nyagba ko ba a kpɛti ɔ, anɛ e da blɔ kaa Kristofo no ɔ maa je gba lo? Kaa bɔ nɛ Ngmami ɔ tsɔɔ ɔ, ajuama bɔmi pɛ ji nɔ́ nɛ ma ha nɛ nɔ kɛ e yo nɛ a po gba mi. Se Ngmami ɔ tsɔɔ we níhi nɛ nɔ ko ma nyɛ maa da nɔ kɛ je gba. Paulo ngma ke: “Ke yo ko hu ngɛ huno nɛ e he we yi nɛ e huno ɔ kplɛɛ kaa e kɛ lɛ maa hi si ɔ, e ko je e he.” (1 Kor. 7:12, 13) Jã kɛ̃ nɛ e ji mwɔnɛ ɔ.

17, 18. Mɛni he je nɛ nyɛmimɛ komɛ ji gba be mi nɛ a kɛ nyagbahi ngɛ kpee ngɛ a gba si himi ɔ mi ɔ?

¹⁷ Ngɛ anɔkuale mi ɔ, ‘huno komɛ nɛ a he we yi’ ngɔ a ní peepee kɛ tsɔɔ kaa a sume nɛ ‘a kɛ a yi ɔmɛ maa hi si’ hu. Eko ɔ, a kongoɔ a yi ɔmɛ wawɛɛ, nɛ a wami ya jeɔ oslaa mi po. Aloo eko ɔ, a kua weku ɔ nɔ hyɛmi, aloo a kplɛɛ we nɛ a yi ɔmɛ nɛ a ja Yehowa. Ngɛ si fɔfɔɛ kaa kikɛ mi ɔ, Kristofo no ko ma nyɛ maa mwɔ e yi mi kpɔ kaa ngɛ nɔ́ fɛɛ nɔ́ nɛ nyumu ɔ ma de tsuo se ɔ, e maa je gba akɛnɛ e nɛ nɔ́ ko nɛ tsɔɔ kaa nyumu ɔ ‘suɔ nɛ e kɛ lɛ maa hi si’ ɔ he je. Se ni komɛ hu nɛ a ya je si fɔfɔɛhi nɛ a mi wa kaa jã mi ɔ mwɔ a yi mi kpɔ kaa a be gba jee. A fĩ si, nɛ a bɔ mɔde kaa a ma dla níhi. Mɛni he je?

¹⁸ Ke Kristofo no ɔ je gba po ɔ, loloolo ɔ, a ji he lo kake. Ke a be he kake ɔ, mɛ ni enyɔ ɔmɛ tsuo kɛ nyagbahi maa kpe kaa bɔ nɛ wa de kɛ sɛ hlami ɔ. Bɔfo Paulo tsɔɔ nɔ́ kpa he je nɛ e hi kaa a maa hi si. E ngma ke: “A tsu huno ɔ nɛ e he we yi ɔ he kɛ gu e yo ɔ nɔ, nɛ a tsu yogbayo ɔ nɛ e he we yi ɔ hu he kɛ gu nyɛminyumu ɔ nɔ; ke pi jã a, jinɛ nyɛ bimɛ a he be tsɔe, se amlɔ nɛ ɔ lɛɛ a ngɛ klɔuklɔu.” (1 Kor. 7:14) Anɔkuale Kristofohi fuu nyɛ nɛ a kɛ a hunomɛ loo a yihi nɛ a he we yi ɔ hi si ngɛ nyagbahi nɛ a mi wa mi. Benɛ nɔ nɛ he we yi ɔ ba pee Yehowa sɔmɔlɔ ɔ, a na kaa se nami ngɛ he kaa a ji gba.​—Kane 1 Korinto Bi 7:16; 1 Pet. 3:1, 2.

19. Mɛni he je nɛ wa naa gbahi fuu nɛ a ngɛ fɛu ngɛ asafo ɔ mi ɔ?

¹⁹ Yesu tu gba mi pomi he munyu, nɛ bɔfo Paulo hu ngɔ ga womi nɛ je Mawu ngɔ kɛ ha ngɛ gba jemi he. Yesu kɛ Paulo tsuo suɔ nɛ Mawu sɔmɔli nɛ a ná bumi kɛ ha gba si himi. Ngɛ Kristofohi asafo ɔ mi ngɛ je kɛ wɛ ɔ, wa naa gbahi fuu nɛ a ngɛ fɛu. E be nyakpɛ kaa o naa hunomɛ kɛ a yihi nɛ a ngɛ bua jɔmi ngɛ nyɛ asafo ɔ mi. Nyɛmimɛ nyumu nɛ ɔmɛ suɔ a yi ɔmɛ, nɛ yi ɔmɛ hu jeɔ a tsui mi kɛ fĩɔ a huno ɔmɛ a se kɛ tsɔɔ kaa a suɔ mɛ. Enɛ ɔ ji odase nɛ tsɔɔ kaa gba hɛ mi ma nyɛ maa ba nyami. E ji bua jɔmi kaa nihi ayɔhi abɔ ha nɛ Mawu munyu ɔ ngɛ mi bae. E ke: “Enɛ ɔ he je nɛ nyumu ma si e tsɛ kɛ e nyɛ, nɛ e ma ya mɛtɛ e yo he, nɛ mɛ ni enyɔ ɔmɛ a maa pee he lo kake ɔ nɛ.”​—Efe. 5:31, 33.